Kongresi i Berlinit dhe Qështja Ballkanike

Historiografia e kohës së re u kushton kujdes të veçantë ngjarjeve historike të lidhura me Krizën Lindore, si pasojë e së cilës u mblodh Kongresi i Berlinit (13 qershor — 13 korrik 1878). Ky tubim diplomatik ishte imponuar nga forcat imperialiste evropiane, për hartimin e hartës së re të Gadishullit Ballkanik dhe të disa shteteve të tjera evropiane në interes të apetiteve të tyre imperialiste.
Çështja ballkanike si problem i pazgjidhur brenda Krizës Lindore ishte manifestuar edhe në Paqen e Shën Stefanit, por më tepër peshoi në seancat e Kongresit të Berlinit. Barrën e këtyre kombinimeve të shteteve imperialiste, e mbajtën mbi krahët e tyre një pjesë e popujve të Ballkanit.
Në lëmshin e madh të këtij problemi, që është preokupim më tepër për ta parashtruar se sa për ta zgjidhur, ngase problemet ballkanike të cilat i parashtroi dhe vendimet që mori Kongresi ishin ngushtë të lidhura me ekzistencën e popujve të Ballkanit, një herësh dhe me reagimet e lëvizjes kombëtare shqiptare, vendimet e marra lidhur me Ballkanin si dhe caktimi i vijave të reja kufitare prekën thellë interesat e tyre kombëtare e sidomos ato të popullit shqiptar.1
Çështja shqiptare madje vetëm sa po shtohej. Otto Von Bizmarku, në seancat plenare të Kongresit të Berlinit, deklaroi me një indiferencë se për të parën herë po dëgjonte se ekzistuaka një popull i quajtur shqiptar diku në jug të Gadishullit Ballkanik.2 Bile sikur u trondit kur dëgjoi për zërin, rezistencën dhe luftën e tij për ta kërkuar dhe siguruar të drejtën e ligjshme për të qenë komb më vete dhe i barabartë me kombet tjera të Ballkanit.3
Interesat vitale të popullit shqiptar para botës i mbronte Lidhja Shqiptare e Prizrenit e formuar para se të fillonte Kongresi i Berlinit. Pjekuria politike dhe angazhimi maksimal i ideologëve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, drejtues të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit u pa dhe doli në shesh në kërkesat e tyre për autonominë e Shqipërisë, të paraqitura Portës së Lartë dhe Fuqive të Mëdha. Ata kërkuan me plot urtësi e dituri që të trajtohej edhe të zgjidhej çështja e popullit shqiptar. Megjithate, Porta dhe imperialistët evropianë nuk përfillën të drejtën e këtij populli me të gjitha tiparet si komb: traditat, doket, zakonet, kulturën dhe të drejtën historike më të moçme në Ballkan për ekzistencë shtetërore.
Diplomacia evropiane, e cila në kët kohë e kishte në dorë dhe po e vendoste fatin e kombeve në Ballkan, pas Kongresit të Berlinit u aktivizua dhe më tepër ngase u panë qartë gabimet fatale që kishte bërë me traktatin e atij Kongresi. Marksi duke bërë një vështrim mbi qëllimet dhe vendimet e Kongresit të Berlinit theksonte se: „Diplomatët e perëndimit gjithnjë e më tepër përpiqeshin për të ruajtur statusquonë në Ballkan dhe paprekshmërinë e Perandorisë Osmane për interesat e veta".4
Pas shumë diskutimeve të cilat zgjatën plot një muaj, diplomatët e Fuqive të Mëdha, më 13 korrik 1878, kumtuan zyrtarisht se Kongresi i Berlinit kishte marrë fund. Tani filloi qërimi i hesapeve sa në fushëbeteja, aq edhe pranë tryezave të rrumbullakëta, duke u përpjekur secila të sigurojë sa më shumë territore në dobi të vet. Kongresi mori një varg vendimesh me pasoja të mëdha për jetën dhe fatin e të gjithë popujve të Ballkanit. Çështja ballkanike në kuadrin e Krizës Lindore u trajtua në mënyrë të njëanshme, duke favorizuar Serbinë, Malin e Zi, Bullgarinë dhe Greqinë, të cilave ua njohu të „drejtën" e zgjerimit territorial në dëm të popullit shqiptar, maqedon etj.
Në këtë situatë të ndërlikuar, shqiptarët kishin një qëndrim pozitiv sa i përket luftës së përbashkët me popujt e Ballkanit. Ata mbajtën qëndrim korrekt lidhur me themelimin e federatës ballanike, duke mos qenë, në parim, kundër saj. Qarqet patriotike shqiptare pajtoheshin me këtë ide vetëm nëse edhe popullit shqiptar do t'i sigurohej një status i barabartë me popujt e tjerë të Ballkanit.5
Kongresi i Berlinit dhe vendimet e tij u dhanë krahë pretendimeve imperialiste të disa shteteve evropiane dhe të rretheve qeveritare të shteteve ballkanike, të cilat synimet territoriale ekspansioniste i kishin të drejtuar posaçërisht nga Bosna e Hercegovina, Shqipëria dhe Maqedonia. Ky Kongres me njohjen e të drejtës Austro-Hungarisë për zgjerim në Bosnje e Hercegovinë e pengoi rritjen e Serbisë dhe të Malit të Zi në atë drejtim. Kështu përpjekja boshnjako-hercegovase prë t'u çliruar në kryengritjen e vitit 1875, mbeti i parealizuar.
Popullsia e Bosnes dhe Hercegovinës, në këtë kohë, u bë viktimë e kombinimeve rreth ndarjes së sferave të interesit dhe rivalitetit midis Rusisë cariste dhe Austro-Hungarisë. Austro-Hu-ngaria për të penguar çlirimin dhe bashkimin e sllavëve të jugut, nën ndikimin e borgjezisë gjermane, përpiqej të ruante integritetin e Perandorisë Osmane, respektivisht të përfitonte territore nga ajo. Prandaj, Vjena orvatej të pengonte çlirimin e sllavëve të jugut dhe të rumunëve.
Përkundër Austro-Hungarisë, Rusia cariste e konsideronte veten si mbikëqyrëse të lëvizjeve kombëtare të sllavëve të jugut. Si e tillë, ajo qysh nga fitorja mbi Perandorinë Osmane dhe në saje të vendimeve të Paqes së Shën Stefanit, përpiqej që politika e saj të zinte vend dominant në truallin e Ballkanit. Me shtrirjen e protektoratit austro-hungarez mbi Bosnje e Hercegovinë, iu mundësua zyrtarisht Monarkisë së habzburgëve që ta shtrijë imperializmin e saj në Ballkan, e përmes tij edhe të imperializmit gjerman që mbështetej në parullën „Drang nach Osten".6
Kështu, çështja e popujve në Bosnje e Hercegovinë, Shqipëri e Maqedoni, në momente, dukej sikur kishte humbur në këtë lëmsh të komplikuar të interesave të gërshetuara të diplomacisë evropiane dhe lakmive të rretheve borgjeze, qeveritare, të shteteve të Ballkanit.6a
Lidhja Shqiptare e Prizrenit, që e drejtonte dhe e udhëheqte Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, reagoi në mënyrë kategorike kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit. U përpoq ta ruante integritetin e tokave shqiptare edhe me forcën e armëve, por dhe në fushën diplomatike, duke mbajtur korespondencë me të gjitha rrethet demokratike evropiane dhe me përfaqësuesit e Kongresit. Kështu, ajo i detyroi kabinetet et Fuqive të Mëdha që të korrigjonin deri-diku vendimet e tyre e të mendojnë edhe ato për çështjen e popullit shqiptar dhe shtetin e tij. Madje, në korrik të vitit 1880 ambasadori anglez në Stamboll Gosheni deklaronte se „Lëvizja Shqiptare nuk mund të merret thjeshtë si një manovër e turqëve për të mashtruar Evropën". Ky diplomat anlgez, vetëm pak vjet më vonë, gjithashtu do të theksojë se: "?c?.Kombi shqiptar nuk mund të lihet mbanë në kombinimet politike te diplomacisë së ardhshme"
Lëvizja Shqiptare nuk gëzonte kurrfarë përkrahjeje nga jashtë. Problemi shqiptar prekej në seancat e Kongresit vetëm sipas rasteve dhe momenteve. Shërbente vetëm si mjet „për ruajtjen„ e status-quosë ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Fuqive te Medha. Qëllmi kryesor ishte që tokat shqiptare të shërbenin per kompensime territoriale në dobi të shteteve fqinje ndërluftuese me Turqinë, kurse populli shqiptar luftonte jo për të okupuar dhe aneksuar territore të huaja, por për të mbrojtur tërësinë e territoreve të veta. Vendimet e Kongresit të Berlinit i vënë në treg si monedhë këmbimi territoret e banuara me shqiptarë.
Ndër anekset e protokolit nr. 7 të Kongresit të Berlinit më i rëndësishmi është aneksi i dytë ku në mënyrë të saktë tregon përcaktimin e vijave kufitare ndërmjet Malit të Zi dhe Perandorisë Osmane, respektivisht territoreve shqiptare. Diskutimet e përfaqësuesit të Perandorisë Osmane në Kongres ishin përpjekje për përcaktimin e vijave kufitare në mes të shteteve ballkanike dhe Turqisë, e jo për ruajtjen e territoreve të shqiptarëve. Kjo ishte përpjekje për mbetjen edhe më tutje të Perandorisë Osmane në Ballkan. Për këtë hedh dritë edhe kërkesa e përfaqësuesit të Portës në protokolin nr. 10 të 1 korrikut të vitit 1878: „Shteti i tij i kushton rëndësi të madhe çështjes kufitare me shtetet ballkanike dhe cek dëshirën që kufijtë ballkanikë mos të zgjerohen në dëm të Perandorisë Osmane".
Aneksi nr. 1 i këtij protokoli përcakton vijën kufitare të Malit të Zi. Kufiri do të kalojë „Në vargun e gjatë të maleve shqiptare, do të ndiqen vijat midis fiseve Kuçi-Drekalli në një anë (...) dhe fiset e Kelmendit dlie Grudës në anën tjetër deri te fusha e Podgoricës, prej kah do të kthehet nga Pllanica duke ia lënë fiset malësore të Kelmendit, Hotit dhe Grudës Shqipërisë. Pastaj duke kaluar liqenin e Shkodrës, kufiri do të kalojë pranë ujdhesës Gorica Topolla, ku do të kalojnë malin dhe do të mbërrijë deri në det te vendi Kruçi, duke i lënë rrethin e Ulqinit Shqipërisë(...)"8
Siç shihet nga materialet, pas Kongresit të Berlinit aty kah fundi i vitit 1878 dhe në fillim të vitit 1879 vendimet e tij nuk realizoheshin lehtë, ngase Lidhja Shqiptare e Prizrenit kishte formuar ushtrinë e vet vullnetare për mbrojtjen e territoreve të banuara me shqiptarë. Që nga kjo kohë Lëvizja Shqiptare ishte vënë haptas përballë planeve antishqiptare, si të Fuqive të Mëdha, vendimeve të tyre, ashtu edhe kundër synimeve të borgjezive të shteteve ballkanike e Perandorisë Osmane. Për këtë vendosmëri shqiptare, konsulli austriak i Vlorës shkruante: „Qeveria turke gjendet tani para popullsisë së revoltuar dhe të gaçme për t'u hedhur në kryengritje dhe nuk ka fuqi që t'ia nënshtrojë popullin autoritetit të saj".9

Lidhja Shqiptare e Prizrenit i kishte kuptuar drejt të gjitha malverzimet që bëheshin lidhur me shkëputjen e tokave të banuara me shqiptarë dhe aneksimin e tyre shteteve fqinjë. Prandaj edhe ndërmori masa të gjera popullore që me luftë t'i mbroj viset e banuara me shqiptarë.
Se Lëvizja Kombëtare Shqiptare ishte e vendosur që t'i mbronte me forcë, me armë në dorë viset e banuara me shqiptarë, shihet edhe nga një letër e Princ Nikollës drejtuar Vezirit të Madh në Stamboll në fillim të korrikut 1878:
(...) „Besoj madhëri se në të ardhmen do të na mundësohet një lidhje me ndjenja të pastëra midis Portës së Lartë dhe principatës së Malit të Zi, pasi traktati i Berlinit na e ka mundësuar këtë. Unë prej tash do të garantoj përpjekjet e mia paqesore dhe të sinqerta ndaj Portës (...)
Vendimet e marra në Kongresin e Berlinit duhet të zbatohen në mënyrë të saktë, pa kurrfarë lëshimi. Kjo, duhet të bëhet në të mirë të popullit tim, dhe besoj se Ekselenca e juaj duhet të mendojë si unë (...) Është e rëndësishme që koha mos të kalojë ditën e caktuar të traktatit të Berlinit, me qëllim që të mos lejohet që situata të keqësohet dhe njëherësh të mos shpërthejë ndonjë protestë nga rezistuesit të cilët mendojnë se do të lihen pas dore. Nga ana tjetër, Plava, Gucia, Kollashini, Tuzi, si dhe Podgorica janë ngritur ashpër dhe protestojnë. Koha nuk është që të presim më tepër, ngase prej dite në ditë situata po ashpërsohet dhe acarohet më shumë.
Ekselenca Juaj, do të më kuptojë, përndryshe më duhet të marrë masa të tjera ushtarake për të ndërruar gjendjen. Besoj se me ndihmën e juaj do të evitojmë çdo kundërshtim të shqiptarëve protestues (...).10
E shtrënguar nga Rusia dhe kabinetet evropiane, Porta e Lartë, pa marrë parasysh protestet e shumta të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ia filloi bisedimeve me Malin e Zi për dorëzimin e territoreve të banuara me shqiptarë Malit të Zi.
Kështu më 21 janar të vitit 1879 në Vir Pazar u takuan përfaqësuesit e Perandorisë Osmane dhe të Malit të Zi, për të përpiluar marrëveshjen e plotë në lidhje me kufirin nga ana midis viseve të Shkodrës dhe të Malit të Zi.11
Marrëveshja parashihte ditën dhe orën e caktuar të tërheqjes të ushtrisë turke nga territoret të cilat do të kalonin në duart e ushtrisë malazeze. Princi i Malit të Zi me kohë ishte angazhuar për zgjerimin sa më të madh në tokat shqiptare. Në qershor të vitit 1878 i kishte shkruar Kongresit të Berlinit edhe këtë: „Sipas fjalës së fundit të grofit Andrashi më zvogëlohet vendi i okupuar në Hercegovinë. Por, më tepër më brengos ajo që më mbetet në anën e Shqipërisë, një pjesë të cilën me çdo kusht duhet ta marr, sidomos Buna, e cila është artere e jetës për popullin e Ma-lit të Zi si dhe Ulqini, i cili është mjaft i rëndësishëm për ne".12
Princ Nikolla për ta pasur më të sigurtë prenë i shkruante kancelarit të Rusisë cariste, Gorçakovit një letër (fundi i muajit korrik 1878) me të cilën e informonte se prej Portës së Lartë ka kërkuar që t'ia dorëzojë Malit të Zi tërë ato vende për të cilat kishte vendosur Kongresi i Berlinit. Mirëpo, shprehte dyshimin në realizimin e vendimeve, ngase Porta e Lartë, duke e parë rezisten-cën e forcave të armatosura të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, zva-rritej t'i zbatonte ato. Midis të tjerave ai i shkruante:
„Për këto zgjerime kaq të vogla që Qeveria e Madhërisë Suaj na i ka siguruar, do të duhej tani të mos hasnim në rezistencë dhe vështirësi të reja. Veziri i Madh në përgjegjen e tij konventon dispozicione të shkëlqyeshme të Portës së Lartë për të tashmen dhe të ardhshmen. Por ai kërkon falje për gjendjen e shkaktuar dhe trazirat që po ndodhin nëpër vendet e lëshuara, respektivisht po kërkon prej nesh për ta shtyrë dorëzimin e këtyre vendeve, derisa myshyri Mehmet Ali pasha të marrë urdhërin për të ardhur dhe për ta ndalur rezistencën që janë duke e bërë forcat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare".13
Nga këto të dhëna del e qartë se rezistenca e masave shqiptare për ruajtjen e viseve të banuara me shqiptarë ishte shumë e madhe dhe masive. Madje, as Mali i Zi, as Porta e Lartë, në këtë kohë nuk kishin forca t'i kundërviheshin Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Bile princ Nikolla frikësohej nga ngjarjet që mund të zhvilloheshin në territoret e banuara me shqiptarë si rezultat i ndryshimeve të kufirit. Prandaj i shkruante përsëri Gorçakovit:
„(...) Kam frikë se do të lindin komplikime serioze të cilat do të ishin shumë të kobshme për shtetin tim të vogël që tash është njohtuar se do të zgjerohet dhe nuk do të jetojë më vetëm në këta shkëmbinj të egër, ky popull që tërë jetën ka vuajtur urie. Shpresoj se do të mundem t'i drejtohem aleatit tim të madh mirëbërësit tim me qëllim që mbrojtja e tij e fuqishme të intervenojë në kohën e duhur... që Mali i Zi të marrë pa luftë të paktën atë që ia ka akorduar Kongresi i Berlinit me vendimet e tij".14
Kongresi i Berlinit lidhur me caktimin e kufijve të rinj midis Malit të Zi dhe Perandorisë Osmane, respektivisht vendeve të banuara me shqiptarë, formoi një komision të veçantë ndërkombëtar. Edhe kjo tregon se Fuqitë e Mëdha i dinin kërkesat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, prandaj përpiluan me aq seriozitet plane dhe programe për zbatimin e traktatit të Berlinit. Princ Nikolla, i sigurt se qëllimet e tij do të gjejnë përkrahjen nga komisioni ndërkombëtar për përcaktimin e kufijve ngase në komision bënte pjesë edhe përfaqësuesi i Rusisë cariste, e hartoi vetë vijën kufitare sipas dëshirës, e cila do të përfshinte Gucinë e Plavën. Këtë përmes të përfaqësuesit të Rusisë cariste, ia dorëzoi komisionit ndërkombëtar. Vija kufitare sipas princ Nikollës do të ish'te: „(...) Nga Planica dhe do të shkonte në vijë të drejtë nëpër majen e Gjergj Isufit dhe Berovës për të arritur në majën e parë të Ilina Gllavës. Prej këtu kufiri do të vazhdonte vijën e caktuar deri në maje të Velika Zhihovës. Pastaj duke vazhduar vijën e kufirit të propozuar nga komesarët malazezë deri në maje të Tornov Kamenit, drejtpërdrejt në majën Sileva Gllavës, prej nga do të arrinte në vijë të drejtë në majën e Baliosta Gllavës, për t'u drejtuar pastaj kah maja e Goleshit. Prej Goleshit kufiri duke vazhduar së pari vijën e propozuar lëshohet në pikën e fundit përballë majës më të lartë të Jeqmishtës dhe do të arrinte prej kësaj në vijë të drejtë, duke formuar një tangjente me drejti-min e propozuar, Mokra, Velika, pikë kjo e prerjes së të dy vijave të dakorduara nga delegatët e të dy shteteve. Më në fund, prej këtu traseja do të zbresë në burim të lumit Shekullar, rrjedhën e të cilit do ta përcillte vija kufitare deri te derdhja e tij në lumin
Lim".15
Për realizimin e kësaj kërkese territoriale, princi i Malit të Zi, bashkë me diplomatët e tij, nuk kërkonte ndihmë vetëm nga Rusia cariste, por edhe nga Anglia, Franca dhe Italia. Protestet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit që u drejtoheshin diplomatëve të Fuqive të Mëdha nuk merreshin parasysh në këtë kohë. Me çështjen shqiptare, ndonëse sipërfaqësisht, u kacafyt vetëm Vjena.
Përfaqësuesi i Austro-Hungarisë, Shvegel iu përgjegj kancelarit gjerman Otto Von Bizmarkut në një rast duke i kundërshtuar vendimet e Kongresit të Berlinit, e duke e marrë në mbrojtje popullin shqiptar. U propozoi delegatëve të pranishëm në Kongres se „nuk bën të mohohet një komb i cili me shekuj ishte autokton". Ai i ftonte ata që, nëse dëshironin të njiheshin me popullin shqiptar, ta lexonin librin e Ami Bouëse „La Turquie d'Europe", Paris, 1840,i cili, ndër të tjerat, shkruan:
„Shqipëria ka një ardhmëri si shtetet e tjera ballkanike dhe etnografisht është krejt homogjene, sado që ka fe të ndryshme, ajo është plotësisht e zoja të qeverisë vetveten". Megjithate asnjë nga delegatët nuk i përfilli fjalët e tij. Kongresi ia njohu vetëm Mirditës një lloj autonomie fisnore, të cilën më vonë Turqia nuk e përfilli.18
Jovan Ristiqi, ministri i punëve të jashtme i Serbisë së atëhershme, duke udhëtuar nëpër Gjermani që të ndiqte së afërmi punën e Kongresit të Berlinit, u ndal në Vjenë. Qëndrimi i tij në kryeqytetin e Austro-Hungarisë kishte qëllime të caktuara diplomatike. Ai u takua me kontin Andrashi dhe i dorëzoi për Qeverinë e Vjenës një kërkesë të Qeverisë Serbe. Në këtë takim, siç theksohej edhe në kërkesën e tij, Jovan Ristiqi kërkoi nga Andrashi, dhe shpresonte shumë madje, se Qeveria e tij do të përkrahte zgjerimin e shtetit serb në jug. Ka të dhëna të cilat e pohojnë mendimin, se Andrashi kishte pranuar dhe e kishte përkrahur këtë kërkesë të shtetit serb, dhe se kishte lejuar në emër të Qeverisë së Vjenës zgjerimin e Serbisë në drejtim të Novi Pazarit dhe Mitrovicës.
Kuptohet edhe Serbia i bënte të mundur Austro-Hungarisë që të realizonte disa pretendime të saj që i kishte shtruar më parë në lidhje me drejtimin e vijës hekurudhore Beograd—Nish kah Piroti dhe Vranja.17
Në seancën e dytë të Kongresit të Berlinit, e cila u mbajt më 17 qershor 1878, përfaqësuesi diplomatik i Anglisë kërkonte me këmbëngulje që në punën e Kongresit të merrte pjesë edhe Greqia. Ai këtë propozim e lidhte duke e cekur rivalitetin që ekzistonte midis grekëve dhe popujve sllavë, të cilin me një akt të tillë përpiqej ta evitonte.18
Zgjerimi i shtetit serb në drejtim të jugut, kërkesë që e përkrahnin disa fuqi të mëdha në Kongresin e Berlinit, u kundërshtua vetëm nga përfaqësuesi diplomatik i Turqisë për interesa të Perandorisë së tij.19
Duke shfletuar protokollin nr. 8 që u miratua nga pjesëmarrësit e Kongresit të Berlinit, mund të kuptohet se edhe Qeverisë Greke i ishte lejuar që të dërgonte përfaqësuesit e vet diplomatik në këtë tubim.20 Nga këto të dhëna mendojmë se mund të konkludojmë se Qeveria sërbe dhe ajo e Athinës siguruan të drejta që të dërgojnë mbikëqyrësit e tyre diplomatikë në Kongresin e Berlinit. Sa i takon Greqisë, kongresi çështjen e la të pazgjidhur dhe vendosi që kufiri ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Greqisë të caktohej sipas një komisioni që do të formohej nga të dy palët, ku si bazë do të shërbente edhe vija kufitare e përcaktuar nga lumenjt Selemvrija në Thesali dhe Kallamas. Sipas këtij rekomandimi Greqisë do t'i mbeteshin jo vetëm qytetet Janina, Preveza dhe Arta me rrethina, por edhe e tërë Çameria.21
Pikërisht në saje të diplomacisë evropiane, Mali i Zi dhe Serbia arritën të realizojnë një varg koncesionesh në Kongresin e Berlinit. Kështu deri sa Mali i Zi duke u mbështetur në Paqen e Shën Stefanit zgjeroi territorin e vet për 210 mila, me Kongresin e Berlinit atij iu zvogëlua territori në vetëm 80 mila, ku, sipas të dhënave, jetonin 50.000 shqiptarë. Në përgjithësi pas Kongresit të Berlinit, Mali i Zi disponon, sipas të dhënave të kohës gjithsejt 165 mila territor, me 250.000 banorë.22
Siç dihet, me vendimet e Kongresit të Berlinit Serbia e fitoi pavarësinë e plotë shtetërore dhe njëherësh u zgjerua në juglindje me 210 mila dhe 280.000 banorë, me një popullsi me mjaft shqiptarë. Disa shkenctarë kanë llogaritur se pas Kongresit të Berlinit Serbia duhet ketë pasur gjithsejt 1.000 mila territor dhe 1.600.000 banorë.23
Në kohën e Krizës së madhe lindore (1875—1878) qarqet imperialiste të shteteve të mëdha dhe ato të shteteve ballanike i thyen parimet e luftës për çlirimin kombëtar të popujve të Ball-kanit.24
Popujt e Gadishullit Ballkanik, përkundër pesë shekujve nën zgjedhen e Perandorisë Osmane, jetuan pothuajse në kushte historike gati të barabarta, por zhvillimi i procesit të emancipimit kombëtar të tyre nuk u zhvillua dhe nuk përfundoi kudo nën kushte dhe rrethana të njëjta dhe në të njëjtën kohë. Shqipëria u nda nga Perandoria Osmane më vonë se Greqia, Serbia, Bull-garia, Rumania dhe Mali i Zi.25
Kështu „koncerti evropian" pavarësisht nga kërkesat e popujve të Ballkanit, i mbledhur në Berlin, hartoi hartën e re të Gadishullit Ballkani, sipas interesave të veta.
VEPRIMTARIA DIPLOMATIKE E DELEGACIONIT TË LIDHJES SHQIPTARE NË PRANVERËN E VITIT 1879
Lidhja Shqiptare e Prizrenit, krahas organizimit të veprimeve me armë në dorë përdori në shkallë të gjerë edhe veprimet diplomatike. Një vend të rëndësishëm në këtë drejtim zë veprimtaria diplomatike që zhvilloi delegacioni i Lidhjes Shqiptare nëpër kryeqytetet e fuqive pjesëmarrëse të Kongresit të Berlinit, në muajt prill—qershor të vitit 1879.
Për shkak të qëndresës së vendosur dhe të organizuar të popullit shqiptar, deri në praverën e vitit 1879, nuk kishte qenë e mundur të zbatoheshin vendimet e Kongresit të Berlinit. Sido-mos i mprehtë ishte bërë protalemi në Jug, në lidhje me përcaktimin e vijës së re kufitare greko-turke që kishte rekomanduar Kongresi. Lidhja Shqiptare ishte shqetësuar thellësisht nga fakti se qarqet shoviniste greke, nuk i fshihnin synimet ekspansioniste mbi gjithë vilajetan e Janinës, në të cilën popullsia shqiptare përbënte pjesën më të madhe dhe më kompakte të banorëve të saj. „...në sferat qeveritare (greke), raportonte ministri austriak në Athinë, Konti Dubski, ushqehet dëshira për t'i dhënë një shtrirje sa më të madhe"1 vijës kufitare të rekomanduar. Aneksimi i Shqipërisë së Jugut shihej si një „garanci e sigurt për të ardhmen (e helenizmit)".
Përballë këtij rreziku edhe në Jug, ashtu si në krahinat e tjera të Shqipërisë, nën udhëheqjen e Lidhjes, po zhvillohej një veprimtari e fuqishme edhe e gjithanshme për të kundërshtuar me armë shovinistët grekë, bile edhe vetë Portën, në rast se ajo do të bënte qoftë edhe një lëshim të vogël lidhur me territoret shqiptare. Në protestat, thirrjet, memorandumet që iu drejtuan Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë, shprehej vendosmëria e paepur e mbarë popullit shqiptarë për të bërë çdo sakrificë dhe për të mbrojtur deri në vdekje kombësinë dhe trevat e tij jugore.
Duke vlerësuar situatën e krijuar, konsulli francez në Selanik raportonte se „ ... shqiptarët janë shumë të acaruar dhe i shpallin me krenari qëllimet e tyre për të kundërshtuar çdo lloj aneksimi" dhe se „ Greqisëdo t’i duhet të përballojë një rezistencë shumë serioze në qoftë se ngul këmbë në pretendimet e sotme".2 Porta e Lartë, e interesuar për të ruajtur të pa prekura territoret e Perandorisë, megjithëse hyri në bisedime me Greqinë, nuk donte të merreshin si pikënisje linjat e rekomanduara në protokollin e 13-të të Kongresit të Berlinit. Vendimet e Kongresit ajo nuk i quante të detyrueshme dhe vijën Kalamas—Selemvria, të rekomanduar prej tij, e konsideronte të papranueshme. Por, e paaftë për t'i bërë ballë presionit të Fuqive dhe për t'iu kundërvënë atyre, përpiqej të përdorte si argument qëndresën e fuqishme të shqiptarëve. Ndërsa qeveria greke ngulte këmbë në zbatimin e linjës së rekomanduar.
Në këto kushte bisedimet e komisionit greko-turk që u zhvilluan në Prevezë në muajt shkurt—mars, e që u zvaritën ditë të tëra, nuk mund të jepnin e nuk dhanë asnjë rezultat.
Qarqet sunduese greke të ndodhura përballë qëndresës së vendosur të Lidhjes Shqiptare dhe të pakënaqura nga rezultati i bisedimeve kërkuan ndërmjetësimin e Fuqive nënshkruese të Traktatit me qëllim që të siguronin përkrahjen e tyre për aneksimin e tokave që aspironin.
Në gjendjen e krijuar Lidhja ndërmori hapa të rinj dhe zhvilloi një veprimtari diplomatike intensive për të ndikuar aktivisht në favor të çështjes shqiptare pranë Fuqive të Mëdha, dhe për të krijuar një opinion publik botëror, i cili ishte mjaft i dezinformuar nga armiqtë e Shqipërisë.
Në mars të 1879-ës, mbledhja e Komitetit të Lidhjes i Prevezës vendosi të dërgonte një delegacion në Evropë, për të mbrojtur të drejtat dhe interesat e kombit shqiptar. I kryesuar nga udhëheqësi i Lidhjes Shqiptare dhe diplomati i shquar Abdyl Frashëri, delegacioni në muajt prill—qershor 1879 vizitoi krye-qytetet e pesë Fuqive të Mëdha, nënshkruese të Traktatit të Berlinit (Romën, Parisin, Londrën, Berlinin e Vjenën) si edhe Stambollin. Si përfaqësues i mbarë popullit shqiptar, ai mbrojti me guxim dhe vendosmëri pranë kabineteve evropiane të drejtat legjitime të shqiptarëve, tërësinë territoriale e paprekshmërinë e Shqipërisë dhe u deklaroi atyre se të gjithë shqiptarët, të bashkuar si një trup i vetëm do të luftonin në rast se Evropa do të lejonte aneksimin e një pjese të vendit të tyre nga ana e Greqisë, edhe sikur vetë Porta të detyrohej ta pranonte këtë aneksim.3
Anëtarët e delegacionit, megjithëse kishin marrë përsipër një detyrë „shumë të guximshme nga të gjitha pikëpamjet", e kishin për nder dhe ishin të vendosur që ta përmbushin misionin e diplomatëve të parë të kombit shqiptar pa u dekurajuar. „Ne do të trokasim në të gjitha dyert, pa humbur zemër"4 — deklaronte Abdyl Frashëri.
Nisja e delegacionit ndeshi qysh në fillim, në Prevezë, në qëndrimin negativ të zëvendës konsullit të Francës si dhe të konsullit austro-hungarez, të cilit iu duk si „arrogancë" dhe „e habitshme"5 që Lidhja po niste një delegacion për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar.
Aksioni diplomatik i Lidhjes Shqiptare shkaktoi gjithashtu shqetësim në qarqet qeveritare të Athinës dhe në Portën e Lartë. Të dy palët reaguan dhe u përpoqën për ta penguar veprimtarinë e delegacionit shqiptar.
Me insistimin e madh të Athinës, u nis një delegacion „epirotas" në po ato kryeqytete, si kundërpeshë për të luftuar përçapjet e misionit shqiptar dhe për të neutralizuar efektin që mund të bënte ai në Evropë.
Po kështu, Porta e Lartë, e vendosur në politikën e saj antishqiptare, për të ruajtur të paprekur sundimin e vet mbi Shqipërinë dhe popullin shqiptar nuk mund të pranonte që ky të për-faqësohej nga dikush tjetër përveç asaj, dhe aq më tepër që shqiptarët të vepronin në mënyrë të pavarur në arenën ndërkombëtare. Prandaj përpjekjet e delegacionit ajo i konsideronte si veprime „të pahijshme" dhe të „paarsyeshme". Në telegramet që ministri i Punëve të Jashtme të Perandorisë Osmane u drejtonte ambasadorëve të vet në Romë, Paris, Berlin, Vjenë, i porosiste të vepronin në mënyrë të tillë që përfaqësuesit shqiptarë „të heqin dorë nga misioni që kishin marrë përsipër".6
Përpjekjet e Portës së Lartë për të penguar veprimtarinë diplomatike të Lidhjes në arenën ndërkombëtare, janë një aspekt tjetër që hedh poshtë pikëpamjet e asaj historiografie që e paraqet Lidhjen Shqiptare si pjellë të Portës dhe nismat e saj si të nxitura e të organizuara nga ajo.
Me gjithë këto pengesa, delegacioni shqiptar nuk u tërhoq nga rruga e nisur, i ndërgjegjshëm se vetëm ai kishte të drejtën dhe ishte në gjendje të mbronte interesat më jetike të popullit shqiptar. „Porta e Lartë flet si qeveri e cila është e lidhur gjer në një farë mase me Traktatin e Berlinit" — deklaronte Abdyl Frashëri, ndërsa ne „kemi ardhur në perëndim me qëllim që të parashtrojmë gojarisht vendimin e një populli të tërë... e t'i japim të kuptojë Evropës se preferojmë të vdesim të gjithë me armë në dorë duke luftuar kundër atyre që duan të pushtojnë vendin tonë".7 Kjo ishte përgjigjja që përfaqësuesit shqiptarë i dhanë Portës së Lartë.
Misionin e vet delegacioni e zhvilloi nëpërmjet memorandumit me shkrim që iu dorëzoi kabineteve të Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë, si edhe me anë të parashtrimit gojarisht të kërkesave shqiptare në takimet me personalitete të larta zyrtare të tyre. Në këtë memorandum, ngrihej zëri i protestës ndaj vendimeve të padrejta të Kongresit të Berlinit, i cili kishte mohuar dhe cënuar rëndë të drejtat e kombit shqiptar.
Në të shpreheshin qartë në emër të popullit shqiptar kërkesat themelore të lëvizjes: ruajtja e tërësisë tokësore dhe njohja e kombit shqiptar, si një komb që kishte luftuar për të ruajtur atdheun e vet, kombësinë e vet, gjuhën dhe zakonet. „Një komb kaq trim dhe kaq i lidhur me truallin e tij, thuhej në memorandum, — nuk duhet lejuar, të sakrifikohet... pa asnjë arsye të ligjshme".8 Duke kërkuar nga Fuqitë e Mëdha që të hiqnin dorë nga vendimet e padrejta të Kongresit të Berlinit, në memorandum shprehej vendosmëria e paepur e të gjithë popullit shqiptar për të mbrojtur me gjak atdheun dhe kombësinë përballë rreziqeve që i këcënonin.
Në fillim delegacioni i Lidhjes Shqiptare shkoi në Romë, ku u takua me kryeministrin si dhe me personalitete të tjera politike.Kërkesat shqiptare gjetën një farë përkrahje në qarqet qeve-ritare italiane. Vetë kryeministri u pohoi atyre se pretendimet e padrejta të Greqisë (mbi Epirin) nuk do të merreshin parasysh.9 Ky pohim fliste për një kthesë në politikën italiane ndaj çështjes së kufirit greko-turk, në krahasim me qëndrimin e mbajtur në Kongresin e Berlinit, ku Italia jo vetëm kishte treguar „simptoma aq të ngrohta për Greqinë", por për më tepër ishte bashkuar me Francën në përkrahje të rivendikimeve greke. Tani ajo sugjeronte që mbretëria greke të dëmshpërblehej në Tesali. Kjo kthesë padyshim nuk buronte nga „dëshira e mirë" për të njohur luftën e popullit shqiptar për të drejtat e tij kombëtare, por kishte të bënte kryesisht me interesat e Italisë në Shqipëri.
Nga informatat që kishte marrë qeveria italiane ishte bindur se realizimi i pretendimeve greke do të ndeshte në një rezistencë shumë të ashpër nga ana e shqiptarëve, gjë që do të çonte padyshim „në komplikacione të rënda", duke krijuar një gjendje shqetësuese për atë. Prandaj ajo ishte e interesuar, që të mos krijohej „një situatë (e tillë) nga e cila, Austria", rivalja e saj kryesore në Ballkanin Perëndimor, „do të përfitonte dhe me pretekstin e rivendosjes së qetësisë do të okuponte edhe Shqipërinë".10
Italia, duke e konsideruar shkatërrimin e Perandorisë Osmane vetëm si çështje kohe, jo vetëm përpiqej të evitonte vendosjen definitive të Austrisë në bregdetin për karshi, por për të realizuar në të ardhmen synimet e saj preferonte që Epiri më mirë të mbetej nën Perandorinë, se sa të bashkohej dhe të asimilohej nga një shtet tjetër.
Megjithatë, Italia duke mos qenë në gjendje të luante një rol më vete, dhe nga frika se mund të izolohej krejt në „koncertin evropian", nuk mori asnjë angazhim zyrtar ndaj delegacionit. Ajo e përcolli atë me fraza të përgjithshme se protestat e tij do të merreshin në konsideratë, se ishte duke u biseduar çështja e ndërmjetësimit të fuqive, prandaj shqiptarët nuk duhej t'u shkaktonin vështirësi Fuqive të Mëdha.11
Ndryshe nga ç'ndodhi me qarqet qeveritare, kërkesat e drejta të delegacionit tërhoqën vëmendjen e rretheve demokratike si dhe të shtypit përparimtar italian, të cilat ngritën zërin në mbrojtje të të drejtave të kombit shqiptar dhe i bënë thirrje qeverisë italiane që të mos bashkëpunonte për të shtypur një kombësi në interes të një tjetre.
Nga fundi i prillit delegacioni u drejtua për në Paris. Për përfaqësuesit e Lidhjes Shqiptare ishte e qartë se ato do ta kishin shumë më të vështirë realizimin e misionit të tyre në Francë.
Në Kongresin e Berlinit ishte pikërisht përfaqësuesi francez Vadingtoni që, në përkrahje të pretendimeve greke, kishte rekomanduar vijën e lumenjve Kalamas—Selemvria si bazë për rregullimin e kufirit greko-turk. Edhe më pas, Franca nguli këmbë pranë Fuqive të Mëdha për të vënë në veprim protokollin e 13-të të Kongresit, e për ta detyruar Portën që të hynte në bisedime me komisionin grek. Pasi bisedimet e komisionit në Prevezë nuk dhanë rezultat, ajo jo vetëm shprehu gadishmërinë e plotë, por edhe shpresën se kërkesa e Athinës për ndërmjetësimin e fuqive në favor të saj, do të pritej me dashamirësi.12
Megjithëkëtë delegacioni kishte iluzionin se argumentet e tij të drejta, të mbështetura me qëndresën e organizuar të popullit shqiptar, do të ndikonin për një ndryshim në qëndrimin e Francës, e cila, ndonëse ishte përkrahëse e pretendimeve greke ashtu si dhe Fuqitë e tjera, nuk ishte e interesuar për prishjen e statuskuosë në Ballkan.
Në takimin që patën me ministrin e Jashtëm Francez, Vadingtonin, përfaqësuesit e Lidhjes Shqiptare i deklaruan atij se protokollet e Kongresit të Berlinit lidhur me kufirin jugor kishin sjellë shqetësime në të gjithë Shqipërinë, dhe, pasi kundërshtuan bindjen e Vadingtonit se cedimet në favor të mbretërisë greke nuk do të shkaktonin kundërshtim nga ana e popullsisë, ata shprehën vedosmërinë e popullit shqiptar për t'i dalë zot vendit të tyre „në rast se nuk do të merreshin parasysh protestat dhe nuk do të njiheshin të drejtat e tij".13
Përgjigjja zyrtare që Vadingtoni i dha delegacionit tregonte se kabineti francez njihte Portën e Lartë si të vetmin autoritet me të cilën mund të bisedohej për këtë problem dhe, e përcolli atë te Konferenca e Stambollit me „premtimin" se „do t'i jepte udhëzime ambasadorit të tij në Stamboll që të mos u bëhej ndonjë padrejtësi të dyja palëve".14
Shprehje akoma më e hapur e këtij qëndrimi ishte paraqitja e shtrembëruar e problemit shqiptar në gazetën zyrtare „Republica Franceze" e cila e konsideronte kombësinë shqiptare „vetëm një endërr të disa kokëkrisurve".15
Duke iu përgjigjur kësaj gazete dhe indirekt edhe qarqeve qeveritare franceze në artikullin e botuar në „Monitër Universel", në maj 1879, Abdyl Frashëri shkruante: „Franca qan gjithmonë humbjen e krahinave të saj. Banorët e Alsasë dhe Lorenës rënkojnë kur kujtojnë privimin e kombësisë së tyre. Përse një gazetë franceze i gjen qesharakë shqiptarët, të cilët përpiqen të evitojnë rrezikun e një fatkeqësie të tillë"?16
Në maj të 1879-ës, delegacioni shqiptar vizitoi kryeqytetin e Anglisë, Gjermanisë dhe të Austro-Hungarisë. Këto fuqi, ishin mbrojtëse më të vendosura të parimit të ruajtjes së Perandorisë Osmane, parim që u shërbente atyre për të ndaluar depërtimin e mëtejshëm të Rusisë dhe influencës së saj në Ballkan dhe për të vazhduar vetë grabitjen e Turqisë. Rrjedhimisht ato ishin kundër çdo lëvizjeje çlirimtare që mund ta prishte statuskuonë e me të edhe Perandorinë. Si pasojë edhe qëndrimi i tyre ndaj përfaqësuesve të Lidhjes Shqiptare ishte pothuajse i njëjtë dhe negativ. Kabineti anglez, i interesuar për të evituar „trazimet e kom-plikimet" e paparashikuara dhe të padëshirueshme për të në Ballkan, si dhe për të qenë „korrekt" me zotimet e fshehta që kishte marrë ndaj Portës në çastin e marrjes së ishullit të Qipros, ishte bërë, sipas shprehjes së një gazete të kohës „garancia më e sigurtë"17 për Turqinë.
I trembur nga një kryengritje shqiptare, kabineti anglez mendonte se mbretërisë greke i duheshin dhënë ato territore që mund ta forconin atë, por jo ato që ajo nuk mund t'i nënshtronte e t'i sundonte në rrugë paqësore. Prandaj ai përdori tërë ndikimin e vet që mbretëria greke të hiqte dorë nga pretendimet mbi Janinën dhe mbi territoret e Shqipërisë Jugore, të cilat ajo nuk mund t'i merrte dot pa luftë. Nga ana tjetër Anglia nuk ishte e interesuar aspak që të përkrahte qoftë edhe moralisht çështjen shqiptare. Ishin këto arsyet që nën maskën e ruajtjes së statu-kuosë, „të paqes dhe të drejtësisë", nuk u prit zyrtarisht dele gacioni shqiptar. Lord Salisbëri më në fund „denjoi" ta priste delegacionin shqiptar, jo në Forejn Ofis, por në shtëpinë e tij. Pasi përfaqësuesit shqiptarë i parashtruan dëshirat e kombit të tyre dhe i dorzuan memorandumin, ai u mundua „t'i qetësonte" ata duke u deklaruar se për këtë çështje do t'i jepte udhëzime ambasadorit të tij në Stamboll, dhe se shpresonte se nuk do t'i jepej (Greqisë) ndonjë gjë nga Epiri.18 Pra Anglia i përcolli emisarët shqiptarë pa marrë përsipër asnjë angazhim në përkrahje të të drejtave të popullit shqiptar.
Akoma më i keq qe qëndrimi që mbajtën ndaj delegacionit Gjermania dhe Austro-Hungaria, të cilat nuk denjuan as ta prisnin fare atë.
Kabineti i Berlinit, vazhdonte të ishte për „inkurajimin e perspektivave" të zmadhimit të mbretërisë helene edhe në kurriz të tokave shqiptare, për ta përdorur atë si kundërpeshë ndaj pan-sllavizmit, këtij rreziku serioz" për Evropën Lindore. Me këtë shpjegohet edhe fakti që qarqet qeveritare gjermane nuk pranuan të zhvillonin kurrfarë bisedimesh me përfaqësuesit nga Shqipëria, e cila sipas Bismarkut nuk ishte veçse një „shprehje gjeografike". Siç shprehej sekretari i shtetit Bulov, ndaj delegacionit shqiptar do të mbahej një qëndrim mjaft mospërfillës.
Kabineti i justifikoi qëndrimin e vet duke deklaruar se „nuk ishte i interesuar drejtpërdrejtë në punët që i përkisnin Lindjes" (gjë që nuk ishte aspak e vërtetë) dhe se meqë „nuk kishte pra-nuar gjer tashti asnjë përfaqësues që kishte ardhur nga (vendet) e Lindjes",19 nuk mund të priste as delegacionin shqiptar. Përsa i përket memorandumit që iu dorëzua, Bulovi nuk ngurroi ta cilësojë me cinizëm si „aspak interesant" dhe se „në çdo radhë" të këtij ai shihte „vulën e një ekzagjerimi tendencioz".20
I njejti qëndrim iu rezervua delegacionit edhe në kryeqytetin e Perandorisë Habsburge në Vjenë. Austro-Hungaria, e interesuar jo vetëm për ruajtjen statuskuosë por njëkohësisht edhe si një fuqi me synime të drejtpërdrejta në Ballkan, aspironte të shtrihej në pjesën Perëndimore të tij, duke përfshirë edhe tokat shqiptare deri në Vlorë. Si rrjedhim ajo e orientonte politikën e vet kundër lëvizjes shqiptare.
Në këto kushte kancelari i Rajhut dhe Kont Andrashi, ashtu sikurse kabineti i Berlinit, nuk i pritën përfaqësuesit e Lidhjes Shqiptare nën pretekstin se nuk ishin pranuar as përfaqësuesit e Rumelisë Lindore.21
Ky qëndrim i kabineteve të Berlinit dhe të Vjenës ndaj emisarëve shqiptarë, që nuk ndryshonte në thelb nga ai i kabineteve të tjera dëshmonte se qarqet zyrtare të Fuqive të Mëdha vazhdonte me konsekuencë politikën e mosnjohjes së popullit shqiptar si komb më vehte,duke i konsideruar thjesht si shtetas të Perandorisë Osmane.
Lidhja Shqiptare nuk u tërhoq përballë këtij qëndrimi armiqësor e mospërfillës të Fuqive të Mëdha ndaj interesave të popullt shqiptar.Ajo iu përgjegj kësaj mospërfilljeje duke luftuar me armë në dorë për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar.

KOMISIONI NDËRKOMBËTAR DHE ÇËSHTJA SHQIPTARE GJATË VITIT 1880
Fillimi i Krizës Lindore 1875-1878, i kishte preokupuar Fuqitë e Mëdha evropiane rreth trashëgimit të tokave që Perandoria Osmane ende i mbante në Gadishullin Ballkanik e edhe më gjerë. Nga Fuqitë e Mëdha më të interesuarit për këto vise ishin Rusia dhe Austro-Hungaria. E para dëshironte të mbizotëronte në këto treva drejt realizimit të planeve të saj pansllaviste, kurse e dyta synonte ta okuponte Bosnën dhe Hercegovinën dhe ta shtonte ndikimin e saj në pjesën perendimore të Ballkanit dhe kështu të krijonte kushte për depërtim në Lindje. Këto dy Fuqi të Mëdha në korrik të vitit 1876 bënë një marrëveshje në qytetin Rajshtat, lidhur me ndarjen e sferave të interesit në këto treva. Këto pazarllëqe bëheshin në kurriz të popujve të nënshtruar të Ballkanit. Edhe Konferenca e Stambollit në dhjetor të vitit 1876 dëshmoi qartë se shtetet e mëdha vepronin drejt realizimit të planeve të tyre pushtuese. Ato nuk donin të çanin kokën për dëshirat dhe të drejtat legjitime të popujve të vegjël ballkanikë, por shpesh herë i përdornin si pionë në tabelën e komplikuar të shahut ballkanik.
Një politikë e tillë e Fuqive të Mëdha doli në shesh edhe gjatë bisedimeve të Paqes së Shën Stefanit midis Rusisë dhe Perandorisë Osmane. Si ngadhënjyse në luftë, Rusia i diktoi Portës së Lartë kushtet e Traktatit të Paqes së Shën Stefanit, me qëllim që t'i realizonte planet e saj për dominim në Gadishullin Ballkanik dhe për krijimin e principatës së madhe bullgare si një guberni ruse. Edhe me këtë rast diplomacia ruse i harroi popujt e vegjël e të nënshtruar të Ballkanit. Ajo i harroi edhe rivalet e veta, Fuqitë e Mëdha. Prandaj, kundër një Traktati të tillë e ngritën zërin popujt e dëmtuar, e në radhë të parë shqiptarët, trevat e të cilëve do t'i përfshinte në një pjesë Bullgaria e Shën Stefanit. Të goditur nga mospërfillja e Rusisë dhe Perandorisë Osmane, shqiptarët e viseve të Dibrës, Kosovës etj., u dërguan telegrame protestuese e memorandume, duke shprehur mospajtimin e tyre me Traktatin e Shën Stefanit.1
Me nje marrëveshje të tillë nuk u pajtuan as Fuqitë e Mëdha, rivale të Rusisë, të cilat kurrësesi nuk mund të lejonin dominimin e Rusisë në Gadishullin Ballkanik. Me insistimin e tyre u konvokua Kongresi i Berlinit, që kishte për qëllim revidimin e Traktatit të Shën Stefanit. Mirëpo, edhe në Kongresin e Berlinit u bënë pazarllëqe të shumta, derisa më në fund nuk u gjet kompromisi, po ashtu në kurriz të popujve të Ballkanit, të cilët luftonin për liri dhe pavarësi të tyre.
Populli shqiptar nuk u pajtua edhe në këto pazarllëqe të Fuqive të Mëdha, por që nga ditët e para të Kongresit të Berlinit me anë memorandumesh të shumta nga viset dhe grupet e ndryshme, u bënte me dije Fuqive të Mëdha se trevat e tyre nuk ishin të shkreta, se ata i zotërojnë dhe kërkojnë realizimin e të drejtave të tyre. Ata në këtë mënyrë u tregonin Fuqive të Mëdha në Kongresin e Berlinit, se ekzistonin si komb, se kishin territor të përbashkët në të cilin jetonin dhe se ata nuk ishin as turq, as austriakë, as sllavë.2 Kësisoj ata kërkonin t'u njihej ekzistenca kombëtare, e drejta për vetëvendosje, territori kombëtar dhe integriteti territorial. Shqiptarët kështu donin t'u tregonin Fuqive të Mëdha se nuk pajtoheshin me pazarllëqet që bënin ato me trevat e tyre,3 duke i kënaqur lakmitë e qarqeve të ndryshme. Megjithatë, këto qarqe nuk ia paraqitën Kongresit të Berlinit kërkesat shqiptare për njohjën e autonomisë.
Megjithëse Fuqitë e Mëdha në Kongresin e Berlinit nuk u angazhuan drejtpërdrejti për shqyrtimin e kërkesave shqiptare për shkaqe të shumta, ato në mënyrë të tërthortë u ndikuan nga memorandumet shqiptare. Për të zbutur reagimet e popujve që edhe mëtutje do të mbetnin nën sundimin e Perandorisë Osmane, ato në nenin 23 të Traktatit të Berlinit kishin paraparë disa reforma, që gjoja do të ua lehtësonin kushtet jetësore popujve të robëruar, pra edhe popullit shqiptar. Në nenin 23 thuhej se Porta detyrohej të krijonte komisione të veçanta, në të cilat duhej të përfaqësohej në mënyrë shumë të gjerë elementi vendës; për të hartuar rregullore të posaçme, që do t'ua siguronin këtyre krahinave një ad-ministratë autonome, analoge me atë të Kretës.4 Lidhur me këtë shtetet evropiane do të formonin një Komision Ndërkombëtar (Komisioni evropian), me qëllim që të hartonte projektin e reformave të përmendura dhe të mbikëqyrnin realizimin e tyre.
Porta e Lartë gjatë kësaj kohe kishte për detyrë në radhë të parë të zgjidhte çështjën kufitare me Malin e Zi dhe Greqinë, sipas vendimeve të Kongresit të Berlinit. Por këto vendime i kundërshtonte Lidhja Shqiptare e Prizrenit, e cila konsideronte se cenoheshin viset e banuara me shqiptarë. Qëndrimi i vendosur i Lidhjes Shqiptare kundër pazarllëqeve të Fuqive të Mëdha, ndikoi që atuoriteti i Lidhjes dhe rëndësia e saj të rriteshin dita-ditës në sytë e opinionit publik evropian. Kërkesa për autonominë e Shqipërisë, të cilën e kishte shtruar Lidhja Shqiptare, pati ndikim edhe mbi Komisionin Ndërkombëtar në Stamboll, që të ketë parasysh popullin shqiptar gjatë vendosjes së fatit të tyre, ose si shënon ambasadori anglez në Stamboll Goshen, se kombin shqiptar duhet parë si një element që nuk duhej kapërcyer me rastin e çdo kombinacioni të ardhshëm politik në Ballkan.5 Kjo flet për faktin se Lidhja Shqiptare me aktivitetin e saj kishte kontribuar që edhe Fuqitë e Mëdha ta kishin parasysh këtë faktor të brendshëm.
Ambasadori austro-hungarez në Romë, në raportin e tij më 14 maj 1880, shkruan se Perandoria Osmane nuk ishte në gjendje t'i shtrëngonte shqiptarët dhe t'i detyronte të pajtoheshin me vendimet e Kongresit të Berlinit dhe se, më në fund, dashur padashur do t'ua njihte një autonomi.6 Eshtë fakt se çështjën shqiptare e kishte shqyrtuar Këshilli i Ministrave i Perandorisë Osmane, që dëshmon edhe procesverbali i 6 qershorit 1880, nga i cili shihet se gjatë shqyrtimit të saj pati mendime divergjente. Kështu pati mendime që të njihej autonomia shqiptare, por më në fund mbizotëroi ideja e kundërt dhe u muar vendimi që kundër Lidhjes Shqiptare të dërgoheshin forca ushtarake për të rivendosur pushtetin osman dhe të hudheshin poshtë kërkesat e Lidhjes për autonominë e Shqipërisë.7 Se aty u shfaqën mendime divergjente, dëshmon edhe raporti i ambasadorit austro-hungarez nga Stambolli, në të cilin thuhet se dëshira e sulltanit për krijimin e një vilajeti shqiptar, me angazhimin e Said pashës u hodh poshtë.8 Për t'u marrë një vendim i tillë ndikuan edhe diplomatët e huaj. Kështu, ambasadori austro-hungarez në Stamboll kërkonte nga Porta e Lartë të ndërmerreshin masa më energjike kundër Lidhjes Shqiptare, me qëllim që ajo të mos bëhej faktor me rëndësi në këto vise.9 Ky kishte kërkuar që të hudhej poshtë kërkesa e Lidhjes Shqiptare për autonomi.
Në bazë të raporteve diplomatike, mund të përfundohet se Qeveria italiane duke synuar të shtonte ndikimin e saj ndër shqiptarët, si dhe për ta kundërshtuar qëndrimin e Austro-Hungarisë, kishte propozuar që shqiptarëve t'u njihej autonomia.10 Ky propozim hasi në kundërshtim të përfaqësuesëve të Francës, Rusisë dhe Austro-Hungarisë.
Çështja e autonomisë shqiptare ishte shqyrtuar edhe para Komisionit Ndërkombëtar në Stamboll, i cili, në bazë të nenit 23 të Traktatit të Berlinit, duhej të hartonte një projekt reformash për viset evropiane të Perandorisë Osmane. Përfaqësuesi anglez në Komisionin Ndërkombëtar doli me propozim që shqiptarëve t'u njihej qeverisja autonome, duke bërë një lloj decentralizimi të pushtetit administrativo-politik të Perandorisë Osmane. Një mendim të tillë kishte edhe kryeministri liberal anglez Gledston. Ky mendonte se shqiptarëve duhej dhënë një kompensim për territoret e humbura me vendimet e Kongresit të Berlinit. Një mendim të tillë e përkrahnin edhe përfaqësuesit diplomatikë të Anglisë në Stamboll Layard dhe Goshen. Gosheni kishte deklaruar se çështja kufitare nuk mund të zgjidhej pa konflikte, po të mos i jipej popullsisë shqiptare një satisfakcion, duke i kënaqur aspiratat e tij legjitime.11 Një propozim i tillë i përfaqësuesit anglez në Komisionin Ndërkombëtar hasi në rrezistencë të vendosur të Perandorisë Osmane dhe të Rusisë.
Kundër një propozimi të tillë ishte edhe Austro-Hungaria, pasi që ajo ishte e bindur se një autonomi e përgjithshme shqiptare do ta bënte të mundur dominimin e elementit mysliman, dhe kështu elementi katolik do të gjendej në pozitë inferiore.11 Prandaj, përfaqësuesi austro-hungarez doli me propozim për autonominë e viseve veriore, ku dominonte elementi katolik, duke shpresuar se atje do ta shtonte ndikimin e saj dhe do të krijonte kushte për realizimin e planeve të saj imperialiste.
Diskutimet në mbledhjet e Komisionit Ndërkombëtar lidhur me zbatimin e nenit 23 të Traktatit të Berlinit, shkaktuan shqetësime në qarqet qeveritare të shteteve ballkanike. Këtë e deshmon edhe raporti i përfaqësuesit diplomatik të Serbisë në Stamboll, i cili u shkruante eprorëve të vet: Para komisionit evropian gjatë shqyrtimit të çështjes së reformave për pjesën evropiane të Perandorisë Osmane, janë paraqitur dy tendenca kryesore: njëra për një Shqipëri autonome, e tjetra për një Maqedoni autonome.13 Në këtë raport ai shpreh frikën se me formimin e Shqipërisë autonome në kuadrin e saj do të përfshihej edhe elementi serb, të cilin do ta shtypte shumica shqiptare: në anën tjetër nëse do të bashkohej me Maqedoninë, elementi serb do të humbej në shumicën maqedone.14 Për këtë arsye ai ishte angazhuar që Vilajeti i Kosovës mos të ndahej midis Shqipërisë dhe Maqedonisë, por të mbetej si tërësi nën sundimin e Perandorisë Osmane. Lidhur me këtë çështje ai e kishte lutur edhe përfaqësuesin rus në Komisionin Ndërkombëtar Hitrovin, që edhe ai të angazhohej dhe ta paraqesë çështjen asisoji që gjoja Vilajeti i Kosovës qenka i banuar në shumicë nga elementi serb. Lidhur me këtë Jevrem Grujiqi kërkonte nga qeveria e tij, të dërgonte të dhëna statistikore, nga të cilat do të shihej se Vilajeti i Kosovës banohej në shumicë nga elementi serb. Po ashtu, ai kishte kërkuar nga qeveria që të organizojë dërgimin e telegrameve nga ana e popullsisë serbe të Vilajetit të Kosovës, e cila do të kërkonte që të mbetej në kuadrin e Perandorisë Osmane.15
Ministria e Punëve të Jashtme e Austro-Hungarisë i drejtohet me një qarkore ambasadorit të saj në Stamboll dhe konsullit të përgjithëshem në Shkodër, duke kërkuar prej tyre që bashkë me konsullin anglez Grin (Green) të shqyrtonin mundësinë e krijimit të një autonomie për viset veriore shqiptare. ,,Bisedoni edhe me zotin Grin dhe përpiquni që së bashku t'i saktësoni modalitetet e projektit, që këto ditë Komisioni i reformave në Stamboll ta aprovojë".16 Austro-Hungaria, më vonë do të insistojë me anë të përfaqësuesit të vet në Komision që ky projekt të aprovohet.
Londra e dinte shumë mirë se në këtë zonë shtriheshin interesat e Austro-Hungarisë, që ishin në kundërshtim me interesat e Rusisë, prandaj vendosi të vepronte në bashkëpunim me Vjenën. Kryekonsulli austro-hungarez në Shkodër Lippich, hartoinjë projekt mbi autonominë e viseve Veriore të Shqipërisë, ku do të përfshiheshin viset e Shkodrës, të Dukagjinit, të Mirditës, të Lezhës etj. Popullata e përgjithshme e tyre arrinte 92.000 frymë, prej të cilëve 79.500 katolikë dhe 12.500 myslimanë.17 Projekti austro-hungarez kishte për qëllim t'i mbronte interesat imperialiste të shtetit të vet në këto vise, e që ishte në kundërshtim me interesat kombëtare shqiptare dhe me integritetin territorial shqiptar, për arsye se çonte drejt copëtimit të tokave shqiptare. Projekti austro-hungarez parashihte autonominë për ato vise shqiptare, ku proporcioni ishte 6:1 në të mirë të elementit katolik shqiptar, kurse mbarë popullsia shqiptare arrinte në rreth 2.000. 000 banorë, prej të cilëve si thuhet në një memorandum 1.000.000 ishin myslimanë, 750.000 të besimit orthodoks dhe 250.000 të besimit katolik.18
Me këtë projekt parashihej në hollësi ndarja e Malësisë në rrethe administrative, por duke i ruajtur instituoionet tradicionale në administrimin lokal siç ishin: Kuvendi i fiseve, e drejta zakonore, vojvodet etj., që dëshmon qartë se ky projekt nuk parashihte ndryshime të mëdha në jetën shoqërore të fiseve të Malësisë dhe se i vetmi qëllim ishte që ato vise të binin nën dominimin e Austro-Hungarisë.19
Një zgjidhje e tillë nuk i shkonte për interesi edhe Anglisë, e cila mendonte se një Shqipëri e fortë do të mund të shërbente si pengesë për zgjerimin e shteteve sllave drejt Adriatikut, kurse një autonomi e viseve veriore nuk do të paraqitte far pengese serioze. Gosheni mendonte se realizimi i autonomisë së plotë të Shqipërisë do të kontribuonte në zgjidhjen e çështjes Lindore. Përfaqësuesi i Anglisë në Komisionin Ndërkombëtar Fricmoris po ashtu kërkonte një autonomi të përgjithshme shqiptare që do të përfshinte katër vilajetet. Ai bile insistonte të aprovohej një projekt i tillë i cili parashihte formimin e katër sanxhaqeve shqiptare me qendra në Shkodër, Prizren, Elbasan e Gjirokastër, që në të ardhmen të bashkoheshin në një njësi autonome shqiptare.20 Kjo në realitet çonte kah realizimi gradual i autonomisë shqiptare, por hasi në kundërshtim të fortë të përfaqësuesit rus, frances e austro-hungarez të Komisionit. Duke mos gjetur përkrahje te kolegët e tij, diplomati anglez nuk nguli këmbë për aprovimin e projektit të paraqitur nga ai, kështu që Komisioni Ndërkombëtar, me përjashtim të përfaqësuesit rus, e aprovoi projektin austro-hungarez dhe francez dhe këtë ia paraqiti Portës së Lartë, e cila duhej ta zbatonte në jetë.
Në porosinë e Komisionit ndërkombëtar dërguar Portes së Lartë thtihej: „Në qoftë se Porta e Lartë do ta shihte oportune të bashkonte krahinat shqiptare në një vilajet të vetëm — të nënshkruarit nuk do të kishin asnjë kundërshtim",21 që do të thotë se përf aqësuesit e Fuqive të Mëdha në Stamboll, edhe pse hartuan disa projekte mbi zbatimin e nenit 23 të Traktatit të Berlinit, ato hoqën dorë shumë lehtë nga insistimi për zbatimin e tyre në jetë. Me këtë, ata i lanë Portës së Lartë duart e lira që të veprojë kun-dër shqiptarëve si të donte ajo.
Kjo dëshmon se Fuqitë e Mëdha për shkak të kundërthënieve që kishin midis tyre, nuk mundën të gjenin zgjidhje të përbashkët për të dalë me kërkesa këmbëngulëse para Portës së Lartë. Kjo u dha krah forcave antishqiptare në Stamboll t'i hedhnin poshtë kërkesat e Lidhjes Shqiptare për autonomi dhe ta shtypnin me forcën e armëve lëvizjen kombëtare shqiptare e ta shpërndanin Lidhjen, që ishte faktor me rëndësi.22
Edhe kësaj here Fuqitë e Mëdha e treguan fytyrën e tyre të vërtetë.
Duke e lënë Lëvizjen Kombëtare Shqiptare pa kurrfarë përkrahjeje, ato në realitet i ndihmuan Portës së Lartë që të veprojë lirisht kundër tyre.
Duke dashur ta ruanin ekuilibrin politik të forcave, ato i lanë popullin shqiptar dhe maqedon edhe më tutje nën zgjedhën e sundimit të urrejtur osman, për të derdhur gjakun e tyre edhe tri dekada në luftën për çlirim kombëtar.

DISA DOKUMENTE GJERMANE LIDHUR ME LUFTËN E DERVISH PASHËS KUNDËR LIDHJES SË PRIZRENIT NË SLIVOVË, SHTIMJE, CARRALEVË DHE DUHËL, MË 1881

Lidhja e Prizrenit është një ndër ngjarjet më të rëndësishme të historisë së popullit shqiptar gjatë periodës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare.Si përfaqësuese e gjithë kombit ajo ngriti për herë të parë me forcë e në mënyrë të organizuar, çështjen shqiptare në arenën ndërkombëtare dhe i detyroi fuqitë evropiane të marrin parasysh ekzistencën e këtij kombi, në një kohë kur ato e mohonin krejtësisht. Kjo Lidhje bëri që çështja shqiptare të hyjë në rendin e ditës së faktorëve ndërkombëtarë, si një nga çështjet që kërkonte zgjidhje. Lidhur me luftën e Dervish pashës kundër Lidhjes së Prizrenit në Slivovë, Shtimje, Carralevë dhe Duhël të vitit 1881 është shkruar deri tani pak, si nga historianët tanë, ashtu edhe nga të huajt. Dokumentet arkivore gjermane janë burim i rëndësishëm për kompletimin dhe rrumbullakësimin e të dhënave të rëndësishme të kësaj ngjarjeje të ndritshme historike të kombit shqiptar.

Dëshira që të kontribuojmë në ndriçimin më të plotë të luftës së forcave të Lidhjes së Prizrenit kundër ushtrisë osmane në fazën përfundimtare, na ka nxitur që ta shkruajmë këtë kumtesë, duke u bazuar në dokumentet gjermane. Për të dhënë një pasqyrë të begatshme e të plotë për luftën në fjalë, e cila zë vend të rëndësishëm në historinë e qëndresës shqiptare të kryesuar nga Lidhja e Prizrenit, duhet te shfrytëzohen patjetër dokumentat e ndryshme, e jo vetëm ato gjermane. Porta duke vërejtur me kohë rrezikun dhe pasojat që mund t'i sillte Lidhja e Prizrenit, vendosi që atë ta shpartallojë me gjak. Udhëheqës të operacionit e caktoi Dervish pashën, i cili pasi që i likuidoi prijësit e Degës së Shkodrës dhe të Shkupit, me një ushtri prej 15 mijë vetësh, të armatosur mirë, u nis në drejtim të Kosovës, me qëllim që të thyente e të shkelte qendrën e Lidhjes Shqiptare- Prizrenin. Sipas dokumenteve gjermane, Dervish pasha më 8 prill të vitit 1881 erdhi në kampin e Ferizajt, ku gjatë tërë ditëve zhvilloi bisedime të veçanta me eprorët ushtarakë rreth vendosjes dhe furnizimit të trupave të veta. Shaip Spahiu, nënkryetar i Lidhjes së Prizrenit, posa dëgjoi për ardhjen dhe koncentrimin e një numri të madh të ushtrisë turke në Ferizaj në krye me Dervish pashën, shpalli një urdhër me këtë përmbajtje:

Të gjithë shqiptarët nga mosha 18 e deri në 70 vjet t'i rrokin armët për ta mbrojtur atdheun. Për ta fuqizuar këtë urdhër edhe më tepër, ai, deklaroi: Çdo njeri, i cili nuk do t'i bindet këtij urdhëri, do të konsiderohet si armik i atdheut, do të largohet nga Lidhja dhe do të trajtohet si tradhëtar. Në ato vende ku pushtetin e mbanin pjesëtarët e Lidhjes, çdo shtëpi kishte pranuar t'i strehonte dhe t'i ushqente prej dy deri në tre anëtarë të Lidhjes. Në raport flitet për faktin se shqiptarët kishin pushkë të mira të tipit „Martin" dhe municion si dhe për kokëçarje' e vështirësitë që mund t'ua sillnin turqve po të ishin mikë e monolitë. Abdyl Frashëri kohëve të fundit i kishte vizituar shumë shtete evropiane dhe i kishte shpenzuar mëse 30 mijë lira turke, për interes të Lidhjes së Prizrenit dhe kishte bërë çmos që vendi i tij ta fitonte autonominë. Me 16 prill 1881 Dervish pasha urdhëroi të vështrohej terreni në Perëndim të Ferizajt dhe këtë detyrë ia ngarkoi Haxhi Osman pashës, i cili me 5 batalione duhej të orientohej në drejtim të Slivovës, ku, sipas informatave që kishte, kishte zënë pozita një numër i madh i shqiptarëve.

Dervish pasha kërkoi që të informohet shtabi i tij për numrin dhe pozitat e shqiptarëve. Ai kishte urdhëruar që rezistencën ta thyente me zjarr. Shqiptarët, me të afruar të ushtrisë turke, u larguan. Pasi po afrohej nata, Dervish pasha urdhëroi që këto taborre ta kalonin natën aty. Më 20 prill të vitit 1881 heret në orën 6, Dervish pasha përsëri i dha urdhër Haxhi Osman pashës të nisej me 6 batalione në drejtim të Slivovës, ndërsa Ibrahim pashës në drejtim të Shtimjes dhe 7 batalione. Që të dy këta morën urdhër të rreptë që t'i pushtonin këto dy vende me çdo kusht. Ai, vetë kishte pushtuar një kodër, që gjendej në mes të Slivovës dhe të Shtimjes me dy batalione ushtarësh dhe me dy bateri topash. Ai mendonte se do ta mbronte këtë territor me topa të vendosur mbi këtë kodër. Lufta filloi në Slivovë. Ushtarët turq, duke u ngjitur kodrës, shkëmbyen të shtëna me forcat shqiptare. Në këtë duel shqiptarët u dalluan për taktikë, trimëri dhe zhdërvjelltësi të pashembullt, me ç'rast ngadalësuan tempon e depërtimit të forcave turke, ndonëse një suksesi të tillë i kontribuoi pozita deri diku më e mirë strategjike. Dervish pasha, i cili e ndiqte situatën nga lartësia në kodër urdhëroi që të silleshin menjëherë 6 topa në kodër përbri Slivovës, dhe hapi një zjarr që zgjati më shumë se një orë e gjysmë. Pas kësaj kanonade të ashpër, shqiptarët u larguan në drejtim të Shtimjes, ku hasën në ushtrinë e fuqishme të Ibrahim pashës. Ndonëse e kuptuan se ishte vështirë ta përballonin këtë luftë, vazhduan rezistencën. Këta tërhiqeshin në grupe të vogla në kodrinat e afërta. Ibrahim pasha, pas një lufte mjaft të ashpër, e pushtoi Shtimjen. Shtimja ishte e zbrazët, e tërë popullsia ishte larguar në fshatrat e afërta.

Në Shtimje dhe në Koshare ishte shkatërruar krejtësisht një numër mjaft i madh i shtëpive. Dervish pasha e vendosi në Shtimje shtabin e vet, ndërsa në Ferizaj la municion dhe tre batalione nën komandën e një kajmekami. Ushtria turke kishte 15 të vrarë, përafërsisht 40 të plagosur, prej të cilëve 8 ishin të plagosur rëndë ndërsa të tjerët lehtë, në krahë dhe në këmbë. Në mesin e të vrarëve ishin edhe dy oficërë. Për numrin e të vrarëve dhe të plagosurve në anën e shqiptareve, ka versione të ndryshme, por konsiderohet se numri i tyre arrin në 250 veta. Ushtarët e plagosur turq u dërguan në Shkup, meqë në Ferizaj mungonin barnat e nevojshme. Shqiptarët e vrarë, sipas urdhërit të Dervish pashës, u lanë në vend, ndërsa të plagosurit, sipas një versioni duhej të ruheshin derisa të kthehej ushtria turke, e pastaj të pushkatoheshin. Sipas një versioni tjetër, Dervish pasha do t'i ketë sjellë në Shtimje dhe do t'u ketë urdhëruar mjekëve ushtarakë që t'u lidhin plagët e t'i mjekojnë. Shumica e të vrarëve dhe të plagosurve ishin nga Gjakova dhe Peja, por flitet se kishte edhe nga Mitrovica. Nga radhët e ushtrisë turke dëmet më të mëdha i pësuan batalionet e Izmirit, të Kullës, të Gordesit dhe të Manicës. Një nga të burgosurit shqiptarë, i quajtur Sefë Kosharja, dy ditë më parë kishte shkuar te Dervish pasha, për ta lutur që të mos i pushkatonte ata në fshatin e tij. Mirëpo posa hyn në mesin e ushtarëve turq, menjëherë jepet urdhëri që ta varën te lisi më i afërt dhe ta lënë ashtu tri ditë, në mënyrë që të shkaktonte frikë e tmerr. Po ashtu edhe një tjetër luftëtar e kishin varë në të hyrë të fshatit Koshare.

Me 21 prill të vitit 1881 Dervish pasha qëndroi në Shtimje deri në mesditë, e mandej, duke hasur në rezistencë në rrugën e Prizrenit, erdhi deri në Duhël (Dule), ku e kaloi natën. Edhe këtu shqiptarët i bënë rezistencë të madhe ushtrisë turke. Luftëtarët shqiptarë tërhiqeshin nëpër Carralevë dhe Suharekë në fshatrat e afërta, sidomos nëpër ato të krishtera pa shkaktuar kurrfarë dëmesh. Në pikëpamje strategjike Carraleva ishte një vend shumë i përshtatshëm për shqiptarët. Aty, ata do të mund ta ndalnin me sukses përparimin e trupave të Dervish pashëi, duke u shkaktuar dëme e humbje të mëdha trupave të tij, sepse nga Shtimja, që ndonëse ka kodra të ulta që mund të rrehen lehtë nga zjarri i topave, me luginën e afërt jep mundësi të mrrekullueshme për një luftë defanzive, për shkak të pozitës së volitshme. Kjo luginë është e ngushtë dhe ka shumë leqe, shpatie mjaft të pjerrëta dhe pyje të dendura përreth. Këtu Dervish pasha priste rezistencën më të fortë të shqiptarëve. Ai i urdhëroi kambësorisë që njëherë t'i pushtonte dy shpatet për t'ia mësy pastaj ngushticës, duke përparuar shumë ngadalë. Në rrugë ai e lëshoi kalorësinë të ecte përpara, pas saj altilerinë e kur u bind se ishte pastruar terreni, arriti ngadalë në Duhël. Pra, këtu u zhvilluan luftime të ashpëra, me humbje të mëdha në të dy anët, ndonëse turqit e pësuan më tepër. Dervish pasha u nis më 22 prill nga Duhla, e orën 7 të mbrëmjes u kthye në Prizren dhe hyri në konakun e vet të mëparshëm. Aty shkojnë t'i shfaqin besnikëri Qeverisë qendrore:

Ali Draga nga Mitrovica, Zija beu nga Prishtina, Esad pasha nga Tetova, Hasan pasha nga Tetova, Sadik pasha nga Dibra, si edhe myftitë e Dibrës, të Prishtinës dhe të Vuçitërnës. Po ashtu, sipas lajmeve që arrinin nga fushëbeteja, një javë më parë ishin mbledhur grupe të mëdha shqiptarësh luftëtarë të Lidhjes së Prizrenit nëpër fshatrat që gjenden në perëndim të stacionit hekurudhor të Perizajt dhe Lipjanit. Qysh më 17 dhe 18 prill të vitit 1881 afro 4 mijë shqiptarë ishin mbledhur në vendin e quajtur Nerodime, te lumi me të njëjtin emër, jo më shumë se tre çerek ore larg nga shtëpia kryesore e dikurshme e Dervish pashës në Ferizaj. Me 19 prill gjendeshin rreth Shtimjes edhe disa aradha të Lidhjes. Po sa i pa këto, Dervish pasha i ftoi menjëherë udhëheqësit e tyre, që edhe këta të vepronin si edhe shokët e tyre nga Shkupi e t'i shtroheshin pushtetit qendror. Nga stacioni i Shtimjes erdhi menjëherë përgjegja e Lidhjes, në të cilën thuhej se ata nuk pranonin t'i përuleshin Dervish pashës, i cili manipulonte dhe i injoronte të drejtat e shqiptarëve. Thirrja e tij u refuzua. Telegrami përbënte 500 fjalë. Dervish pasha nuk zgjodhi mjete për t'i qëruar hesapet me forcat e Lidhjes së Prizrenit. Shqiptarët luftuan pa ndihmën e askujt. Ata luftuan heroikisht kundër një ushtrie të armatosur deri në dhëmbë. Lidhja e Prizrenit u shua me gjak, mirëpo, ndikimi dhe jehona e saj ishte shumë e madhe, si në viset ku jetonin shqiptarët, ashtu edhe në vendet e tjera. Kjo lëvizje e zgjoi edhe më tepër vetëdijen e masave për pavarësi. Ata u bindën se vetëm të bashkuar dhe duke u mbështetur në forcat e veta, mund ta fitonin pavarësinë.