Kanun e Kuvend

Kanuni është një monument kulturor historik i së drejtës tradicionale të
shqiptarëve. Shqiptarët kanë trashëguar deri në shekullin e 20-të dy kanune:
"kanunin e lekëve" - Kanunin e Lekë Dukagjinit, që kishte pushtet në viset mbi
lumin Drin; "kanunin e gegëve" - Kanunin e Skënderbeut, që kishte pushtet në
gjithë pjesën tjetër të Shqipërisë veriore. Në viset jugore të Shqipërisë e
drejta zakonore tradicionale ka mbërritur fragmentare. Modeli më i plotë i
organizimit tradicional të jetës së shqiptarëve është Kanuni i Lekë Dukagjinit.


Kanuni nuk kishte vlerë pa kuvendin, pa pleqtë e stërpleqtë, pa dheun që
mblidhej për të ndarë të drejtën. "Canon et convente", kanun e kuvend
(marrëveshje), ky është thelbi i së drejtës zakonore shqiptare. Vetë fjala
"kanun" është huazuar nga greqishtja "canon", që do të thotë rregull, kufizim.
Po ashtu edhe fjala "kuvend", që do të thotë "parlament", është huazuar nga një
rrënjë neolatine "convente", marrëveshje.
Tradita vendëse e zgjidhjes së
problemeve të së drejtës është dëshmi lashtësie e qytetërimi. Vetëm një popull i
ngulitur prej kohësh mund të arrinte të përpunonte në atë shkallë me të vërtetë
të lartë elementët e vetëdisiplinës dhe të autopërgjegjësisë. Një popull që
arrin të krijojë një kod të normuar bashkëjetese duhet të ketë zotëruar më parë
një kulturë të ngulitur etnike. Një mënyrë bashkëjetese e pranuar pa kushte nga
të gjithë do shekuj të tërë të rregullohet me norma të njësuara. Kanuni shpreh
ekzistencën e një jete urbane qytetare dhe të një ndërgjegjeje bashkësie të
hershme.
Kanuni i malësisë, që lidhet me emrin e Lekë Dukagjinit, por në
shumë elementë mund të jetë edhe më i vjetër se kjo figurë e njohur e historisë,
është një univers juridik i lashtë, nënshtresa të të cilit, për nga burimi,
shkojnë deri në antikitet. Formulat e betimit nuk zënë në gojë hyjnitë me emër.
Betimi "për qiell e dhe", "për kët’ gur", "për kët’ peshë", "për kët’ bukë",
shpreh një besim mitologjik. Vetëm një gjë me të vërtetë shumë e vyer mund të
kapërcente shekuj të tërë për të ardhur gjer në ditët tona. Këto betime janë të
njëjta me ato të grekëve të vjetër: Për Uranin (për qiellin), për Demetrën (për
tokën) etj. Dhjata e re ia ndalon kategorikisht birit të njeriut të betohet për
to. Kurse betimi për bukën të kujton kultin hebraik për "manna-n", ushqimin e
shenjtë hyjnor.
Ishte ky kanun jo vetëm e drejta e rregullimit të
bashkëjetesës (convente), por edhe e drejtë familjeje, e drejtë civile, e drejtë
pune e procedure, një ansambël i vërtetë drejtësie, ku përcaktoheshin në mënyrën
më të sintetizuar raportet e njeriut me familjen, me fisin, me miqësinë, me
flamurin e me atdheun.
Dihet se normat morale, rregullat e ndërtimit të
jetesës së përbashkët, në popuj të ndryshëm, sipas përkatësisë së tyre fetare,
janë identifikuar shpesh me përcaktimet e librave të shenjtë. Tek shqiptarët nuk
vihet re një gjë e tillë. Kategori të tilla themelore të etikës popullore, si
nderi, dinjiteti, respekti, mirësjellja, mikpritja etj. ndër shqiptarët janë
përcaktuar nga "nomet e të parëve".

1. Barazia dhe Pabarazia në
KanunMe gjithë ashpërsinë e tij, Kanuni ka mundur t’i mbajë shqiptarët
në kushte të një barazie të rreptë ndaj rregullit, "qoftë edhe i Gjomark", që do
të thotë, qoftë dhe i shtëpisë që kishte për detyrë mbikëqyrjen e kanunit. Sipas
kanunit, "jeta e të mirit asht nji me jetën e të keqit", dhe "gjaku shkon për
gisht", që do të thotë të njëjtën gjë.
Shkrimtari I. Kadare ka folur për
hapësirën juridike tradicionale të popullit tonë, të ruajtur në Kanunin e Lekë
Dukagjinit, duke vënë në dukje një gjymtim të saj, përjashtimin e gruas nga çdo
lloj veprimtarie që kishte të bënte me përcaktimin, ndarjen, dhënien apo fitimin
e së drejtës, duke përfshirë edhe kuvendin në odën e miqve. Kanuni, del nga
barazia edhe në një përcaktim tjetër: të pozitës së privilegjuar të klerit në
kuvend. Kanuni sanksionon që "prifti nuk bjen më gjak e nuk çohet në be" (nyje
4, § 10). Edhe "me ndollë qi meshtari të çohet në be, a për me dlirë vendin a
për porotnik (dëshmitar), ky vetëm do të njihet e do të zehet për 24 vetë" (po
aty). Po kështu, sanksionohen edhe favoret e kishës si institucion. Ajo "nuk
giobitet e s’ka peng më kend" (nyje 1, § 2), pra, qendron mbi kanun. Kanuni i
Lekë Dukagjinit, sikurse të gjithë kanunet, është produkt dhe pasqyrë e së
drejtës feudale. Dy përjashtimet prej barazisë: përjashtimi i kishës prej
detyrimit ndaj bashkësisë (krahinës, flamurit) dhe pozita jashkëkanunore e
gruas, janë gjurmë të kohërave mesjetare. Të tjerët, "me qenë edhe i kullës së
bajrakut", i nënshtrohen njësoj të njëjtit rregull. ("Edhe pse pari a krye,
pengun do t’a lëshojë n’dorë të pleqve e t’vogjlis, po bani kush vaj me të"-
nyje 141 § 1014). Paragrafë të tillë, si "çmimi i jetës së nierit asht nji"
(nyje 124, 1 887); "secili mbahet rrumbull katërqind derhem në kandar (në okë)
të vet" (§ 889); përmbajnë një barazi të ashpër të njerëzve.
Mund të pohohet
pa druajtje se barazia e rreptë që ka sanksionuar e marrë në mbrojtje kanuni
është një vlerë e kryehershme e tij, natyrisht paramesjetare.
Në anën
tjetër, edhe privilegjet e pabarazitë e kanunit janë relative. Sepse në traditën
shqiptare kanuni nuk mund të ndahej nga kuvendi. Çfarë e ndalonte njëri mund ta
lejonte tjetri. Çfarë e lejonte njëri, mund ta pezullonte tjetri. Ndonëse kanuni
e nënçmonte e nuk e lejonte gruan të rrinte në odën e burrave, shpesh kuvendi e
ka pranuar atë, duke i vlerësuar mençurinë dhe zotësinë për të ndarë të drejtën.


2. Mikpritja në Kanun
Kanuni ka sanksionuar kultin e
mikut dhe të mikpritjes tek shqiptarët. Kulti i mikut shenjohet në përkufizimin
e shtëpisë, si "e zotit dhe e mikut" ("Shtëpia e shqiptarit është e zotit dhe e
mikut"). Në kanun zoti dhe miku para shtëpisë barazohen. Nuk mund të ketë
hyjnizim më të madh se ky për mikun. Kulti i mikut, i shprehur edhe në formulime
të tilla, si: "shtëpia e shqiptarit - e mikut dhe e shtegtarit", "dera e shpisë
i hapet kujdo qi ia msyen, me kenë edhe përdersi" (lypsi), përmban një mendësi
të lashtë, parakristiane, judaike, biblike, që vjen prej kohërash profetët mund
të shfaqeshin në dyer besimtarësh me rrobën e një shtegtari të mjerë. Në
mendësinë e shqiptarit, miku që troket në portë duhet pritur me të gjitha nderet
që i takojnë, sepse "nuk dihet a asht lypsi a shenjti".
Në traditën
shqiptare miku nuk kërkon leje për të hyrë në një shtëpi, por "ia mësyn", që do
të thotë se i zoti i shtëpisë është i detyruar t'ia hapë portën me dëshirë të
vet, sepse, për ndryshe, miku ka të drejtën e vet "me hy".
Privilegji më i
madh i mikut në kanun është ndorja. Kjo do të thotë se miku nuk bjen në gjak dhe
është i mbrojtur prej hasmit sa kohë që "asht me bukë të të zotit të shtëpisë".
Nëse miku binte në pusinë e hasmit, mjafton të thërriste: "jam me bukë të
filanit" apo "jam ndorja e filanit" - domethënë e të zotit të shtëpisë që e
kishte pritur, dhe kjo i jepte siguri, i shpëtonte jetën, i hapte
rrugën.

3. Nderi në Kanun
Nga kohëra shumë të hershme
vjen përmes kanunit kulti i nderit. Nderi tek shqiptarët ndryshon nga kodet e
kalorësisë europiane të pragut të Rilindjes. Bëhet fjalë për një nder të ashpër,
por dinjitoz e madhështor në ashpërsinë e tij. Nderi në kanun nuk është një
kategori morale në kuptimin e ngushtë. Për kuptimet e ngushta kanuni kishte
ndalime të tjera. Një familje shqiptare, para se të vendoste pranimin e një
krushqie të re, duhej të hetonte nëse largësia midis brezave të gjakut e të
tamblit (në linjë mashkullore dhe femërore), ishte më shumë se shtatë breza.
Kishte rajone që duhej të kalonin 12 breza.
Për vendin që i ka dhënë
popullsia malësore nderit, që shkrinte dy kulte, atë të bujarisë (të mikut) dhe
të urtësisë (të pleqve), mjafton t’u referohemi dy paragrafëve të njëpasnjëshëm
të kodit:
"Ndera e marrun ka gjakun" (nyje, § 598);
"Ndera i
merret burrit me i than kush se rren faqe burrave në kuvend".
Vetë kuvendi i
burrave ka etikën e vet të mbipushtetshme, që përbën kodin e spektaklit, të një
spektakli që shfaqet gjithnjë vetëm një herë dhe nuk përsëritet më, të një
spektakli që nuk njeh provë gjenerale. Eshtë kjo etikë që ka krijuar atë dendësi
të mendimit përherë të pranishëm në bisedën malësore, atë mirësjellje fisnike,
atë dialog aq të kulturuar, që vë në peshë urtësitë dhe mban në eficiencë të
plotë mekanizmin e kërkimit të së vërtetës.
"Shqiptari rron për dy gisht
nder", "Dy gisht nder e faqen e bardhë", janë dy përcaktime themelore për nderin
në kanun.
Nderi në të drejtën zakonore shqiptare është e kundërta e turpit.
Po të krahasohen "zonat" e nderit dhe të turpit në kanun, del se hapësira e
nderit ka qenë shumë e ngushtë dhe brenda kësaj hapësire njeriu shqiptar duhej
të krijonte individualitetin e tij. Kjo sepse kanuni përmban një varg të gjatë
ndalimesh e tabush, që e mbronin njeriun prej "zonës së turpit".
Nderi bën
shtëpinë, thuhet në kanun, por shtëpia nuk bëhet me një brez. Për të ngritur një
shtëpi duhet një faqe, domethënë tre breza nder radhazi.
Pushteti i nderit
mbi shqiptarin ishte mbi pushtetin e faltores dhe të shtetit.

4.
Besa në Kanun
Me kultin e nderit është i lidhur kulti i fjalës së
dhënë, ose, siç njihet ndër shqiptarët, "kulti i besës". Kjo është një fjalë që
nuk ekziston në shumicën e gjuhëve të botës. Në gjuhët ballkanike ekziston si
fjalë e huazuar nga gjuha shqipe. Shpesh, në përkthime prej shqipes, fjala
"besë", duke mos pasur barazi kuptimore me një fjalë a frazeologjizëm të gjuhës
tjetër, jepet në formë shënimesh shpjeguese, si një dukuri e botës shqiptare, si
albanizëm.
Besa, ose kulti i fjalës së dhënë, lidhet në burim me mitin
biblik të fjalës: "Në fillim qe fjala!". Më parë se të ishte shkrimi, kontrata,
marrëveshja, noteria, gjyqi, shteti, popujt, njeriu, bota vetë, ishte fjala. Ky
kult madhështor, i cili, në popujt euro-perëndimorë, pak nga pak mori karakterin
e një idiome fetare kishtare, tek shqiptarët ruajti gjurmën e burimit.

Lidhja në fjalë (për fjale) përbënte për kanunin autoritetin më të lartë. Të
gjitha marrëdhëniet: në gjini, në fis, në famulli, në bajrak dhe në nivelin e
bashkësisë etnike, madje edhe marëdhënie ndëretnike, mbaheshin në fjalë.

Besa është testamenti moral i shqiptarëve qysh prej periudhave mitologjike.
Dy baladat më të rëndësishme të folklorit shqiptar, me motivin e murimit dhe
motivin e ringjalljes (flijimi për ngritjen e një ure dhe ngritja e vëllait nga
varri për të kthyer motrën në familje) lidhen me mbajtjen e fjalës së dhënë.

Në kanun thuhet se "e folmja asht e falme": çfarë premtohet, duhet të
kryhet.
Besa shqiptare, e njohur tek bullgarët dhe rumunët pikërisht me
emrin "besa", kurse tek sllavët e jugut si "arbanaska vjera" (fj. për fj. "ajo
që besojnë shqiptarët") është virtyt themelor i tyre, trashëguar prej të parëve.


5. Kanuni ose "Jus Albanicae"
Shqipëria qe e
pushtuar për pesë shekuj nga perandoria otomane, por Kanunin ajo nuk arriti ta
nënshtrojë. Në shekullin e 19-të në Shkodër funksiononte një zyrë e veçantë, që
njihej me emrin "Xhibali", dhe që kishte për detyrë të hetonte se ku nuk
përputheshin ligjet e perandorisë dhe të sheriatit me kanunin, për t’u tërhequr
para konfliktit. E drejta zakonore shqiptare mund të jetë e vetmja ndër ato të
popujve ballkanikë që mbeti si e drejtë paralele. I. Kadare, në një ese të tij,
figurativisht këtë e ka quajtur "jus albanicae".
Sot kanuni është një "opus
finita" një herë e përgjithnjë, është "një botë e mbyllur". E. Çabej, qysh në
vitin 1935, në veprën "Elemente të literaturës dhe të gjuhës shqipe", e përfshiu
Kanunin në antologjinë e vlerave letrare të përzgjedhura për nevojat e shkollës.
Në këtë parashtresë Kanuni gjithashtu do të shihet si një botë juridikisht e
mbyllur dhe artistikisht e pasur. Kanuni u përcoll nga brezi në brez me të
njëjtin mekanizëm si gjuha apo folklori, si një traditë orale, në qarkullim të
shumëfishtë gojor.
Kanuni nuk u botua dot deri në dekadat e para të shekullit
që jetojmë. Kjo ka shpjegimin e vet. Në radhë të parë, nuk duhet harruar që e
drejta zakonore e malësisë pothuajse gjithnjë ka qenë një e drejtë ilegale, që
nuk njihej nga pushtetet zyrtarë, sado kalimtare që kanë qenë. Përveç kësaj,
kanuni mësohej përmendësh si një trashëgim kulturor i madh, njësoj siç
mësoheshin rapsoditë, legjendat, rrëfenjat. Ai ishte edukata juridike dhe
ndërgjegjja juridike e malësorëve, zgjedhja e përbashkët e mënyrës së jetesës.
Mbi bazën e tij ndërtohej e ndryshohej morali. Prandaj pasqyrimi i vlerave
shprehëse të bisedës në odën e miqve, i frymës së përcaktuar të procedurës dhe
rregullave të saj të brendshme, duke dëshmuar qytetërimin e popullit tonë, mbron
historinë e sulmuar të tij, pra, mbron të drejtën e ekzistencës dhe të
zhvillimit të lirë të tij.
Një popull që e ka rregulluar me norma të njësuar
bashkëjetesën që së lashti, një "popull me aftësi të shquara ligjvënëse", siç do
të shprehej Kadareja; tregon se ai di të vetëqeveriset, pa pasur nevojë të marrë
mësime dhe shansi i tij nuk gjykohet nga momenti i krizës. Shansi i tij mund të
jetë përpara.
Vepër e përbashkët e një populli të tërë, e përvojës historike
shumëshekullore të tij, kanuni është lidhur ngushtë me emrin e një duke të
përmendur të arbërve të shekullit të 15-të, me emrin e Lekë Dukagjinit. Kronikat
e kanë treguar atë si një nga figurat e shquara të qendresës antiosmane, prijës
e komandant të malësorëve, bashkëluftëtar të Skënderbeut. Por edhe pa këto
cilësi, pa trimërinë dhe titujt e fisnikërisë që i atriubon historia, pa
pjesëmarrjen në luftërat për mbrojtjen e trojeve arbërore dhe vetëdijen e të
qenit arbër, Lekë Dukagjini do të mbetej njësoj i lavdishëm nëpër kohëra vetëm
me atë nder që i bëri populli duke preferuar në vend të anonimatit emrin e tij
si autor për kanunin e malësisë.
S’ka dyshim që as Lekë Dukagjini dhe as
ndonjë individ tjetër nuk mund të kishte një aftësi të tillë prej ligjvënësi, sa
të hartonte një - asnjë fjalë tjetër nuk do të ishte kuptimisht e mjaftueshme -
një univers të tërë juridik, lakonik e të kompletuar, siç është kanuni i
malësisë. Shumë-shumë, ai mund të ishte një Gjeçov i pesë shekuj të shkuar, por
një Gjeçov që e sistemoi me gojë e jo me shkrim të drejtën arbërore. Ajo u
përcoll nga një shekull në tjetrin si një testament juridik. Në mesjetë, në
epokën e qendresës së madhe ndaj perandorisë otomane, ndoshta u bë normimi i
parë i saj, duke e ngritur atë mbi kanunet me përdorim të ngushtë krahinor.
Integrimi politik i arbërve përballë rrezikut të përbashkët sigurisht e lehtësoi
këtë proces.
Një karakterizim lakonik i ka bërë kanunit gjuhëtari i shquar
E. Çabej, në një nga punimet e tij më të hershme, pikërisht në tekstin "Elemente
të gjuhësisë e të literaturës shqipe", botuar më 1935. Në këtë libër ai thekson
shprehimisht:
"I ndjeri baron Nopsca ka lënë edhe ky një vepër dorëshkrim
mbi kanunin. Pas këtij dijetari burimi i kanunit duhet kërkuar në ligjet
gjermane të Langbardëve, të cilat hyjtën në Shqipëri me anën e Venetikut. Mirëpo
ne jemi të mendimit se nga ekzistenca e gjurmëve të forta të kanunit në Labëri
na del një vatër e re e këtij ligji në Shqipërinë Jugore. Me këtë del i
besuarshëm një burim mjaft i vjetër dhe shqiptar i këtij kanuni. Përveç kësaj ky
kanun duhet krahasuar, besojmë, jo vetëm me ligjet gjermane të Italisë, por edhe
me ligjet e popujve të Ballkanit".
Për herë të parë kanuni u mblodh, u
sistemua dhe u botua në shqip prej at Shtjefën Gjeçovit në vitin 1933. Gjeçovi
ishte një prelat i shquar i kishës romane, prift i urdhërit franceskan, që jetoi
midis malësive të veriut dhe ishte në kontakt me veprimin e së drejtës së
kanunit mbi marrëdhëniet në shoqëri. Kanuni kishte pushtet jo vetëm mbi
autoritetet laike, por edhe mbi kishën, sido që të pjesshëm. Gjeçovi kishte
kulturë të shëndoshë filologjike, teologjike, arkeologjike dhe juridike. Ai
përktheu vepra të letërsisë botërore në shqip dhe shkroi letërsi origjinale
vetë. Ishte një prej koleksionistëve të parë të gjetjeve arkeologjike shqiptare.
Fati i koleksionit të tij nuk dihet. Kanuni i Lekë Dukagjinit u përkthye
fillimisht në gjuhën italiane, pastaj serbisht, frëngjisht, rusisht, anglisht
dhe në ndonjë gjuhë tjetër.

Dr. Shaban Sinani