QENDRESA POPULLORE E KODRËS SË PALÇIT DHE QAFËS SË AGRIT KUNDËR EKSPEDITËS NDËSHKIMORE TË TURGUT PASHËS,KORRIK 1910, - NGJARJE E SHËNUAR NË HISTORINË E POPULLIT TONË

Nga Dodë Progni

Pas qëndresës heroike të luftëtarve të Kosovës të udhëhequr nga Idriz Seferi,Isa Boletini dhe Hasan Hysen Budakova në Kaçanik,Caralevë e Budakovë,në prill 1910,kundër forcave të ushtrisë osmane,këto të fundit,me 12 qershor 1910,filluan operacionin në prendim të Rrafshit të Dukagjinit. Duke pas parasyshë qëndresën e fortë që Malësia e Gjakovës që i kish bërë një vit më parë ekspeditës së Xhavit Pashës në Qafën e Morinës,në krye të divizionit të dytë që do të sulmonte Malësinë u vu vetë gjenerali më i shquar turk Shefqet Turgut Pasha,i cili u nis nga Gjakova për t’i ra Malësisë.Plani i komandës xhonturke ishte që operacioni të kryhej në drejtim të Qafës së Morinës – Qafës së Kolçit – Qafës së Agrit – drejt Shkodrës,ku do të vepronin 18 batalione këmbësorie dhe disa skuadrone kavalerie të përforcuara me bateri artilerie. Ndërkohë rreth 2000 malësorë nga Gashi e Krasniqja të mobilizuar nën kushtrimin tradicional dhe të prirë nga prijësit e njohur popullor Zeqir Halili,Sadri Bardhi,Halil Brahimi,Abdulla Hoxha etj. zun pritat në frontin e Qafës së Morinës për të mos lejuar ushtrinë turke të hynte në Malësi.
Turgut Pasha,ashtu si paraardhësi i tij Xhavit Pasha,përdori metodat më të egra shnjerzore për të nenshtruar vendin. Përveç qindra goditjeve me artileri,ai dogji e shkatërroi pothuaj të gjitha shtëpitë e krahinës së Gashit. Në këto luftime të përgjakshme dhe heroike u vranë dhe u plagosën shumë luftëtarë malësor. Forcat operative osmane duke pas epërsi të theksuar ushtarake në numër dhe armatime arritën të hyn në Gash,Krasniqe dhe Bytyç, duke bërë të mundur edhe vendosjen e administratës xhonturke në Malësi. Këto forca pushtuese së bashku me shtabin e tyre drejtues u përqëndruan në livadhin e Fangut të Mulosmanaje,i njohur më pas si “Livadhi i Turkut”,dhe prej aty ushtria sulmonte pa ndërprerje fshatërat,rrëzonte kullat,grabiste bagëtitë dhe kapte e arrestonte kryengitësit,të cilët pasi i turturonte i dënontë me burgim. Ata filluan menjëherë çarmatimin e kryengritësve,rregjistrimin e popullsisë e të pasurise,mbi bazën e të cilit do të vileshin taksat. Të gjithë burrat nga 16 deri në 60 vjeç u rregjistruan për t’i mobilizuar si rekrut në ushtrinë turke. Njerëzit,veçanarisht të rinjtë,kapeshin nepër shtëpi, dërgoheshin në vendin e tubimit,pastaj transportoheshin drejt Selanikut dhe vendeve tjera të Azisë për të krye sherbimin ushtarak për hesap të turqisë. Për t’u shpëtuar këtyre raprezaljeve: çarmatimit,rekrutimit për në ushtri,rregjistimit të tokave e bagëtisë dhe pagimit të taksave shumë banorë të Gashit e të Krasniqes qenë detyruar të dalin malit dhe të organizojnë grupe kaçakësh të cilët herë pas here sulmonin forcat turke.Nga masat që mori qeveria xhonturke me këtë rast kundër shqiptarëve në Kosovë e Malësi.çarmatimi i përgjithshëm ishte masa më e rëndë që bëri përshtypje të thellë në popull. Kjo masë u hiqte shqiptarëve mjetin më të efekshëm,jo vetëm për t’i rezistuar politikës shtypëse e arbitrare xhonturke,por edhe për të mbrojtur vendin nga grabitëçarët shovinistë serbo-malazezë.
Në vijim të planit të tyre për nënshtimin e plotë të “malësive të pabindura” forcat turke bënë organizimin për të sulmuar Nikaj – Merturin e Dukagjinin. Ndërkohë malësorët e Nikaj – Merturit që ndiqnin me vëmëndje ngjarjet e zhvilluara në Kosovë,Gash e Krasniqe,terrorin dhe mizoritë e pashembullta që forcat turke kishin ushtruar kundër popullsisë që organizoi rezistencën heroike në Caralevë,Kaçanik,Rrafshin e Dukagjinit,Qafën e Morinës,Gash.Krasniqe, Bytyç e kudo gjetkë,e shifnin çdo orë e më të afërt mundësinë e ndëshjes me atë furtunë shkatërruese që kish vendosur të nënshtroi shqiptarët. Për t’i bërë ball asaj,në fund të qershorit 1910,rrëth 200 burra të Nikaj – Merturit u mblodhën në kuvend tëk Kodra e Bek Selimit – Lekbibaj. Inisiatorët e këtij kuvendi - Prelë Tuli e Man Avdia etj.u përpoqën të bindin kuvendin që rezistencën kundër forcave të Turgut Pashës ta bënin së bashku dhe të përqëndruar në Qafën e Kolçit. Por kjo nuk u arrit. Shumë pjesëmarrës argumentuan se krahina nuk kishte forca që mundë të përballeshin me një ushtri moderne të asaj kohe siç ishte ajo e Turgut Pashës. Malësorët nuk kishin as minimumin e armëve të armikut. Në kushte të tilla,argumentuan ata,populli do të terrorizohej dhe e tërë krahina do të digjej e plaçkitej,prandaj preferuan qëndresë të organizuar me luftë kaçakesh,me sulme të hërëpasherëshme dhe të befasishme. Por Man Avdi dhe Prelë Tuli kishin këmbëngul për një ndeshje të dretpërdrejtë me armikun,prandaj kur po largohej nga kuvendi ky i fundit kishte thënë: “Do të gjëndet një qafë tjetër ku turku ka për t’u ndesh me armët tona”. Lidhur me këtë këmbënguljë të Prelë Tulit,kronisti i asaj kohe Kamilio Libardi do të shkruante: “ Shkaktari e frymëzuesi i këtij qëndrimi armiqësor kundër qeverisë turke ishte Prelë Tuli i Salcës,një shqiptar i vërtetë nga origjina,nga fama e nga bëmat”. Ndërsa revista Hylli i Dritës 1937,kur përshkruan qëndresën e vitit 1910,shkruante:“Prelë Tuli,ai Leonidhë i maleve, doli përpara ushtrisë më të madhe të kohës me një grusht malësorësh”. Pas kuvendit të Lekbibajt,një kuvend tjetër do të organizohej. Ai i fshatrave Salcë,Palç e Brisë,ku u lidh besa për qëndresë kundër forcave turke. Kuvendi zgjodhi shtabin drejtues të përbërë nga Prelë Tuli,Man Avdia,Sadik Gjergji e Deli Tahiri,të cilët do të udhëhiqnin luftën kundër një ushtrie të madhe të paisur me armët më moderne të kohës. Kodra e Palçit do të ishte kryeprita që do tu bëhej forcave turke, dhe aty qe caktuar Prelë Tuli e Deli Tahiri me dhjetra burra të Salcës të cilët do të mbronin vendin me çdo çmim. Më në jug do të vendosej Man Avdia e Sadik Gjergji me burrat e Palçit,ndërsa më në veri,në Kokdoç e Sukë të Mar Vatës do të zinin pritat burrat e Brisës. Gjithashtu u muarën masa për mbrojtjen e popullsisë,furnizimin e luftëtarve me ushqime e municion dhe vendosjen e lidhjeve me fiset tjera të Dukagjinit. Për këtë qellim,tre ditë përpara se të niste lufta Prelë Tuli dhe Sadik Gjergji shkuan në Shalë tek kisha e Abatit,ku morën takim me Të parin e Djelmnisë së Shalës – Mehmet Shpendi,famulltain atdhetar Padër Çiril Cani dhe burra të tjerë të parisë si: Pepë Ndreun,Çun Nikën,Marash Delinë,Cukel Delinë,Mirash Ndoun etj. Këta në emër të krejt Dukagjinit deklaruan se Dukagjini do të organizonte qëndresë të armatosur në kufij e tij. Pra,Kodra e Palçit dhe Qafa e Agrit do të ktheheshin në epiqendra të rezistencës së armatosur kundër forcave osmane. Ato do të bëhëshin dy llogore të pakalueshme për ushtrinë pushtuese.
Me 5 korrik 1910,forcat operative të ushtrisë turke me në krye shtabin e tyre drejtues u nisën nga Livadhi i Bujanit drejt Nikaj – Merturin në dy drejtime: Grupi i pare në drejtim të Geghysenit e Qafës së Kolçit,dhe i dyti,në krye të të cilit qëndronte tradhëtari Ali Begu, në drejtimin Bujan-Rajë – Tetaj dhe Nikaj. Pas disa orë luftimesh të zhvilluara në Qafën e Kolçit,forcat turke nga të dy drejtimët arritën të depertojnë në krahinë dhe të vendosin shtabin e tyre në kishën e Nikajt,prej nga filluan operacionin e mbledhjes së armëve në fshatërat e Nikaj – Merturit. Në kuadrin e këtij operacioni komanda turke thirri përfaqësuesit e fshatërave Palç,Salcë e Brisë,të cilëve do tu kërkonin dorëzimin e armëve dhe nenshtrimin ndaj kërkesave të forcave osmane. Ata, jo vetëm nuk u paraqitën,po dhe i dërguan fjalë komandës turke “Hajde merri armët!” Ky ishte një deklarim mospërfillës e kërcënues që tregonte qartë se këto fshatëra kishin vendosur të mos i bindeshin urdhërave të komandës turke. Të indinjuar nga mosparaqitja e krerëve të tre fshatërave,forcat turke ,me 10 korrik 1910,sulmuan Kodrën e Palçit. Që në përpjekjet e para në afërsi të Kodrës së Palçit,pararoja e armikut u ndesh në rezistencën e fortë të 70 luftëtarve malësor të prirë nga Prelë Tuli. Lidhur me këtë përpjekje,epika historike-kronikë kryesore e asaj kohe thotë: “ Qaj Prel Tuli trim i çartun./ Qet manxerre e vret bimbashin./Zjerm i gjallë mbas tij djelmnia./ Trim i rrallë ky Man Avdia./...” Prej këtu armiku,pasi la disa të vrarë,u detyrua të ndërroj drejtim dhe mori rrugën drejt Qafës së T’therme nga ku mundë të fuste më mirë në shënjestrën e artilerisë së vet fshatrat Salcë,Brisë dhe Qafën e Agrit. Luftëtarët popullor menjëherë zun pritat në Kodër të Palçit dhe përqendruan forcat kryesore tek Guri Murg,përballë Qafës së T’thermes, duke u prerë të gjitha rrugët dhe mundësitë e kalimit forcave armike. Guri Murg,ku ishin mbërthyer fort,si shqipja pas shkëmbit, luftëtarët e Palçit, Salcës dhe Brisës u bë fortesë e pathyeshme për forcat armike. “Guri Fatal” e quajtën ata,pasi në këmbët e tij lan shumë të vrarë e të plagosur. Armiku për disa ditë rresht ndërmori sulme të fuqishme kundër pozicioneve të luftëtarve popullorë. Ata goditën me forca të shumta e të përqëndruara të këmbësorisë dhe me artileri,por pa sukses. Sepse malësorët e njihnin mirë terenin dhe ishin zotër të tij. Këta përdorën me mjeshtëri taktikën e kundërsulmit të shpejtë e të befasishëm,ditën dhe natën,në pika të ndryshme e me forca të pakta. Siç deklaronin vetë oficerët osmanë, kishin të bënin me një armik “që duket në një pikë, sulmon,pastaj zhduket për të dal menjëherë në një pikë tjetër” Ndërsa një koresponden ushtarak i asaj kohe që sherbente në Stamboll shkruante ne revistën “Novaja Vremja” të Petërburgut për luftën e shqiptarve: “Luftojnë tue ndjekun një sistem të ri që,po të flasim troç,s’është më luftë e guerileve. Me një fjalë vihet rè se në mënyrën e tyre të të luftuarit ka diçka të re”.
Rezistencën heroike të malësorve – qëndrestarë e mbrojtës të lirisë nuk e thyen breshëritë e vazhdushme të mitralozave,as gjylet e topave prej çeliku që u hodhën pa kursim mbi ta dhe kullat e tyre. Sipas dëshmisë së një ushtari turk,pasqyryar në kronikat e Kamilio Libardit, ”vetëm gjatë një dite ai kishte hedhur nga pozicioni i tij 37 gjyle”. Me piskamën kushtrimtare e vendosmëri shqiptari, malësorët mahnitën pashallarët turqë. Kënga popullore me një figuracion artistik mjaft të goditur thotë: “ Pasha shkruen letra te mbreti:/ Kurr s’kam pa ksi soj mileti! Qes me top gjylen ma kap./Qes me pushkë m’i hallakatë!/ Mitralozit m’i thotë rrokaç./... “
Po cilët ishin ata prijës e luftëtar trima e guximtarë që ato ditë të ndehta të korrikut 1910,të mbërthyer në shkëmbejt e kësaj toke siç ishte Guri Murg,i kishin dalë ballë për ballë ushtrisë së fuqishme osmane që komandonte Turgut Pasha?! Ata ishin nikaj-merturës. Tëgjithë banorët e fshatërave Brisë,Salcë dhe Palç.I madhe i vogël,që nga fëmijët dhe gratë e deri tëk pleqtë. Burrat që ishin për pushkë i kishin rrokur ato dhe luftonin në Kodër të Palçit dhe në Gurin Murg, ndërsa të tjerët: dikush silltë municion dhe ushqime luftëtarve,të tjerët bluanin dhe gatuanin e disa të tjerë mbronin bagëtitë nga grabitjet. Të pa harruar, me nder e lavdi jan skalitur në historinë e Nikaj – Merturit emrat e grave nga Palçi,Zojë Markja dhe Lulë Sylja të cilat u kacafytën me ushtarët turqë e dhan jetën duke mbrojtur pragun e shtëpisë së tyre. Në ato luftime që vazhduan disa ditë u derdh dhe gjak.Prel Tuli mori plagë të rënda,Vat Luci,Sokol Toma,Çun Doda,Grimc Ndou gjithashtu u plagosen gjatë përleshjeve me armiqtë në vijën e parë të frontit.Ndërsa Vogël Muslia dha jetën duke mbrojtur shtëpitë e fshatit që të mos i djeg turku.
Ndërsa, nga Kodra e Palçit e deri në T’therme të Nikajt e në Gurin Murg kërciste pushka,mitralozi dhe topi,nga Kunora,në Qafë të Agrit,të Nërmajëns, të Valbonës e deri në Qafën e Pejës kishin zënë pritat Shala,Shoshi,Toplana e gjithe Dukagjini. Me të kris pushka në Kodër të Palçit trimi i rradhe Mehmet Shpendi kishte lëshue kushtrimin në Shalë e Dukagjin: “O hiq kushtrim se ne ra turku!”. E si vetima ishin organizuar e mësy qafat më shumë se 1000 burra të armatosur. Epika historike e ka përcjell brez pas brezi këtë moment heroik me vargjet: “Mehmet Shpendi trim si motit!/ Vrik piskati nepër fis./ N’kamë o djelm’ heu ndima e Zotit! /Se n’Mertur pushka u nis./...” Ndërsa revista “Hylli i Dritës”,1937,do të përshkruante kështu gadishmerinë,shkathtësinë dhe shpejtësinë me të cilën Dukagjini ju përgjigj thirrjes së Atdheut duke zënë qafat e duke i kthyer ato në istikame të pakalueshme për ushtrinë turke: “ Në atë bè,në atë lidhje, - theksonte ajo- doli kush kje djalë për pushkë ,e nisën me u shpërnda malit me pushkë e sopata,me shyetën e torrokopë,tuj këndue e tuj qit pushkë si të ishin tuj shkue në dasëm. Puna ma e par kje me zan shtigjet ndër qafa e lugje,me prishë rrugët,me pre e me rrëzue landë për me pengue kalimin,me çil hendeqe,gropa e llogore për me u mbrojtë prej plumbash t’anmikut”
Atë ditë kushtrimi fisi i Shoshit kishte natën e Shqurkut,të cilën sipas traditës po e lusnin me mike bijë.Por me t’u ndigjue thirrja kushtrimtare: ”O hiq se ra turku!” shoshjanët lan festën,morën pushkët dhe qirinjtë në gji dhe u nisën drejt qafave dhe maleve ku kishin vendin e tyre. Kënga popullore thotë:“ Ka dal Shoshi shpi për shpi./ Tuj lut festë me mik e bijë./ Pushkën n’dorë qirat në gji./ Deli Marashi u ka pri./ N’qafë Kunorë kan dal shefi./...”
Duke u mbështetur në përvojën e luftrave të mëparshme,Mehmet Shpendi – udhëheqës i Djelmnisë së Shalës,po dhe udhëheqësi kryesor i kësaj qëndrese antiosmane,do t’i ndante forcat e luftës sipas zonave përkatëse:- Luftëtarët e Thethit me ne krye Prel Gjeloshin,Lekë Currin(Gjeçaj),Kolë Markun e Dush Perën (Fushë),Mar Kolën (Ndërlysa) do të ruanin ditë e natë Qafën e Pejës dhe të Valbonës. – Luftëtarët e Pecaje,Abatit dhe Pjollit do të zinin Qafën e Ndërmajëns ku do të ishin: Mehmet Shpendi, Prelë Marku, e Pepë Ndreu nga shtëpia e bajraktarit të Shalës ,Çun Nika , Marash Delia e Shytan Nika (me Lekaj),Cukel Delia,Pal Vatush Leka e Mirash Vatë Leka (me Abat), Çun Kola (me Qukë),Prel Gjeloshi (me Pjoll). – Qafën e Agrit do ta zinin Lulash Preka e Mirash Ndou (me Vuksanaj), Bejte Ndoci,Shytan Vuksani (me Lotaj), Binak Kola (me Dakaj), Syk Marku (me Nënmavriq),Çuk Delia dhe Avdi Kola me Gimaj. – Shoshi dhe Toplana me prijësit e tyre: Gjelosh Kola (bajraktar), Deli Marashi (prijës),Babun Celi ,Balë Gjoni,Mark Milani, Mëhill Nika, Zmal Preka,Shiqer Ndou,Qerim Ndou, dhe Rrustem Lulashi,do të zinin Qafën e Kunorës dhe të Shtreziqes.Këtu do të përqendroheshin edhe luftëtarët e Dushmanit: Lulash Dema (vojvodë) me Papaj; Sokol Bala (me Vasaj) e Mirash Prela (me Kokaj). Kështu brenda 6 orëve luftëtarët nga i gjithë Dukagjini,të betuar se, “këtu turku nuk kalon!” kishin zënë çdo shteg e çdo qafë,nga Shtreziqja deri në Qafën e Pejës,duke formuar një front mbi 20 km.të gjatë. Lidhur me këtë Padër Çiril Cani – famulltar i Shalës,me 14 korrik 1910,do t’i shkruante kolegut të tij në Shosh P. Kamilio Libardi: “Dje kam kenë në Qafë të Agrit... shaljanët e kan qit cekën me u ba copë e grimë e me qindrue për Atdhe...”
Kështu forcat turke të gjeneralit të famshëm Turgut Pasha u gjetën në ditët më të vështira që nga krijimi e deri atëherë. Fronti i T’thermes nuk po çahej! Përball kishte Gurin Murg,atë fotesë të pathyeshme ku ishin mbërtyer luftëtarët e Salcës,Palçit e Brisë,të cilët sulmonin armikun pa pushim ditën e natën. Fronti tjetër në Qafë të Agrit e të Ndërmajëns me të shtëna armësh,potërë e zjermije të ndezura që shkulmonin flakët përpjetë i priste nga çasti në çast. E përveç këtyre,turqit po përballeshin nga dita në ditë edhe me një front tjetër mjaft të vështirë në prapavijat e tyre. Ata vërtetë kishin mundur të hynë në shum fshatra të Nikaj – Merturit,duke filluar nga Raja e deri ne Palç e Peraj. Kishin zaptuar kishën e Rajës,të Nikajt e të Palçit duke nxjerr përjashta famulltarët e kthye ato në gazerma dhe komanda ushtarake, kërkonin çdo ditë çarmatimin e popullsisë, sulmonin kullat e bagëtitë duke grabitur e plaçkitur çfar mundënin e ku mundnin,por malësorët e këtyre fshatrave nuk ishin nënshtruar. Ata krijuan grupe kaçakësh të cilat u vun në mbrojtje të popullsisë dhe të pasurisë duke sulmuar here pas here forcat turke. Objekt i sulmeve të këtyrë grupeve,në mënyrë të veçantë,ishin karvanet që vinin me ndihma nga Gjakova dhe Krasniqja nepërmjet rrugës së Qafës së Kolçit,të cilat sillnin ushtarë,municion dhe ushqime për forcat turke. Siç thuhet në “Hylli i Dritës”,1937,”Ndër këto luftime u dan në shëj për trimni bajraktari i Nikajve Sokol Basha,Shytan Brahimi-krye i Nikajt,Gjelosh Rama i Currajt Epërm,Dedë Trimi-krye i Merturit,Tunxh Miftari – bajraktar,Sadik Gjergji shpi e parë në Palç e sidomos trimi i Salcës Prel Tuli,i cili ku me fjalë,ku me urti e burrni diti me trimnue Nikaj e Mertur,tuj pri ai vetë ma i pari në çdo luftim...”
I gjendur ne një situat tepër të vështirë pas 14 ditë luftimesh,midis malesh dhe honesh të pa shkelura ndonjëherë nga ushtritë e huaja,ku kriste pushka kundër forcave turke nga Qafa e Kolçit deri në Qafën e Agrit,gjenerali Turgut Pasha e kish kuptuar më në fund se malësia e Nikaj – Merturit dhe ajo e Dukagjinit ishin të pakalueshme për ushtrinë e tij. Ai nuk e mori dot guximin të sulmonte Qafën e Agrit ndaj urdhëroi Ali Begun të kthehej mbrapsht. Në tërheqje e sipër,duke shfryrë gjithë mllefin për humbjen e turpëshme që pësoi,ushtria turke dogji dhe shkatërroj pa mëshirë çfarë zuri përpara. Të tërbuara,si kafshet e egra kur plagosen për vdekje,turqët me 22 dhe 23 korrik 1910,ju turrën Salcës dhe Palçit duke i djegur e rrenuar mbi 60 shtëpi. Shkatërruan ekonominë,duke prerë dhe arat me misër të njomë,rrushët dhe pemët. Këtë terror të shfrenuar ata e ushtruan kudo ku kaluan gjatë kthimit për në Gjakovë. Por, gjatë kësaj rruge ata u gjetën edhe nën goditjet e herë pas herëshme të luftëtarve malësorë të cilët u shkaktuan humbje të tjera si në njerëz edhe në materiale. Këtë dështim të turpshëm të ushtrisë turke populli e ka përjetësuar në vargjet e këngës së tij: “Mos pushoni,bini burra!/ Anadolli s’po qindron./ U vu n’tikun nga kufini./ Asht ma hana ka kalon./...Qafës Kolçit rrugës shpume./ Ku ndjek rruga për në Pejë./ Me ushtri të përgjysmume./ I turpnuem si grue e vejë./...”
Me qëndresën heroike të vitit 1910 kundër ushtrisë turke,krahina e Nikaj – Merturit dhe e Dukagjinit shkruan një nga faqet më të lavdishme të historisë së tyre. Kjo u arrit,sepse këtu në këto male kishte një popull që i printe flamuri kombëtar dhe ideali i lirisë për ruajtjen e vatanit. Qëndresa e Nika – Merturit dhe e Dukagjinit kundër ekspeditës ndëshkimore të Shefqet Turgut Pashës,dhe thyerja e saj këtu në këto male ku ndër shekuj jetonte,punonte e luftonte një popull me mendje të ngulur në liri,ishte flakë e fuqishme në zjarrin e kryengritjes shqiptare të vitit 1910,e cila shënoi fillimin e një etape të re e më të lartë në luftën e popullit tonë për pavarësi kombëtare. Jehona e kësaj qëndrese u përhap kudo në Malesi,Kosovë e mbar Shqipërinë. Ajo fitoj admirim kudo dhe rriti besimin e popullit për fitore të reja. Kjo qënderesë hyri dhe mbeti në historinë e popullit shqiptar si një nga ngjarjet e shënuara të saj.