AT ANTON HARAPI - MARTIR I SHQIPTARIZMIT

by Dode Progni Fri 19 Nov 2010, 00:01

AT ANTON HARAPI – MARTIR I SHQIPTARIZMIT

“A s’e dini se çdo ndërtese i vihen themelet në dhe? Edhe pse në varr,prandaj ne hijshëm duhet të jemi gurët e themelit të njasaj binaje të cilën sot e quajm Shqipni”.
At Anton Harapi OFM,(1888 – 1946)
Një natë të errët e të vrerët u hapën gropa të mëdha kolektive. U gjakosën qielli e toka,u thanë trungje shumëvjeçare. U vranë nga komunistët bijtë e kësaj toke që shquheshin për nga lartësia shpirtërore,për nga zgjuarsia e trimëria. Bashkë me shumë klerikë ishte dhe At Anton Harapi,që rradhitet me Gjeçovin,Bardhin,Mjedën, Fishtën,Dodajn,Palajn etj. Në këtë mënyrë historia njerëzore mbetet një meteor që shndritë për jetë veprën e prelatëve të kishës e të kombit tonë të mbisalvuar.
Kush ishte e mbeti At Anton Harapi?
Ai lindi në Shirokë të Shkodrës me 5 janar 1888. I biri i Loros dhe Çiles,shtoi gëzimin e familjes që jetonte buzë valëve të liqenit piktoresk. Babai merrej me peshkim,të cilin e kishte për traditë. Në fëmijëri bashkëmoshatarët e thërrisnin Gaspër,sepse ishte i pagëzuar me këtë emër. Që në moshë të vogël hyri në Kolegjin e Jezuitëve dhe më pas në Kolegjin Françeskan nën drejtimin e At Gjergj Fishtës,që ishin shtylla të rëndësishme të kulturës e të traditës sonë kombëtare,duke qenë përherë një pikë referimi të mirëfillët për të gjithë brezat e mëvonshëm,që dolën nga kjo qëndër e rrezatimit të fortë të gurrës së pashterrshme popullore... Vocrraku,aty mori njohuritë elementare të teologjisë,pra gradualisht rriti cilësinë e mendjes së vet,duke fisnikëruar zemrën me kulturë fetare,si dhe u mekua me dashurinë e thellë për Atdheun. Si fëmijë dallohej në mirësi,butësi,përshpirtëri,duke qenë një dashamirës,me vepra të llojllojshme mëshire. Rezultatet e larta në shkollë i mundësuan adolishentit të mençur Gaspër që të vijojë studimet e larta në disa qytete të rendësishme,si metropole të rrezatimit të kulturës së lashtë dhe bashkohore botërore të Austrisë si në Villach të Tirolit,Salesburg dhe Shvarc për teologji. Pranë profesorve të famshëm austriakë dhe traditës fetare,këtu studioi për degët adhuruese teozofi e filozofi,ku falë etjes që kishte intelekti i tij,menjëherë përfitoi kulturë të thellë oksidentale,dije të qëndrueshme, përpikmëri të dalluar të stilit gjerman,qëndresë e shpirt të hekurt françeskan. Nga ky element i vlefshëm françeskan rezulton se në këtë mënyrë françeskanët,në tërësi,pa kursim derdhin energjitë e tyre në kulturë,dije,përparim,cilësi,me vullnet pune dhe inisiativë të lirë përsonale. Kësisoj,mbi të gjitha me unitet dominoi bashkimi i të gjitha virtyteve pozitive,duke plotësuar më tej shpirtin e pastër françeskan me të cilin ishin edukuar qysh në fillim... Gaspëri i ri bëhet At Anton Harapi në Shqipëri. Është e rëndësishme të theksojmë se,dijet e thella e të gjera akademike që ai kishte akumuluar nuk do ta tulatin kujtesën e tij të freskët,por do të shpërthenin valë-valë,gjithnjë me nivele rritje,me një dinamikë për t’u pasur zili,të cilat falë aftësive profesionale,do t’i reflektonte me finesë. Argumentët që buronin në mënyrë të natyrshme,në çdo kohë dhe rrethanë,do t’i parashtronte me një logjikë të hekurt gjermane. Ishte ky një gjeni i rrallë. Dhe një njeri i tillë,dy herë nuk do të përseritet në tokën shqiptare. Mbi freskinë dhe mendimin e gërshetuar filozofik,për stilin e matur e karakteristik të lidhur me rrjedhshmëri Don Kolec Prenushi,na ofron para 60 vjetëve,këto rradhë vlerësimi për At Anton Harapin: “...mendje dialektike që shkruan kryeartikuj ndër të cilët disa janë kryevepra.Dija e thellë,arsyetimi i lidhun,analizimi i holl,stili i peshuem dallojnë gjithë shkrimet e tija.Mundë të jetë i thatë,i ftohtë,por ai është i drejtë e i pafaishëm ”.Për të gjithë ata që hodhën vrerë për jetën dhe veprën e At A.Harapit,këtij frati që vraponte shpejt për të përhapur paqën,dashurinë për drejtësinë midis të gjithëve,do të ishte me vend që nga thellësia e shekujve t’u përgjigjemi me një fjalë të urtë të shkëputur nga një fjali të cilën e ka formuluar Paskal: “Ndërgjegjia është libri më i mirë moral që kemi dhe me të cilën duhet të këshillohemi më shumë”. Si intelektual model,sillte me vete mentalitetin e misionarëve përparimtarë europianë,që në shumicë atëherë kishte nën zotërim shartet e Provincës Françeskane,që po hidhte shtat me palcë e fizionomi shqiptare tërësisht me taban solid,e cila gradualisht ishte në lulëzim,ku esencialisht dominonte në rezonancë fryma e ngrohtë françeskane.
Veprimtaria fetare e atdhetare
Në vitin 1910,At Anton Harapi kthehet në Atdhe dhe shugurohet meshtar,duke qenë deri në flijim si meshtar fisnik i fesë së shenjtë katolike dhe i popullit që e donte dhe e respektonte gjithmonë me veneracion. Punon si mësues në Kolegjin e Fretënve,ku kishte mësuar qysh i vogël.Pra ende i ri,kishte ide dhe objeksione të veçanta,duke kanalizuar në një shtrat të vetëm formimin dituror të rinisë së ardhshmë,me metoda të tilla ku dallohen universialiteti i dritës për t’i ndriçuar të gjithë së bashku pa dallim bindjesh,përkatësie krahinore,origjinë edukimi,lloje shkollash,duke nisur që të edukojë kësisoj njerëz me virtyte,ku mirësia,dashuria,feja,kombi të jetë bashkëudhëtar të pandashëm gjatë gjithë jetës te çdo shqiptar. Gjatë tetorit të vitit 1912 deri në prill 1916 ,si një meshtar idevotshëm përkushtohet sherbesave fetare në kishën e Arrës së Madhe Shkodër. Në këtë lagje u njoh dhe u ballafaque me varfërinë e tjskajshme,të cilën e përjetonte vetë,mes banorve pa dallim feje. Ndërsa në vitin 1916 për banorët e malësisë së Dukagjinit ishte një vit i vështir i sëmundjes së epidemisë së kolerës,ku njerëzit njeri pas tjetrit vdisnin dhe kurrkush nuk gjendej pranë nga frika e lëngatës. Por meshtari karizmatik,me shpirtë të pastër fisniku,u gjënd si sherbëtor vullnetmirë pranë tyre për t’i ngushëlluar. Frati 25 vjeçar me ndjenja të holla humanizmi,lëviztë në këmbë në fshatra të thella e të ashpëra malore në të gjitha shtëpitë e bjeshkëve të Dukagjinit,për të shpëtuar malësorët,duke i ndihmuar drjtpërdrejtë nga ana e profilaksisë dhe të luftës kundër kolerës,kësaj sëmundje të fillimshekullit që kishte përpirë miljona jetë njerëzish nepër botë... Në vitin 1918,fratin e Urdhërit të Shën Françeskut,e gjeti famulltar në fshatin Grudë. Binomi Fe e Atdhe qe aorta e zemrës së tij,dhe se Gruda ishte terreni ku edhe një herë shpalosi zgjuarsinë dhe dituritë e thella enciklopedike,të cilët spikatën sipas mendimit tim,në dy rrafshe: së pari në fushën e gjerë politike,ku për interesa të larta të kombit pranoi të flijohej për të mirën e përbashkët; dhe së dyti,edhe më me sukses në atë të letrave shqipe, duke pasur pendë e mendim të mprehtë të cilat administroheshin nga qarqet përferuese të sferës letrare e më tej.Për të tillë publicist, me polemikë rezultative dhe mendime të reja, pohohet me të drejtën e qytetarisë se epoka e njerëzve të mëdhenj vulos me gjurmët e veta të pashlyeshme,ku këtu dallohen mirë njerëzit e ndritur që i përfaqësojnë,në paradën e sëcilës,bën pjesë edhe meshtari i përvuejtur françeskan At A.Harapi. Pa hyrë në hollësi dhe zgjatje të tepërta,në kontekstin e këtij shkrimi modest,duam të nenvizojmë idenë e ndojnë mediokri,që e trajton,apo vlerëson si sakriligj bashkëpunimin e kishës me problemet shoqërore kombëtare (posaqërisht politike),kur dihet historikisht se në shekuj kemi të përcaktuar parimet kryesore të këtij uniteti nga etërit e dijetarët e shquar të kishës. Dhe për më tepër,në kushtet kur populli ynë jetonte errësirën më të gjatë mesjetare dhe njëkohësisht të shoqëruar me plot kalvare përsekutimi,nën okupimin më të egër të barbarëve otomanë,klerikët,dhe në veçanti,klerit katolik shqiptar,duhet pohuar se ka qenë sistematikisht gjatë shekujve vetëdija e kombit shqiptar. Dhe tashmë rezulton kryesisht mendimi i pastër,në këtë kohë dhe më vonë,shekull mbas shekulli,kultura shqiptare u ngrit në nivele të reja,brenda kishë sonë,por që gjatë përbuzjes së gjatë,zevendësoi me dinjitet Akademinë e parë Shqiptare brenda vetë universit shqiptar.Sa për ilustrim po sjellim një shembull,të cilin,shkurtimisht,po e trajtojmë më poshtë. Në veprën më të përkthyer në gjuhët e botës: “Angazhimi ynë shoqëror”,në mënyrë filozofike,autori i saj,prof.Giorgo La Piera (1904-1977),nenvizon: “Nga pikëpamja katolike,politika është veprimtaria udhëheqëse e jetës njerëzore që ushtrohet nga shteti,gjinia ose nga klasat me plotësinë e problemeve shpirtërore dhe materiale të individit dhe kolektivit”. Kësisoj mendoj se këto dije të kohës i kishte si vizione të qarta edhe At Antoni dhe pikërisht kështu ai udhëtonte në rrugë të sigurtë. Ai përherë mendonte e vepronte nën shembullin e idealeve që i kishte si pika referimi,se, “...njerin e ban shpirti dhe ndërgjegja,e parqet sjellja,e vlerëson puna; apostullin e rrit ideali,qëndresa e guximit; bamirësinë e krijon zemër-gjerësija e vtëmohimi.Para plumbit, qi e rrëzoi përdhe,shqiptoi pa za: lumninë e ep deka,kunorën e vën varri”. – shkruan në parathënjen:”Mbi përsonalitetin e At Anton Harapit dhe veprën e tij Andrra e Pretashit”,studiuesi Gjin Duka (At Daniel Gjeçaj). At Antoni,njohu me të gjitha përmasat e saj zonën e Grudës dhe të Malësisë së Madhe,si dhe koloritin e gjallë të zakoneve,vajet,dasmat,me epikën,me psikologjinë origjinale të trevave të marra në analizë në veçanti nga penda e studiuesit dhe të analistit të hollë të gurrës popullore të malësorëve kreshnikë,pra tërësinë klasike të kulturës së pasosur kombëtare ende të palëvruar. Në këtë mjedis të ri dhe të përshtatshëm për mendjen dhe punën e tij me pasion lindi dhe u rrit romani “Andrra e Pretashit” që vlerësohet tashmë nga vetë biografët më të afërt të autorit si një ndër kryeveprat e dorëshkrimeve që ai la si pasuri të paçmuara Atdheut të vet. Ai ruejti me mjeshtëri kompozimin unik të një vepre letrare. Midis malësorëve të zonës së Bajzës së Kastratit,spikat njohja e thellë e psikologjisë së njerëzve,kultura e pasur dhe e gjerë fetarë,si bari i popullit kreshnik,duke qenë përherë në sherbim të tij,për t’i pajisur ata me nivele të reja civilizimi përparimtar,ku zelli për kulturën qytetare ishte pjesë e edukatës,falë aftësive të lindura e të kultivuara në fushën pedagogjike për rininë shqiptare brenda famullisë,ku ai posaçërisht kontriboi çdo ditë në formimin e të krishterve katolikë të ndërgjegjshëm,tek e kthej atë në qendër të rëndësishme të absorbimit të kulturës fetare e diturive të reja. Në rrafshin politik,At Antoni mbeti një zbulues i gjallë në lidhje me fatin e kombit shqiptar. Në kujtesën e historisë kan mbetur të pa shlyeshme shumë ngjarje që gjithsesi kan emrin e kontributit të meshtarit sa fetar,aq dhe atdhetar të shqiptarizmës. Kështu në kohën e trubullirave politike,midis të cilave ishte mbërthyer kontinenti i plakur i Evropës,Fuqitë e Mëdha,aso kohe,hartonin harta të reja,ku pa të drejtë Shqipëris së vogël gjeografikisht,i cungoheshin arbitrarisht,njëra pas tjetrës,disa treva të trungut amë. A mund të heshte frati i urtë përball kësaj masakre që u bëhej tokave të Atdheut?! Normalisht, që jo. I veshur me zhgun,me nismën e vet,organizon menjëherë tre bajrakë si,Gruda,Hoti e Triepshi,dhe përmes tyre i dorëzon Memorandumin e përgatitur nga ai vetë ne vitin 1918 komandantit francez në Shkodër. Më tej,në bashkpunim me liberatorin demokrat Luigj Gurakuqin dhe At Gjergj Fishtën,harton një peticion të nenshkruar nga 200 përfaqësues të tre bajrakëve,drejtuar përkatësisht Konferencës së Paqës në Paris,Ministrave të jashtëm të SHBA-së,të Anglisë,Francës dhe Italisë. Në përkrahje të negociatave diplomatike,përfaqësuesit e Grudës,Hotit e Triepshit në Shkodër,
organizuan demostratën te Ura e Maxharrit duke brohoritur: “Hot e Grudë kekan betue/pa gjak malet mos me i l’shue...” At A.Harapi,kishte miq dhe dashamirës të shumtë duke baskëpunuar ngushtë veçanarisht me At Marin Sirdanin,At Shtjefën Gjeçovin,Çerçiz Topullin,Mustafa Qullin,Isa Boletinin,Nolin,Fishtën,Dodën,Prenushin,trimin Dedë Gjo Lulin,Hilë Mosin,Mehmet Shpendin etj.Në ligjeratat e tij të famshme të mbajtura në qytetin e Korçës ndër të tjerat u shpreh: “Jam fetar,por kam tagër dhe detyrë shoqnore”. E rëndësishme për At Antonin ishte fati i kombit dhe i martirëve,të cilët për vemendjen që i kushtonte rëndësisë së tyre,ata ishin pjesë e jetës së tij.Populli i Shkodrës,kurrë s’do ta harrojë përshëndetjen e fundit të titulluar: “Dy lot e një betim”,si shembull i oratorisë klasike shqiptare,në përcjelljen e eshtërave të martirve nacionalistë Mustafa Qulli dhe Çerçiz Topulli,ku midis tjerash theksoi: ”Por para se të niseni, eni këtu, e mbi këta eshtën, shembllesë ideali, forcë dhe bashkimi, t’i shtrîjmë dorën shoqishojt, Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e me besën e burravet, me besën shqiptare, të lidhemi për t’i a mbajtë shqiptarit të paprekun nji Zot të vërtetë, nji atdhé të lumtun, për ta bâm Shqipnin e re, të fortë e të madhnueshme, të denjë për Skanderbén. T’i diftojmë, po, botës se shqiptarët janë njimend burra; se mund të jemi Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e njiheri shqiptarë të njimendët.” Ajo që i jep konturet të plotë portretit të tij atdhetar dhe të një fetari shumë të devotshëm, është se ishte e mbeti si teolog,konferencier me mendim të freskët e cilësi të spikatur, ku në mënyrë të dukshme shquhet në drejtime të tij paqësore,siç ishin fusha fetare dhe atdhetare.Gojtaria e tij ishte përherë e qartë në mendimet e shprehura,arsyetimin e lidhur mbi bazën e një logjike të kristalizuar e të ngjeshur mirë,ku çfarëdo që të lexosh,të bije në sy forma e kuptueshme dhe e përshtatshme e atyre veprave që shkroi dhe kumtesave që referoi para njerëzve me nivel pregatitje e dije të ndryshme kulturore. Frati stoik,vazhdimisht ishte i prirur për një bashkëjetesë paqësore, vëllazërore në tri besimet fetare,ashtu sikurse ka vlerësuar edhe biografi i pasionuar në librin e tij, të shkruar në mergim nga studiuesi e publicist At Daniel Gjeçaj,ku nenvizon me të drejtë : “Kjo ishte edukata harapiane. Ai ishte i kryqëzuem në kryq për Fe e Atdhe”. Viti 1920 mbetet për At Harapin,si kohë e ingranimit të tij në lëvizjen atdhetare shqiptare,që gjithësesi në kushte dhe rrethana të reja falë energjive të pashterrshme të fratit atdhetar,mori një shtytje dhe organizim të ri,drejt aspektit progresist. Kështu,prej vitit 1921 – 1924 bëhet drejtues i grupit të njohur atdhetar “Ora e Maleve”,së bashku me poetin e njohur At Fishtën,demokratin L.Gurakuqin,Don Lazër Shantojën,duke qenë njëkohësisht edhe themelues,drejtues e botues i aftë i fletores me të njejtin emër,që rregullisht filloi të nxirrte grupi në fjalë. Për më tepër At Antoni,liberalit të madh demokrat i dedikon edhe veprën e vet “Andrra e Pretashit”,ku shkruhet: “Luigj Gurakuqit – burrit vërtetë burrë”. Ndërsa në vitin 1924 u zhvilluan zgjedhjet e para në Shqipëri,ku Anton Arapi gjendet mes “opozitës” së kohës përkrah Nolit,Gurakuqit,Bajram Currit,që ishin pararoja e kësaj lëvizjeje demokratiko-borgjeze,duke sjell në këtë kohë një mendim e veprim më të përshpejtuar në atë periudhë. Një meritë të veçantë e meshtarit përparimtar ishte përpjekja e tij për organizimin politik të kristian-demokratëve shqiptarë,të cilët datojnë që nga vitet e parlamentarizmit të parë shqiptarë (vitet 1920) dhe që lidhen pastaj me përpjekjet më fisnike të një Partie të re Demokristiane Shqiptare nga At Antoni,gjatë përiudhës së viteve 1930,e cila falë gurëthemelit të mendimtarit europian,si një grupim politik i hershëm i traditës shquhet për palcën me tipare të thella atdhetarie e humanizmi,duke përçuar dhe reflektuar parimet e shëndosha të burimeve kristiane. E përmbledhur në mënyrë sistematike,mendoj se kjo lëvizje demokristiane që kishte si pararojë dëshmorin e fesë e të atdheut At A.Harapin,dëshmon në rrjedhën e historisë,se shqiptarët nuk qëndrojnë pas kombeve tjera civilizuese,me tradita të lashta politike,si italianët e gjermanët në përputhje më nevojat e kohës. Pra,shkurtimisht,me logjikë më të zhvilluar,demokristianët e parë shqiptarë në ide dhe shpirt,gjatë viteve 1946,ishin të njëkohshëm me De Gasperin e Italisë dhe të shquarin Audenauerin e Gjermanisë,ku shqiptarët kristiandemokratë paraqitën si alternativa më shpresëdhënëse në periudha të ndezura antifashiste dhe antikomuniste të kombit tonë të rrenuar nga Luftërat Botërore...Pas rrëzimit të Qëverisë së Nolit për shkaqet që tashmë dihen mirë,sikurse shumë të tjerë edhe frati demokrat arrestohet dy-tre herë dhe burgoset së bashku me At Bernardin Palaj e vëllezërit tjerë të Urdhërit Françeskan,që,qysh në fillim,kishin përkrahur alternativën e demokracisë së popullit të tyre. Mbasi lirohen nga burgu (sepse ata i bashkonte me opozitarët e kohës ideali primar “Për një Shqipni të Lirë e të Përparueme”),me vendosmëri e qartësi ideore,vijon pa ndërprerje misionin e tij të shenjtë duke predikuar doktrinën fitimtare të Jezu Krishtit...Si i dërguar i françeskanëve të Veriut,i kërkon Qeverisë së Tiranës haptas: “Flamurin Kuq e Zi,gjuhën kombëtare,Lirinë dhe pavarësinë e plotë të popullit”. Edhe pse ai kishte detyrën e rëndësishme të Provincialit,nuk e shkëputi për asnjë çast veprimtarinë e tij fetare e atdhetare. Në vitin 1933,ishte drejtues i Kolegjit françeskan,drejtor i Liceut “Ilirikum” dhe pëdagog në shkollën normale femërore të Motrave Stigmatine pranë qytetit të Shkodrës. Në harkun kohor 1930-1936,është një nga drejtuesit ose drejtor i së përkohshmes prestigjioze në Ballkan revistës “Hylli i Dritës”,si dhe bashkëdrejtues i gazetave “Posta e Shqypnisë”, dhe “Zani i Shna Ndout”,revistë fetaro-kulturore.
Veprimtaria me pendën e fuqishme në fushën e letrave shqipe
At Anton Harapi krahas punës me përkushtim të përhershëm fetar dhe vlerave të çmuara që shpalosi në veprimtarinë shoqërore,dallon në veçanti me po atë madhështi,në mënyrë të shkëlqyer në disa drejtime të rëndësishme të dijes njerëzore,si: filozofi,teologji,pedagogji,sociologji,publicistikë dhe në lëmin e letërsisë së pasur artistike. Homelitë e këndëshme,që mbajnë peshën e fjalëve frymëzuese të At Antonit,si vlera autentike zbukurojnë letërsinë e pasur fetare të traditës gegë,ku në tërësinë kulmoi erudicioni esencial i meshtarit plot elokuencë e me një diksion të qartë. Ai,në mënyrë të rregullt,ndiqte rrymat e letërsisë botërore,lexonte në origjinal autorët e famshëm të pedagogjisë si:Pestaloc,Hergert,Frobel,Forster,etj.Midis librave dhe përherë pranë librave,ai mendonte se mendja e tij dhe e çdo njeriu,në përgjithësi bën një gjimnastikë të mirë duke zgjeruar dritaret e diturisë njerëzore të cilët përherë duhet të jenë të interesuar për të lejuar depertimin e njohurive të reja bashkëkohore. Ai porosiste: “Gjimnastika e mendjes me ushtrimin e vullndesës duhet të shkojë krahas me pendën si krahët e shqipes,qi këtë e naltojnë n’ajri dhe e mbajnë në drejtpeshim”. Si pasojë e një akumulimi të dijeve dhe të përvojës si pedagog,në vitin 1925 botoi veprën e parë pedagogjike e cila njëherazi mund të cilësohet si një përshtatje të leksioneve të pedagogut A.Hergert,si një punim tipik mirëfilli shkencor,të cilin e kishte pagëzuar me emrin: “Edukata ose mirërritja e fëmijëve”. Synimi i fundit ishte që të modernizohej metoda,dialektika e shkollës së re shqiptare,dhe,në veçanti,këtë rrymë të shkollës kërkonte ta shpërndante me pasion në veçanti midis moshës së re,duke i paisur në këtë mënyrë me një kujdes e maturi,me parimet progresiste të shkollës së traditës së hershme demokratike e kulturore të Evropës Prendimore. Siç pohojnë biografët më të afërt të tij,meshtari shkrimtar e studiues i vemëndshëm,nuk harronte të ishte i vemendëshëm kur analizonte,se,më e rëndësishme në shpirtin e shqiptarit është bindja si akti më cilësor,ku përherë këshillat e herë pas hershme të dobishme janë më frytdhënëse se sa dajaku e frika. Pikërisht për këtë, edukatori më i afërt i rinisë e kuptonte krejt mirë se forca fizike e thyen shqiptarin,por nuk e lakon porsi butësia si një mirësi e përhershme. Duke qenë drejtues për shumë vjet me rradhë,i disa revistave,me dorën e vet nenshkruan mbi 50 artikuj,që të ndarë në tematika i përkasin disa lemijëve shkencorë. Ajo që e lartësoi më shumë,është elokuenca në gojtari dhe filozofi,aftësi të cilën në mënyrë të merituar e shfaqi në qytetin e Korçës ku spikati dukshëm para intelektualëve. Me anë të 6 ligjeratave të mprehta të kohës të cilat falë kujdesit të klerikëve kulturdashës u përmblodhën në librin: “Vlerë shpirtërore”. Por çfarë e shtyu autorin e këtyre punimeve domethënëse të ndërmarrë një veprim të tillë në trajtën e ligjeratave,si një dukuri e re për kohën? Duhet vënë në dukje se shtysë për autorin e kësaj nisme të guximshme gojtarie në Korçë,ishte çasti i një krize të spikatur shpirtërore në Shqipëri,dukuri kjo negative me rrjedhime shkatrrimtare. Aty autori referues analizoi në hollësi shkaqet e kësaj krize,duke bërë gradualisht njohjen me etilogjinë dhe terapinë e kësaj sindrome kanceroze,ku,si epidemi e rrezikshme,kishte ndërhyrë ideologjia shterpë dhe vdekjeprurëse e marksizmit edhe në vendin tonë, shenjat e sëcilës i importoi pikërisht në vitet 1936 në Shqipëri Ali Kelmendi me të tjerë. Tashmë ndërgjegja e shqiptarëve ishte paralajmeruar nga frati që ndiqte me kujdes vërshimet marramendëse të reve që mbillnin obskurantizëm,luftë civile,vese përverse të një sistemi antifetar,siç ishte komunizmi. Pra At Antoni,që në atë kohë me dekleratën e tij zbuloi se: “Por u pa se në Rusi,se si parimi i komunizmit në vend që të zhdukte të zezat u ba burim mjerimi”. Duke nuhatur dhe studiuar me kujdes rrezikun e shtrirjes së kësaj epidemie asfiksuese në Shqipëri,At Antoni shpejt e kuptoi se Ballkani do të pushtohet,mbasi po vëzhgonte me kujdes lajmet që vinin me shpejtësi nga Evropa Prendimore si alarëm se çfarë po ndodhte në stepat e Siberisë Lindore të tmerrshme të Rusisë,ku miljona rusë të pafajshëm,klerikë të besimeve të ndryshme po përsekutoheshin pa mëshirë nga giotina e armëve të vdekjes që ishte ateizmi.Pra nga një këndveshtrim i veçantë synimi tjetër i At Antonit ishte ai fisnik,ku fare mirë mund të lexohet mesazhi i kohës të ndërtonte godinën e re të mendimit më përparimtar kombëtar shqiptar. “Një frat i thjeshtë renditet përkrah mendimtarve të mëdhenj kombesh të tjera”,vlerëson studiuesi dhe kritiku i mprehtë i sotëm,dr. Aurel Plasari. Frati i urtë e i mençur,për pasion kishte letërsinë tërheqëse artistike,dhe për zemër ruante dashurinë për kryeveprën e At Fishtës “Lahuta e Malcisë”,apo të tjera si,”Bagëti e Bujqësi”,të Naim Frashërit etj. Shkrimtari i veçantë këto vepra poeike i recitonte përmendësh shpesh,siç pohojnë bashkëkohësit. Si qellim të rrokjes së pendës së shkrimtarit,ishte shqyrtimi i portretit të shqiptarit,lëndë të cilën e ka pëlqyer më së shumti në të gjitha punimet e tij të lëna si trashegim. Këtu zotëron dukshëm mendja e matur e një psikologu të urtë,duke peshuar me kujdesin e kohës idealet që e kan përshkuar atë,duke mos anashkaluar idealet e një qytetërimi të traditës së vjetër shqiptare me bazë e kulturë të thellë,duke fshikulluar drejtpërdrejtë të metat negative të kohës,si një analist i hollë për të hapur udhën,ku idetë progresiste të nxisin bashkëkombësit drejt një lirie të sigurtë,për t’i pregatitur drejtë vetëdijes kombëtare.Më konkretisht,këto i shprehu në prozë me një stil të këndshëm,të latuar e me kulturë të gjerë e të pasur,ku shquhet diversiteti dhe qartësia e rrjedhshme përmes larmisë së argumentëve që parashtronte, nga ku me një frymë kushdo mund t’i kundrojë me kënaqësi,falë lirisë e thjeshtësisë së të shkruarit. Ndërsa vepra e dytë “Andrra e Pretashit”,si roman i botuar pjesë – pjesë prej vitit 1933-1942,në revistën e njohur kulturore “Hylli i Dritës”,me nentitujt: “Urti e Burrni ndër banorët e Cemit” dhe “Valë mbi Valë”. Ajo u dërgua për botim në mergim së bashku me veprat tjera të letërsisë shqiptare pranë Institutit të Studimeve Shqiptare,në Shtëpinë Botuese “Valecchi”,të Firences,por shkaku i Lyftës së II Botërore,bëri që kjo nisëm qellimmirë të mbetet e pa plotësuar. Disa vjet më vonë,me 1959,ato u botuan në Romë,në saj të kujdesit të drejtpërdrejtë të prof. Zef Valentinit, prof. Ernest Koliçit dhe të klerikut të kulturuar At Daniel Gjeçaj.
At Anton Harapi – martir i shqiptarizmes
Martirizimin e klerikut të nderuar veçse Shekspiri i madh do të gjente forcë përshkrimi ta trajtonte në mënyrën më dramatike,si një tabllo e vërtetë e një historie të trishtuar,të shkaktuar nga komunistët,të cilët nuk deshtën fjalën e lirë të klerikëve katolikë. Në një çast të caktuar të historisë,për ridimensionimin e lirisë dhe të drejtave të njeriut në tërësi,burri i shquar George Washington,u shpreh haptas para bashkëkohësve të vet amerikan me këto fjalë: “Një komb duhet të jetë i virtytshëm,po të dojë të jetë i lirë”.Por Kjo fjalë “liri” aq e shtypur dhe e nepërkëmbur në Shqipëri gjatë monizmit kishte njohur veçse barbari. Kësisoj,frati atdhetar e tepër largpamës,ishte i mprehtë në mendjen e tij të hollë,për analizën që u bënte ngjarjeve të historisë sonë. “Vllavrasja ,asht rrenimi ynë fizik,moral,ekonomik dhe politik...Të dhunojë shqiptari shqiptarin nuk asht zakon...”. Si zakonisht,Lufta Nac.Çlirimtare në vend që të drejtohej për çlirimin e vendit,u kthye në vllavrasje,duke devijuar në këtë mënyrë në një luftë të përgjakshme civile,skenaristët e tragjedisë të së cilës ishin projektuesi e drjtuesi i drejtpërdrejtë Enver Hoxha me suitën e tij,që me kohë kishin tradhëtuar idealet e larta kombëtare. Ai shpesh shtronte kushtrimin që çdo shqiptar i çdo krahine,besimi ose shkalle shoqërore t’i thërrasin arësyes që të mos humbasin si komb e si shtet,por të ndjejmë me zemër se jemi vëllezër të një gjaku dhe të një gjuhë,miq, dashamirës,shokë,të cilët duhet të na bashkojë një shpirt i vetëm,shpirti shqiptar, pra duke përmbledhur në një fjali fjalët kuptimplote; një vend,një zakon,një interes dhe një flamur. Gjuetinë më të madhe diktatori Hoxha e filloi me katolikët meshtarë dhe laikë. Prof. Zef Valentini shkruan: “Duke qenë të kulturuem me arsim shumë të ngritun katolikët shqiptarë gjithmonë u patën ngjëllë zili disave...Vrasësi antikatolik Hoxha e pranonte këtë duke i ba nderë katolicizmit,por katolicizmi dhe në veçanti kleri katolik ishin pengesa më e madhe për triumfin e komunizmit”. Mendjehollësia e françeskanit kish paraçfaqur mesazhin e tij origjinal,që si profeci u realizue në pranverën e vitit 1991,kur trokiti demokracia sipas së cilës: “Shqipnia u fitue me gjak;me gjak dhe po mbahet e robnueme.Do të vijë dita e me Paqë e Drejtësi do të fitohet”.Pa koment! Cilat janë rrethanat në të cilat është zbuluar At Antoni? Banori Gjon Verria nga fshati Plan i Dukagjinit,në fillim të kujtimeve të tij,për mysafirin e ri të shtëpisë së tyre kujton portretin e tij,që i ka mbetur në kujtesë kur nuk ishte më shumë se 15 vjeç: “Mbaj mend shumë mirë se At Antoni gjithënjë mbante me vete një ditar përsonal ku çdo ditë shënonte,por pa treguar asnjëherë se çfarë hidhte në shenimet e tij. Një ditë ,si fëmijë që isha e pyeta: -Çfarë të duhen këto shenime At Anton? Ai m’u përgjigj: - Se, mund të vij dita dhe mund të duhen. Pikërisht këto shenime të përditshme të meshtarit nga Shkodra,i kisha ruajtur me kujdes në shtëpi,mbasi ai m’i kish dhënë që t’i ruaja. Komunistët,të cilët erdhën në shtëpinë tonë,e dogjen tri herë atë dhe se këtë fat të keq ka pasur edhe blloku i shenimeve të At Antonit. Në dimër ai mbante të veshur një gozhup (triko të leshtë),kurse në kokë një kapuç dhe se në dorën e vet kur delte në mal kishte një këmesë. Lexonte shumë dhe librat i kishte miq të vertetë”.”Një ditë,më kujtohet si sot, -tregon më i vogli i kësaj shtëpie Gjon Verri,- ishte ditë e premte dhe në faqet e tij pash lotë mallëngjimi dhe keqardhje.Duke e parë në këtë gjendje si asnjë herë gjatë gjithë kohës që qëndroi në shtëpinë tonë e pyeta:”Pse po merzitesh? Në atë gjendje të thellë shpirtërore siç ishte më tha:”Dëgjo këtu: -Kjo nuk është punë ditësh,as muajsh as vjetësh,por një kohë e gjatë. Unë kam ndejt me vdek si shqiptar,se s’i kam ba keq kujt. Një gja më shqetëson ma shumë për ty,sepse ke me vuejt tanë jetën dhe se djali i yt ka me u rrit dhe kan me t’ia vue edhe yllin”. Dhe vazhon: “Ai kurrë nuk ka dëgjuar për të ikur,sepse shpesh më përseriste se gjithçka që e kam ba vetëm për Shqipni. Megjithse kan kaluar shumë vjet dhe ju po më pyesni se kur ka ardh për herë të parë At Antoni në shtëpinë tonë. E kam të freskët në mendje se At Anton Harapi,për herë të parë në shtëpinë tonë ka ardhur me 5 dhjetor e cila përkon me ditën e Shën Kollit dhe ne,si shtëpi, ishim pregatit për ta festuar. Pra,ishte viti 1944. Unë kam punue si ekonomist pranë motrave Stigmatine dhe në këtë rast kam pasur fatin e mirë që të njihem me të madhin At Antonin. Me 8 qershor të vitit 1945 ai është arrestuar. Përpara se të vinte në shtëpinë tonë ka kaluar një natë në fshatin Prekal dhe një natë në fshatin Kir,deri sa me 5 dhjetor të vitit 1944 erdhi në shtëpinë tonë...Ai ka qëndruar pranë nesh nën dijeninë e disa banorëve,siç ishin në atë kohë fshatari Prekë Ndou aso kohe me detyrën e kryetarit të këshillit (dhe bajraktari i fshatit),Mark Kola kushëriri i kryetarit dhe ne të shtëpisë sonë. Pra rrethi i njerëzve që ishin në dijeni për vendin ku ishte i strehuar ai ishte shumë i ngushtë dhe konspiracioni në këtë rast ishte shumë i madh...Pra ishte situata ku në çdo shtëpi të fshatarëve shperndaheshin partizanët. Kryetari që merrej me organizimin e tyre asnjëherë nuk caktonte partizanë në shtëpinë tonë për të fjetur mbasi e dinte se tek ne ishte At Antoni.Në këtë rast,ai ruante veten dhe detyrën,fratin mik dhe familjen tonë,që ishte bërë strehë e meshtarit i cili kërkohej gjithandej për ta arrestuar.Për të mos rënë në sy të fshatarve të tjerë,përpara se të sillte partizanët në shtëpinë tonë,Preka,në fillim na vinte në dijeni dhe ne menjëherë merrnim masa për ta ruajtur ose fshehur në podrum At Antonin që të mos diktohej nga partizanët. Podrumi ishte i tillë,ku poshtë fshihej françeskani dhe sipër shtronim sanë dhe lidhnim lopën,e cila kulloste e qetë. Në shtëpinë tonë kan bërë kontroll mbi 15 herë partizanët dhe ai nuk është zbuluar asnjëherë.Në katundin tonë,në Plan të Dukagjinit si famulltar ishte At Daniel Hjeçaj,dhe se ai e dinte shumë mirë se frati tjetër ishte strehuar tek ne. Shpesh organizonim takime dhe vëllezërit e Urdhërit Françeskan shkëmbenin korespondencat korespondencat”. Gjatë bashkëbisedimit me deshmitarin okular të ngjarjeve që kan ndodhur në shtëpinë e tij,për të saktësuar edhe më tej pyetjen se cilat janë rrethanat që sollën zbulimin dhe më pas arrestimin e tij,deshmitari Gjon Verri kujton me hollësi: “Kam mendimin se At Antoni nuk është arrestuar për shkak të protezës së dhëmbëve, porse ngjarja është zhvilluar ndryshe nga sa shkruhet në një serë artikujsh që janë botuar për At Antonin.Me mision të veçantë,batalioni i partizanëve është nisur nga qyteti i Shkodrës për të arrestuar At Antonin. Mbaj mend se nga ora 11⁰⁰ e natës, shtëpia jonë ka qenë e rrethueme nga ndjeksit komunistë. Mbasi i kan qëlluar qenit në oborr,kan hyrë në shtëpinë tonë dhe menjëherë më kan kapur mua dhe të gjithë anëtarët e tjerë të familjes.Më kan pyetur se ku është prifti. Unë u thash se këtu nuk kemi prift dhe menjëherë kan nisur të qëllojnë pa mëshirë mbi mua.Nëna dhe vëllai që ishin në dhomën tjetër mbasi kan dëgjuar përplasjen e derës së shkelmuar janë habitur.Më pas,kan thyer derën tjetër dhe kan arrestuar vëllan e madh duke i vënë në vend prangat. E kan pyetur edhe atë se ku eshtë prifti.Në këtë mënyrë kan nisur që të kontrollojnë edhe shtëpinë,por jo në mënyrë të imët. Kështu për vëllan e madh kan nisur turturat,dhe mua më kan arrestuar,duke më lënë në pyll ndërsa nënën në shtëpi. Komandanti i ndjekjes pohoi me gojën e vet kryetarit të këshillit të fshatit tonë se At Antoni është i paditur dhe se nuk shkojmë në Shkodër pa të. Kështu na detyronin edhe ne të tregonim mbasi ai ishte i paditur prej dikujt tjetër. Unë kam nxjerr priftin në një pyll,pr mbasi më vonë mua më arrstojnë,siç trgova më lart,frati gjatë rrugës më tha: “E kam llogaritur kur kam ardhur këtu”.Kemi shkuar në pyll dhe ata e kan marr meshtarin dhe e kan hypur në një mushkë dhe në një mushkë tjetër kan hypur Prekën. Kështu së bashku i kan çuar deri tek kisha e Planit. Të nesërmen e kan dërguar në Kodër të Shëngjergjit. Me datë 10 kan ndaluar edhe nënën time,Mark Kolën dhe Prek Ndoun (ku të dyve ua morën dhe armët),motrën dhe vëllain tim. Komunistët kan djegur shtëpinë tonë,kan marrë lopë,dele,dhi,dhe gjithçka tjetër që gjendej në shtëpinë tonë.Në hetuesi kemi qëndruar rreth 5 muaj,pra e gjithë familja ime,kryetari i këshillit dhe kushëriri ynë,që së bashku me nënën kandal në gjyq në vjeshtën e vitit 1945. Pretenca e prokurorit ka qenë denim kapital,pra me vdekje,kurse vendimi për dy burrat e mësipërm ishte 101 vjet burg,ndërsa nëna jonë 60 vjet.Françeskani,hetuesinë speciale e ka bërë në Tiranë. E kan pyetur për armët se ku i ka fshehur dhe At Antoni menjëherë është përgjigjur,duke nxjerrur librin dhe duke thënë: “Këto janë armët e mia...” Portreti i tij fizik ka qenë ky: i gjatë,i thatë,me ballë të gjerë,hundën pak të madhe. Pëlqente shumë të vishej me kostum malësorësh,njësoj sikur kishte lindur mes këtyre maleve të ashpëra. Nuk rruhej shpesh. Ka pasur dhomën më vetë dhe kënaqej në vetmi,duke shkruar shpesh nën dritën e kandilit. Ishte i merzitur dhe përherë mbante një heshtje,ku me sa duket,merzitej se ku e kishte futur ideologjia e ateizmit vendin e qytetin e Shkodrës. Meshën e thoshte shpesh në shtëpi në praninë e njerëzve tanë të familjes. Për më tepër,letërkëmbimin e kryente shtëpia jonë si nga Kuvendi në vendin ku ishim ne dhe anasjelltas...”
Epilogu i historisë së At Antonit është sa i dhimbshëm aq dhe i lavdishëm. Atë e këshillojnë që të ik nga Shqipëria,sikurse bënë shumë intelektualë kundërshtarë të regjimit të ri. Fakti është se ai këtë këshill e hodhi poshtë prerazi duke thënë: “Kam punue për Shqipninë ballafaq.Nuk pres shpërblim,por as dënim nuk ka pse më pret. Bashkëatdhetarët e dinë se kurrë nuk i tradhëtova. Me ta vuajta,për t’a punova,me t’a qindrova,me t’a gëzova. Me t’a edhe do të des. Eshtnit e mi në tokën e të parëve të jenë testamenti em ”. Në muajt e fundit të jetës së tij ai u strehue në fshatin Kir,me parë,duke u shoqëruar me martirin e kombit Lef Nosin dhe pastaj në fshatin Plan, nepër malet e ashpra të Veriut,në mes të cilëve kishte jetuar gjatë viteve të famullisë, veçanarisht në bjeshkët e Dukagjinit. Kështu i ndjekur nga kriminelët e kuq,u strehue ndër shpellat e maleve,për një kohë të gjatë. Qëndroi me uratë nepër duar dhe librin e uratës nuk e hiqte kurrë nga zemra e dora. Befasisht u zbulua në fshatin Plan... Ai u gjykua dhe u dënua nga Gjyqi ushtarak në Tiranë,ku kryesonte procesin gjyqësor kryetari i saj Koçi Xoxe dhe si prokuror gjeneral Bedri Spahiu,të cilët do ta pësonin dhe vetë nga kjo bishë që hante klyshët e vet. Kjo u realizue në mënyrë të përpiktë,me porosi të drejtpërdrejtë të kryevampirit që jetonte mes ekstazave të sadizmit pervers,kryeterroristit Enver Hoxha,që e donte patjetër të asgjesuar,mbasi ai për atë përbënte një rrezik për marrjen e pushtetit...Në këtë mënyrë,pretencat ishin kulmi i një poshtërsie në rritje të një sistemi që i lindi...Por çudia nuk soset me kaq. Dosja e fratit të urtë,është e mbushur fillë e mbarim me akuza shpifëse,trillimi i sëcilës ishte pregatitur me kohë nga kuzhina e atyre,antihumanëve,antifetarëve,që asnjë herë nuk e deshën kombin dhe as vetë bashkëatdhetarët e vërtetë shqiptarë...
Ishte mëngjez i vrerët. Binte shi.Në orën e parë të datës 14 shkurt të vitit 1946,u nxorr nga qelia e burgut të vogël,frati fisnik,që me duart e bashkuara në parmëz,me krye të varur dhe sytë gjysëm të mbyllur nga torturat e rënda ndaj të cilit me intensitet të lartë ishin ushtruar pa ndërprerje,qëndronte duke thënë Lutjet e fundit,kur e çonin në rrethinë të Tiranës për ta pushkatuar... I hidhte hapat me kujdes,duke ngritur herë-herë kindet e zhgunit për të mos u stërpikur nga balta që e rrethonte. Njëri prej ekzekutorve barbarë i tha: “Mos ki dert o prift,se te balta ke me përfundue” Në çast rreagoi nga drita shpirti i tij shembullor: “Atje tek shkoi biri im,dua të shkoj i panjollë,siç jam kenë tanë jetën”.I bekoi vrasësit e tij,i fali për aktin që do të kryenin në shembullin e Jezu Krishtit. Kjo dëshmi feje të deshmitarëve martirë,ku asnjeri nuk e mohoi fenë e pasuroi librin e Martirologjisë,duke i shtuar një faqe tëshkëlqyer fesë së kishës së shenjtë katolike në Shqipëri. Ky dishepull i përvuajturi Shën Françeskut,që i ka të tretura eshtnat e tij nepër zallishtet e Tiranës,u fliste shqiptarëve me këtë vepër të martirizimit për Fe e Atdhe. Po të mos u zini besë fjalëve të mia: “Ja tek keni veprën time për peng sigurie”.
Burimi: Klajd Kapinova,”Me Kryq dhe Pendë”,1997