Kadare: Historia e së keqes vazhdon në juglindje të Evropës

Kur në vitin 1993, shtëpia botuese franceze “Fayard” botoi të përkthyer në frëngjisht librin “Spastrimi etnik në Jugosllavi”, shkruar nga tre autorë kroatë Mirko Grmek, Mark Gjidara dhe Neven Šimac, zërat që dënonin krimet serbe në Ballkan ishin ende të ndrojtur. Ndonëse kishte vite që krimi po harlisej në ish-Jugosllavi, miqtë e shtetit më hipokrit të kontinentit, vazhdonin ta mbronin atë në të gjitha fushat: politike, ushtarake dhe ajo që ishte më e padurueshme; kulturore.

Kjo mbrojtje nuk ishte një rastësi. Ajo ishte vazhdimi i një tradite të shëmtuar që u krijua në Europë pas Luftës së Dytë Botërore, kur një armatë e pafund intelektualësh, duke braktisur parimet e mëdha të humanizmit, u vunë në mbrojtje të totalitarizmit komunist.

Filozofë, gazetarë, shkrimtarë, artistë e opinionistë, me agresivitet të pashembullt, duke krijuar një terror të vërtetë intelektual, u shpallën avokatë të krimit, duke filluar nga mizoritë e Stalinit e të Titos e gjer te ato të Maos e të Fidel Kastros.

Historia gati gjysmë shekullore e së famshmes “Luftë e Ftohtë” midis Perëndimit dhe Lindjes, nuk ka qenë gjë tjetër veçse një dyluftim i pafund, ku secila palë përpiqej të bënte për vete popujt, në mënyrë që në çastin fatal të vinte në gjunjë kundërshtarin. Në këtë ndeshje, ndërsa Lindja kishte në shërbim të saj armatën që u përmend më lart, Perëndimi kishte veçse disa emra të rrallë që të rrethuar nga terri, mezi dalloheshin si yje të largët.
Ndërkaq, Perëndimi kishte një aleate kolosale por të padukshme, etjen për liri. I strehuar në miliona njerëz pa emra të bujshëm, ajo etje do të bënte atë që nuk e bënë dot as armët, as agjencitë e inteligjencës, e as paraja: shembjen e kështjellës komuniste.

Pas rënies së komunizmit, armata e avokatëve të tij u duk se mbeti pa punë. Ashtu siç ndodh shpesh në kësi rastesh, pas hutimit të parë, ajo nisi të mbledhë veten. Kishte ende aty-këtu mbeturina të diktatorëve, dordolecë të papërshtatshëm si Kim Ir Seni, ose më të volitshëm si Fidel Kastrua. Në këtë kërkim diktatorësh mbeturina e armatës ra tek Millosheviçi.
Përkrahja që kishte ende ish-Jugosllavia millosheviçiane bashkë me krimet e saj, ende disa vite pas rënies së komunizmit, ishte shprehja e nostalgjisë për atë botë.
Millosheviçi ju ngjalli mallin e vrasësve së dikurshëm, e sidomos mallin për Stalinin, kriminelin e specializuar për “spastrime etnike” ndaj popujve të vegjël.
Ka gjasë që Millosheviçi kur ka bërë llogaritë e aventurës së tij të përgjakshme të ketë shpresuar midis të tjerash edhe në një përkrahje të armatës së avokatëve. Ajo u përpoq ta ndihmonte vërtet, por kohët kishin ndryshuar.
Një armatë tjetër po fuqizohej çdo ditë; ajo që po ngrihej kundër krimit. Libri “Spastrimi etnik në Jugosllavi” dhe tre autorët e saj kroatë, ishin pjesë e dëshmisë së madhe dhe e lajmit të mirë se krimi do të dënohej.
Propaganda serbe, ashtu siç e kishte bërë zakon, u përpoq të organizonte bojkotimin e librit “Spastrimi etnik”, por nuk ia arriti dot. Pas botimit frëngjisht të “Fayard”-it, ky libër u bë pikë kryesore referimi dhe ndër më të besueshmit për të mësuar tragjedinë që po ndodhte në këndin jugor të Evropës.
Përveç vlerës historike dhe emancipuese, libri e pasuronte letërsinë dokumentare evropiane për çështjet ballkanike me një vizion të domosdoshëm: vizionin ballkanik. I çliruar nga fryma e sëmurë kombëtariste, ky vizion kishte një përmasë të re, pa të cilën ishte e vështirë të kuptoje rrënjët e tragjedisë. Ai zbriste në thellësi për të ndriçuar disa nga zgafellat e errëta, atje ku krimi kishte zanafillën e tij. Psikologjia e krimit, paraqitja e kulturës së krimit si kulturë heroike, zhbirimi i së keqes jo vetëm nga faktet historike, por edhe më thellë: në epikën dhe në trashëgiminë gojore, këto e të tjera si këto, përbëjnë disa nga qasjet më origjinale të këtij libri.
Kur tre autorët kroatë e shkruan dhe e botuan këtë libër, egërsia serbe e dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit ishte ende në dallgëzimet e para të saj. Nostalgjia projugosllave vazhdonte ta mbronte ende atë që mendjet më të ndritura të Europës e cilësonin si “nazizëm ballkanik”.