Ismail Qemali

Burr i Shtetit dhe Diplomati me Largpames Shqiptar

Ismail Qemal Bej Vlora, Burri me i Larte i Shtetit Shqiptar. figura më madhore, luftëtari i orëve të para për krijimin e një Shqipërie etnike, personaliteti më i shquar dhe më i veçantë i luftës për liri, demokraci dhe bashkim kombëtar, intelektuali i mirëfilltë, një drejtues largpamës dhe njeriu liridashës.
Ai lindi në Vlorë në vitin 1844 nga një familje me prejardhje çifligare. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, kurse gjimnazin në shkollën "ZOSIMEA" në Janinë të Greqisë. Për të gjithë shqiptarët Ai është personaletiteti më i lartë i Kombit mbas Gjergj (Skender Bej) Kastriotit pasi mundi t'i fal Shqipërisë më 28 Nëntor 1912, Pavarësine Kombëtare -Territoriale
Përkrah tij u gjendën patriotët më të mire shqiptarë, ata që u betuan përjetësisht Në Emët të Kombit. Këtë ngjarje e cila përbën në vetvete aktin më të madh historik të kombit shqiptar e përkrahën fuqishëm mendja dhe duart e forta të Isa Boletinit, Luigj Gurakuqit dhe një gupi të madh patriotësh shqiptarë. Nga Kosova përveç Isa Boletinit kishin ardhur edhe Mehmet Pash Deralla, Tafil Boletini, Dervish Mitrovica, Zenel Begolli, Halim Mus Bajgora, Ahmet Ali Llapi, Riza Beg Gjakova, Vehbi Dibra, etj.
Mbas pushtimit të gjatë rreth 500 vjeçar Otomano-Turk më në fund Shqipëria gëzoi pavarësinë e saj të plotë në trojet e saj duke valëvitur për here të pare mbas duarve të Skënderbeut Flamurin e Arbrit.
Flamuri që ngriti në Vlorë Ismail Qemali u qendis nga vajza vlonjate Marigo Posia.
Më në fund Shqipëria kishte Kryeministrin e saj të Parë me një Shqipëri të Pavarur.
Përpara kësaj ngjarjeje kaq të madhe qysh nga viti 1859 ai jetoi në Stamboll së bashku me familjen e tij nga ku u përpoq për percaktimin e një alfabeti të përbashkët të gjuhës shqipe dhe formimin e një shoqërie kulturore shqiptare.
Ai u zgjodh atje deputet i Perandorisë Osmane dhe përfaqësues i Sanxhakut te Beratit. Kërkesat e Ismail Qemalit për reforma demokratike e çuan atë në një konflikt të ashpër me qarqet konservatore të atëhershme të Stambollit.
Gjat periudhës së tij si deputet ai ndihmoi levizjen çlirimtare të bashkëatdhetarëve të tij dhe lehtesoi me sa mundej gjendjen e veshtire te popujve te shtypur te Perandorise.Por keto nuk kaluan pa u vene re nga Porta e Larte e cila e denoi ate me internim duke e ndeshkuar per shtate vjet me rradhë. Ne maj te 1900 per t'ju shpetuar ndjekjeve te Sulltanit ai u arratis nga Stambolli dhe u vendos ne Paris e me vone ne vende te ndryshme te Evropes prej nga vendosi edhe lidhjet me rrethet politikes se Levizjes Kombetare Shqiptare.Ai Mbrojti pranë Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit dhe pranë Fuqive të Mëdha të drejtat e ligjshme të popullit shqiptar dhe tërësinë territoriale të vendit.
Në Vlorë kryesoi mbledhjen e Kuvendit Kombëtar e cila shpalli duke valevitur per here te pare mbas Gjergj (Skender Bej) Kastriotit, Flamurin e Pavaresise se Shqiperise se Pavarur.
Nga Ballkoni i Shtepise se Vogel historike ne Skele
Më 28 Nëntor te vitit 1912
u shpall
Pavarësia Kombetare-Teritoriale e Shqipërisë se Pavarur
Ai ishte burri me i Larte i Shtetit Shqiptar mbas Gjergj (Skender Bej) Kastriotit dhe Diplomati me Largpames i Politikes Shqiptare te te gjitha koherave.
Qeveria e kryesuar nga Ismail Qemalit në kushte shumë të vështira mori një varg masash në fushën e ekonomisë, të organizimit shtetëror dhe të kulturës kombëtare te cilat i hapën nje rruge te re Shqiperise se asaj kohe. Taban i cili ishte me i forti se kurre mbi te cilin ecen edhe sot e kesaj dite Shqiperia.
Qeveria e Ismail Qemalit ra ne Vitin 1914.
Vitet e fundit të jetës së tij Ismail Qemali i kaloi në mergim duke i perdorur ato deri na çastet e tij te fundit në dobi të çështjes shqiptare.
Nje pyetje me gerryen vazhdimisht mendjen:
Perse Shqiperia nuk diti t'i mbaj kurre prane vetes bijt e saj me te mire...?
Ai Vdiq në Itali në vitin 1919 dhe para se te mbyllte syte la nje porosi "nje amanet", i cili nuk u plotësua....
Me varrosni ne Kanine
Te kem Skelen perkashi, ...

SHPALLJA E PAVARESISE SE SHQIPERISE SHQIPTARE
Ngritja e flamurit kombetar ne Vlore nga Ismail (Bej) Qemali me 28 Nentor 1912

Ngritja e Flamurit Shqiptar ne Vlore me 28 Nentor 1912
Në këto çaste të vështira për popullin Shqiptar, kur krerët e Lëvizjes Kombëtare bënin çmos për mbrojtjen e vendit nga coptimi, vendimtare ishte nisja e Ismail Qemalit nga Stambolli për në Bukuresht. Prej ku me 25 tetor i përcjellë nga 20 atëdhetarë arriti në Vjenë, ku u takua me diplomatë të jashtëm si kontin Berhtold dhe me ambasadorët e Anglisë dhe të Italisë. Nga Vjena, Ismail Qemali u kthye përsëri në Bukuresht, ku më 5 nëntor u mbajt një mbledhje e rëndësishme në hotelin “Kontinental”. Këtu u muarr vendim i rrëndësishëm politik, për emrimin e një “ Komiteti drejtonjës ”, nga vetë shqiptarët për të udhëhequr vetë me politikën e Shqipërisë. Ismail Qemali pasi mori përkrahjen e plotë të Kolonisë Shqiptare në Bukuresht, me katër shokë u nis përsëri për Vjenë, ku arriti më 6 nëntor 1912. Në këto çaste të vështira të popullit shqiptar, më në fund “ diplomacia shqiptare ”, falë Ismail Qemalit, arriti të përfitonte nga kundërthëniet ekzistuese të Fuqive të Mëdha, që të përfitonte simpati për rregullimin e ardhshëm të Shqipërisë. Ismail Qemali, në takimet e fundit që pati me përfaqësuesit diplomatik evropian, arriti të sigurojë simpatinë e idesë së popullit shqiptar për shpalljen e pavarësisë. Pas kësaj garancie që mori Ismail Qemali, më 9 nëntor ai nga Vjena në Vlorë dërgoi një telegram me këtë përmbajtje: “ E ardhmja e Shqipërisë është siguruar, telegrafoni kudo që të kenë besim të plotë për fatin e atëdheut …"
Por Ismail Qemali për të qenë më i sigurt në premtimet e dhëna para se të nisej për ne Shqipëri përsëri pati një takim me ministrin e Punëve të Jashtme kontin Berhtold, takim qe u mbajt në shtëpinë e kontit Hadik në Budapest. Pas këtij takimi, Ismail Qemali dërgoi një telegram tjetër për organizimin e Kuvendit, që duhej të thirrej në Durrës ose Vlorë duke theksuar se çështja e Shqipërisë është siguruar. Për këtë arsye duhej formuar një komision për shpalljen e pavarësisë, prandaj Ismail Qemali kërkonte me urgjencë mbledhjen e delegatëve të Shqipërisë në Durrës apo Vlorë.
Pas këtij telegrami, Ismail Qemali e lëshoi me të shpejtë Budapestin dhe arriti në Trieste, ku u bashkua me grupin e patriotëve shqiptarë që kishin ardhë për të njejtin mision të shenjtë. Ismail Qemali me këta 14 patriotë shqiptarë më 19 nëntor u nis nga Trieste me anijen “Linx” të Llojdit, për në Durrës, ku arriti më 21 nëntor 1912. Por pas arritjes në Durrës, nuk ekzistonin kushte politike për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë, pasi propaganda greko-turke, në bashkëpunim me policinë e kishin përgatitur terrenin për të burgosur Ismail Qemalin. Po ashtu, edhe politika greke kishte përhapur një propagandë të fortë kundër veprimit patriotik të Ismail Qemalit dhe veprimtarëve te tjerë. Politika greke bënte një rezistencë të fortë nëpërmes Dhespotit ortodoks Jakovit. Nga këto arsye nuk u bë shpallja e pavarësisë në Durrës. Në këto rrethana të rrezikshme politike që ekzistonin në vend nga rryma të lloj-llojshme dhe zënkat e feudalëve shqiptarë për primat, pamundsonin veprimin e lirë në ngritjen e flamurit kombëtar. Në këto çaste kritike që ekzistonin në Shqipërnë e Mesme, Ismail Qemali me shokë vendosi që të vazhdojë rrugën për nga Vlora. Më 18 nëntor Mytesarifi i Beratit i përcolli nënprefektit të Vlorës, urdhërin e Valiut të Janinës, për të ndaluar Ismail Qemalin që të mbante Kuvendin në Vlorë.
Në këtë kohë ushtritë ballkanike kishin hyrë thellë në tokën e Shqipërisë. Ata, tashmë, kishin pushtuar Strugën, Elbasanin, Tiranën dhe ishin nisë për në Durrës, kurse Vlora mbahej e rrethuar prej Grekëve.
Ky vendim i shenjt i patriotëve shqiptarë se shkonin në Shqipëri për shpalljen e pavarësisë u njoftua në Trieste, për herë të parë botërisht, pastaj u publikua në gazetën Austriake “ Noie Fraj Prese ”, në intervistën që dha Ismail Qemali më 19 nëntor të vitit 1912 .
Qarkullimi nëpër Shqipëri nuk ishte aspak i lehtë, pasi bandat dhe ushtria e shteteve ballkanike kishin zaptuar pjesën më të madhe të vendit. Greket kishin zbritur në Himarë më 19 nëntor, ndërsa flota e tyre kishte zënë pozicionet para Vlorës. Serbët pasi kishin pushtuar Mirditën dhe Matin, më 18 nëntor arritën në Lezhë. Prej andej një pjesë e ushtrisë Serbe iu drejtua Shkodrës, për ta pushtuar dhe pjesa tjetër e ushtrisë u nis në drejtim të Durrësit. Këtu duhet të përmendim edhe faktin se përveç pengesave nga ana e ushtrive të armikut edhe autoritet turke që ishin mbyllur nëpër qytetet e Shqipërisë, ku silleshin pa ndonjë koncept ushtarak, i pengonin udhëheqësit Shqipëtarë atje ku mundeshin. Ismail Qemali në Durrës hasi edhe në pengesa jo vetëm nga ana e autoriteteve Turke, por edhe nga dhespoti grek i Durrësit, Jakovit, i cili nuk njihte askend, as nuk nderonte tjetër flamur përveç atij të Turqisë, i cili ishte një shovinist Grek i tërbuar. Kjo tregon se në çfarë gjendje të mjerrueshme ndodhej kombi ynë në atë kohë, kur njëfarë Greku i gjallëzuar i komandonte Shqipëtarët ortodokse të Durrësit.
Ismail Qemali i shoqëruar nga delegatet e Durrësit, Shijakut, Tiranës e Krujës u nis për në Kavajë. Prej aty në Fier, ku u takuan me delegatët e Kosovës dhe me 25 nëntor arritën në Vlorë. Ky qytet qysh më parë ishte përcaktuar si qendër ku do të mbahej Kuvendi Gjithkombëtar për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë .
Por, për shkak të përparimit të shpejtë të ushtrive Serbe , Malazeze dhe Greke gjendja në Shqipëri po bëhej gjithnjë e më kritike. Kjo ishte një ndër arsyet kryesore që në mbrëmje të 27 nëntorit delegatët që ndodheshin në Vlorë, vendosën ta shpejtojnë mbajtjen e Kuvendit dhe vendosën të mblidhen të nesërmen, për ta shpallur pavarësinë edhe pse nuk kishin arritur të gjithë delegatët nga disa krahina të Shqipërisë Etnike.

Ismail Qemali Kryetar i Parë i Qeverisë së Përkohëshme - Vlorë
Kuvendi Kombëtar e filloi punën më 28 nëntor të vitit 1912, në ora 3/30', pasdite në sarajin e familjes së Vlorajve, në shtëpinë e atëdhetarit Xhemil beu, në të cilin merrnin pjesë 37 delegatë. Në këtë Kuvend nuk ishin të pranishëm disa delegatë nga Kosova të cilët për shkaqe lufte ende ndodheshin nëpër pozicione, duke i bërë rezistencë ushtrisë Serbe e cila dita ditës po përparonte drejt Durrësit.

Isa Boletini me shokë në Vlorë pas shpalljes së pavarësisë
Ismail Qemali, në referatin e vet foli shkurt për të kaluarën e Shqipërisë, gjendjen dhe rrethanat momentale politike. Ai foli edhe për pjesëmarrjen e Shqipëtarëve në kryengritjet të viteve 1909-1912 duke theksuar se Shqiptarët kishin marrë pjesë në këto kryengritje jo si ushtarë të Turqisë, por si zotët e vendit dhe për të mbrojtur vetveten .
Ismail Qemali pasi e lexoi ekspozen e vet , në fund në mënyrë të shkëlqyer e diplomatike i pyeti delegatët: “ Tani më, s'na ka mbetur tjetër rrugë shpëtimi, veç se ndarja e Shqipërisë nga Turqia ”, dhe propozoi: Shqipëria të shpallë pavarësinë
Të formohet qeveria e PËRKOHËSHME;
Të emrohet pleqësia (senati).
Pleqësia e propozuar nga vet Ismail Qemali kishte për detyrë koordinimin dhe mbikëqyrjen e punëve në Qeveri dhe emërimin e një komisioni për në Evropë, për të mbrotjur të drejtat e Shqipërisë dhe popullit Shqiptar përpara Fuqive të Mëdha.

Këto propozime u miratuan njëzëri nga Kuvendi Kombëtar:
1. U shpall Qeveria e Përkohëshme, në krye:Ismail Qemali;
2. U zgjodh Pleqësia prej 18 anëtarësh; ku për Kryetar u zgjodh Vehbi Dibra.
Duhet theksuar se edhe në qeveri edhe në pleqësi u zgjodhën njerëz me themel të fortë kombëtar. Ata ishin atdhetarë nga mbarë Shqipëria Etnike, duke përfshirë nga të tre fetë.
Ismail Qemali propozoi që Shqipëria të shpallet “ Shtet m ë vete- e lirë, e pavarur. ” Të gjithë delegatët këtë propozim e aprovuan duke u ngritur në këmbë dhe duke e përcjellur me duar-trokitje frenetike aktin e Shpalljes së Pavarësisë .
Menjëherë pas nënshkrimit të aktit të Shpalljes nga të gjithë delegatët, Ismail Qemali doli në orën 17/30'( pesë e gjysëm) , në ballkonin e selisë, ku zhvilloi punimet Kuvendi për të njoftuar botërisht Shpalljen e Pavarësisë më 28 Nëntor të vitit 1912, Ismail Qemali e ngriti lartë në Vlorën heroike flamurin e lavdishëm të Skëndërbeut.
Ky ishte po ai flamur kuq e zi, flamur i luftrave heroike , i vuajtjeve dhe gjakut të derdhur, i shumë viktimave të rinisë deri në mosha të ndryshme, të rënë dëshmor për ideale, kombëtare, për një të ardhme më të mirë të shqiptarëve.

Me aktin e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, Kryetari i Qeverisë së Përkohëshme, Ismail Qemali, më 29 Nëntor 1912, i njofton për aktin historik gjashtë Fuqitë e Mëdha: Anglinë, Italinë, Austro-Hungarinë, Francën, Gjermaninë dhe Rusinë. Po ashtu për këtë vendim Ismail Qemali njofton edhe shtetet ballkanike, Rumaninë, Malin e Zi, Serbinë, Bullgarinë, Greqinë dhe Turqinë, duke kërkuar nga ata që të njihnin aktin e Pavarësisë si ndryshim i vullnetit politik të Kombit Shqiptar.
Në këtë njoftim Kryetari i Parë Shqiptar, ndër te tjerash shkruan: “ Kam nderin t’i njoftoj Shkëlqësitë tuaja se delegatët e të gjithë krahinave Shqiptare, pa dallim feje, të mbledhur dje në Asamblenë Kombëtare në qytetin e Vlorës, shpallën Pavarësinë e Shqipërisë dhe kanë ngritur një Qeveri të Përkohëshme.
Shqiptarët po gëzohen që munden të hynë në familjen e popujve të lirë të Orientit, duke mos pasur për qëllim tjetër veç se të jetojnë në paqë dhe harmoni me të gjithë shtetet fqinje, shpresojmë se ky ndryshim i jetës politike dhe kombëtare i Qeverisë së Përkohëshme të Shqipërisë, ka për t’u njohur prej qeverive tuaja dhe Evropiane.

Kryetari i Qeverisë së Përkohëshme
Ismail Qemali - Vlorë

Burimi Albamuzika dhe Lajmet.com

Vdekja dhe varrimet e Ismail Qemalit

Kur mbaroi Lufta e Parë Botërore, më 11 nëntor 1918, Ismail Qemali
ndodhej jashtë Shqipërisë. Ai ishte larguar nga Atdheu fill pasi më 22
janar 1913 dha dorëheqjen si kryetar i qeverisë së përkohshme shqiptare
të krijuar nga Kuvendi Kombëtar i Vlorës më 28 Nëntor 1912. Ai qëndroi
në mërgim edhe gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore, për arsye se
Shqipëria qe pushtuar prej fuqive ndërluftuese.

Shkruan: Fatjon BALLIU

Në mërgim ai qëndroi në vendet perëndimore. Gjatë luftës mbajti anën e
Antantës. Megjithatë, në mbarim të luftës, ai u zemërua nga fuqitë e
Antantës. Kjo, për arsye se më 1918-n, pa mbaruar ende lufta, u mor
vesh se anëtaret e saj - Anglia, Franca, Rusia dhe Italia - kishin
nënshkruar më 26 prill 1915 Traktatin e fshehtë të Londrës. Dihet se me
këtë traktat ato merrnin përsipër se po ta fitonin luftën do ta
copëtonin Shqipërinë duke e kënaqur Serbinë dhe Malin e Zi me një pjesë
të viseve veriore, Greqinë me një pjesë të viseve jugore dhe
juglindore, Italinë me qytetin e Vlorës së bashku me rrethinën e saj.
Me pjesën që do të mbetej në Shqipërinë Qendrore do të formohej një
principatë e vogël myslimane nën protektoratin e Italisë. Vetëkuptohet
se me zbatimin e këtij traktati, vepra kryesore e Ismail Qemalit,
Shqipëria e Pavarur, fshihej nga historia. Ismail Qemali
Nga fuqitë që fituan luftën, vetëm Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk
e kishin nënshkruar Traktatin e Londrës, pra nuk ishin të detyruara për
zbatimin e tij. Veç kësaj, nga nënshkruesit e traktatit Rusia, tani pas
fitores së Revolucionit të Tetorit, kishte hequr dorë nga Traktati i
Londrës. Kështu, çështja shqiptare tani varej kryesisht nga vullneti i
Anglisë, Francës, Italisë, sidomos nga kjo e fundit, e cila përfitonte
prej tij.
Në kohën kur Traktati i Londrës mbahej ende i fshehtë, Roma, me oreksin
e saj për ta gllabëruar krejt Shqipërinë, kishte shpallur në
Gjirokastër më 3 qershor 1917 një proklamatë me të cilën deklaronte se
ajo do ta ruante pavarësinë dhe tërësinë tokësore të Shqipërisë, por
nën protektoratin e Italisë. Me këtë projekt, Roma shpresonte të gjente
mbështetjen e shqiptarëve, të cilët, sipas saj, përballë copëtimit të
thellë të Atdheut, copëtim i barabartë me zhdukjen, do të mbështetnin
protektoratin e Italisë.
Sapo në verën e vitit 1918 ranë në dijeni të Traktatit të fshehtë të
Londrës, qarqet patriotike shqiptare u vunë në lëvizje. Në atë kohë,
Ismail Qemali ndodhej në Spanjë. Aty kishte zënë miqësi të ngushtë me
ambasadorin e ShBA-së. Në themel të miqësisë ishte simpatia që po
tregonte ambasadori amerikan në Madrid për çështjen shqiptare. Meqenëse
qarqet politike shqiptare, brenda dhe jashtë Shqipërisë po
përgatiteshin të dërgonin delegacione në Paris, ku do të mblidhej
Konferenca e Paqes edhe Ismail Qemali u vu në lëvizje. Për të siguruar
një mandat përfaqësimi, Ismail Qemali u lidh me shoqërinë patriotike
"Partia politike" e emigrantëve shqiptarë, e cila vepronte në ShBA, me
qendër në Worcester, Massachussets dhe kishte për kryetar Kristo Dakon.
Ajo nxirrte organin periodik "Koha", me drejtor Mihal Gramenon. "Partia
politike" kishte ngritur një organizëm të veçantë me emrin "Komiteti
për shpëtimin e Shqipërisë". Komiteti kryesohej nga Sevasti Qiriaz
Dako, themeluesja e Shkollës Shqipe të vashave në Korçë, më 1892. Ajo
ishte një intelektuale e rrallë nga radhët e gruas shqiptare,
publiciste dhe aktiviste e palodhur e çështjes kombëtare. Gjatë luftës
ajo drejtonte revistën patriotike kulturore "Ylli i mëngjesit".
Sapo u nënshkrua, më 11 nëntor 1918, armëpushimi, Ismail Qemali u nis
për në Paris, ku do të mblidhej së afërmi Konferenca e Paqes. Por,
qeveria franceze, e cila në atë kohë përkrahte qeverinë fantazmë të
Esat Pashë Toptanit, përveçse e pengoi Ismail Qemalin të zhvillonte
korrespondencë me "Partinë politike" në Amerikë, e detyroi atë të
largohej nga Franca. Për më tepër, edhe ambasadori i ShBA-së në Paris
nuk pranoi që korrespondencën midis tij dhe Sevasti Dakos në ShBA ta
kalonte nëpërmjet postës së ambasadës amerikane. Atëherë, Ismail Qemali
vrapoi në Madrid. Atje, korrespondenca midis Ismail Qemalit dhe Sevasti
Dakos u zhvillua nëpërmjet mikut të tij, ambasadorit të ShBA-së. Midis
akteve që Plaku i Vlorës i drejtoi zonjës Dako është dhe programi që
Ismail Qemali do të mbronte në Konferencën e Paqes, në favor të
çështjes shqiptare. Thelbi i saj parashihte pavarësinë e plotë të
Shqipërisë. Synimi për pavarësinë e plotë të Shqipërisë binte në
kundërshtim të plotë me programin që kishte përpunuar qeveria italiane,
e cila sikurse u tha, përmbajtjen e Traktatit të Londrës përpiqej ta
zëvendësonte me formulën e shpallur në Gjirokastër më 3 qershor 1917.
Madje, qeveria e Romës kishte siguruar përkrahjen në favor të
platformës së shpallur në Gjirokastër, të disa personaliteteve
shqiptare, si Mehmet Konica, Myfit Libohova, Medi Frashëri, Feizi
Alizoti, Mustafa Kruja e të tjerë. Madje, ata po përgatiteshin të
krijonin një organ politik në Shqipëri, i cili të miratonte platformën
e Romës - Shqipëri autonome nën mandatin italian, pa Vlorën dhe
krahinën e saj.
Ismail Qemali ishte kategorikisht kundër synimeve italiane, të cilat
binin në kundërshtim me veprën që ai kishte shpallur vetë më 28 Nëntor
1912, pavarësinë e plotë të Shqipërisë. Me pëlqimin e "Partisë
politike", Ismail Qemali vendosi të ndërmerrte një udhëtim për në Romë.
Qëllimin e udhëtimit na e thotë shkoqur drejtori i gazetës "Koha",
Mihal Grameno, i cili shkruante më 12 dhjetor 1918: udhëtimi i Ismail
Qemalit në Romë na gëzon shumë, pasi atje ai do të ketë mundësi t‘i
parashtrojë qeverisë italiane dëshirat e kombit shqiptar dhe ta largojë
synimin e Romës për një protektorat italian mbi Shqipërinë dhe ta bindë
që Italia të përkrahë të drejtat e shqiptarëve duke e siguruar atë se
kombi shqiptar do t‘i jetë asaj mirënjohës përjetë. Sikurse del nga
përmbajtja e artikullit, luftëtari rilindës Mihal Grameno kishte besim
vetëm tek Ismail Qemali, tek aftësitë e tij diplomatike, mbasi nga të
tjerët, theksonte ai, deri atëherë kishin dëgjuar vetëm gjepura
(Artikulli "Ç‘thotë Plaku i Shqipërisë", në "Koha", Boston, Mass., 12
dhjetor 1918).
Në Romë, Ismail Qemali nuk arriti kurrë. Kur hyri në Itali, Roma e
njoftoi të qëndronte në qytetin Peruxha e të priste atje përgjigjen e
kërkesës së tij. Ai bujti në hotelin "Brufani".
Ndërsa priste përgjigjen nga Roma, kundërshtarët e platformës së Ismail
Qemalit, pra përkrahësit shqiptarë të platformës së Romës, e kritikuan
ashpër misionin e tij. Me këtë rast, Mihal Grameno njoftonte, më 15
janar 1919, se Ismail Qemali në një letër që u kishte drejtuar krerëve
të "Partisë politike", u thoshte ndër të tjera: "Lërini të tjerët me
ëndrrat e tyre që të punojnë ashtu siç u pëlqen, për mbrojtjen e
Shqipërisë dhe patriotët e vërtetë duhet sot që të mos humbasin asnjë
sekondë për shpëtimin e së dashurës Shqipëri se koha është shumë
kritike" ("Koha", Boston, Mass., 15 janar 1919).
Qartësia diplomatike e Ismail Qemalit detyroi krerët e federatës
"Vatra" të hiqnin dorë nga kritikat e ashpra që kishin zhvilluar deri
atëherë kundër Plakut të Vlorës dhe të pranonin se vetëm ai po ua
"rrokulliste planet e bukura" miqve të Italisë.

Sidney Sonnino Vittorio Emauele Orlando

Nga Peruxha, Ismail Qemali i nisi një letër më 15 janar 1919
Kryeministrit italian V. E. Orlando, të cilin ndërsa e njoftonte se
priste me padurim takimin me të, e lajmëronte se kishte përgatitur një
parashtresë ose një punim, sikurse e quan ai, për ta paraqitur në
Konferencën e Paqes në Paris, në emër të shoqërisë shqiptare të
Amerikës. Parashtresën ia dorëzoi prefektit të Peruxhës për t‘ia
përcjellë Romës. Sipas njoftimit që na jep Renzo Fallaschi,
bashkëshorti i Nermin Vlora Fallaschi-t, kjo një stërmbesë nga vija
amësore e Ismail Qemalit, letra arriti në Romë pas tri ditësh, mbrëmjen
e 18 janarit dhe në kancelarinë e Kryeministrit mbërritja e saj u
regjistrua të nesërmen, më 19 janar. Pikërisht atë ditë Kryeministri
italian Orlando u nis së bashku me ministrin e Jashtëm, S. Sonnino, për
në Paris për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes.
Njëri nga djemtë e Ismail Qemalit ka deklaruar në ato ditë se qëndrimi
i Romës e dëshpëroi shumë babanë e tyre. Për të mos e lënë në harresë
misionin e tij, Ismail Qemali ftoi më 23 janar 1919 në hotelin
"Brufani" ku kishte bujtur, korrespondentët e disa gazetave italiane që
ndodheshin në Peruxha. Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi dhe dy djemtë e
Ismailit.
Sipas të birit, Et‘hemit, kur Ismail Qemali, pasi kishte ngrënë drekë
doli para gazetarëve që po e prisnin, sapo filloi të fliste u zverdh
dhe filloi të dridhej e të belbëzonte. Ali Asllani, kryetari i Bashkisë
së Vlorës, tregon se Ethemi i kishte thënë që Ismail Qemali "kërkoi ta
shoqëronin në banjë. Atje e mbyti shkuma e të vjellët". Pas tri ditë
sëmundjeje ai vdiq më 26 janar 1919.
Vdekjen e tij e njoftoi, ndër të tjera, me një komunikatë të veçantë
gazeta italiane "L‘Unione Liberale", organ i Partisë Liberale të
Italisë, e qendrës së djathtë, me këto fjalë:
"Dje në mbrëmje, më 26 janar, në orën 23.30 pushoi së jetuari në hotel
‘Brufani‘ mysafiri i shquar i qytetit, Ismail Qemal Bej Vlora.
Ai përfaqësonte denjësisht një familje të madhe dhe të lashtë nga
Vlora. Meqenëse ishte patriot i flaktë, mik i Italisë sonë, i frymëzuar
nga parimet e lirisë dhe drejtësisë, shihej me sy të keq nga qeveria
turke, e cila e kishte dënuar dhe detyruar të kërkonte shpëtim në
mërgim.
Ishte 75 vjeç, ruante mendimin e kthjellët dhe fuqinë trupore, i
palodhur në punë, sikur të ishte i ri dhe i përzemërt me të gjithë.
Hemorragjia cerebrale e goditi më 23 janar dhe si pasojë paralizimi.
Për të përballuar sëmundjen nuk patën dobi as mjekimi më i kujdesshëm i
mjekut që e kuroi, doktor Leone Pernossi dhe të konsulentëve, prof.
Silvestrini dhe prof. Righetti dhe as prania e dhembshur e djemve, të
cilëve po u dërgojmë me zemër të pikëlluar ngushëllimet tona".
Lajmërimi i gazetës "L‘Unione Liberale".
Kjo radhë ngjarjesh - ndalesa me urdhër qeveritar në Peruxha, refuzimi
i takimit me të me ministrin e Jashtëm italian, veshin e shurdhër që
bëri Kryeministri i Italisë Orlando, i cili nuk iu përgjigj po ose jo
kërkesës së Ismail Qemalit, udhëtimi i tyre për në Paris pa e njoftuar
diplomatin shqiptar, më në fund vdekja e tij e papritur, kur nuk ishte
ankuar asnjëherë më parë për shqetësime shëndetësore - dhanë rast për
të lindur dyshime se për t‘ia mbyllur gojën Plakut të Vlorës, e kishin
helmuar. Këtë tezë, e cila më parë qarkullonte në heshtje, e shpalli
publikisht Skënder Luarasi në biografinë që ai botoi për Ismail Qemalin
në vitin 1962. Skënder Luarasi shkruan tekstualisht se kur I. Qemali
mori vesh se edhe Kryeministri italian u largua për në Paris pa iu
përgjigjur fare kërkesës së tij, u revoltua jashtë mase. "Më prenë në
besë", paskësh thënë plaku i prekur thellë në sedrën e vet. Sipas
Ismail Qemalit, urdhri për të pritur në Peruxha përgjigjen ishte një
mashtrim. Megjithatë, vazhdon S. Luarasi, shkaku i vërtetë i vdekjes
duhet të ketë qenë një dozë helmi e dhënë nga një dorë e fshehtë para
konferencës së shtypit.
Tezën e helmimit të Ismail Qemalit nga organet e sigurimit italian e ka
kundërshtuar diplomati italian Renzo Fallaschi, sikurse u tha,
bashkëshorti i Nermin Vlora Fallaschi-t. Në jetëshkrimin që ai ka
hartuar për Ismail Qemalin, si shtojcë në vëllimin e kujtimeve që ka
diktuar vetë Plaku i Vlorës, ai pranon se shkaku i vdekjes së Ismail
Qemalit ishte një hemorragji cerebrale e shkaktuar nga një vrull i
furishëm zemërimi, i krijuar tek ai nga njohja e papritur e një lajmi,
që ai kishte qenë viktimë e një mashtrimi të rëndë. Mbetet të zbulohet
- vazhdon ai - se cili ishte shkaku i emocionit që e shpërtheu
zemërimin e tij e që sigurisht lidhet me thirrjen përbuzëse për
"njerëzit e pabesë". Por - vazhdon R. Fallaschi - rrethanat e
përjashtojnë që Ismail Qemali t‘i drejtohej për pabesi Orlandos. Sipas
tij, mungesa e përgjigjes nga Orlandoja nuk mund të ishte arsyeja e
zemërimit të Plakut të Vlorës, mbasi dihej se Kryeministri italian do
të shkonte në Paris, pra nuk kishte kohë të takohej me të. Ai shton se
edhe ministri i Jashtëm italian, Sonnino, nuk kishte mundësi t‘i
përgjigjej, pasi edhe ai u nis për në Paris për përgatitjen e
Konferencës së Paqes. Si rrjedhim - përfundon ai - shkaku i zemërimit
të thellë duhej kërkuar gjetkë. Me këtë rast, ai supozon se revoltimi
mund të jetë shkaktuar, ngase Ismail Qemali mund të ketë zbuluar këtë
pabesi të re nga po ata kundërshtarë të vjetër. Renzo Fallaschi shkruan
tekstualisht: Ismail Qemali mund të ketë zbuluar një pabesi të re nga
kundërshtarët e tij të vjetër, gjë që zemra e tij fisnike të mos e ketë
përballuar dot.

Raporti i vdekjes së Ismail Qemalit
Për kundërshtarët e vjetër të Plakut të Vlorës, ndoshta R. Fallaschi e
ka fjalën për personalitetet shqiptare, të cilat shkaktuan më 1913-n
dorëheqjen e Ismail Qemalit si kryetar i qeverisë së parë të Shqipërisë
dhe që tani ishin miq të Italisë.
Që atëherë kanë kaluar 90 vjet. Përveç S. Luarasit dhe R. Fallaschi-t,
me shkaqet e vdekjes së tij nuk është marrë më njeri. Ne, sigurisht,
nuk jemi në gjendje të merremi me të. Për ne, më tepër se dyshimet e të
parit dhe hamendjet e të dytit, hëpërhë mbetet për t‘u marrë në
konsideratë raporti mjekësor i hartuar nga profesorët e spitalit të
Peruxhas, në të cilin mbi vdekjen e Ismail Qemalit flitet thjesht për
hemorragji cerebrale.

Mbi varrimin e parë

Ismail Qemali vdiq në një kohë kur në Shqipëri, për shkak të
okupacioneve të huaja, nuk ekzistonte shtypi i lirë shqiptar. Nuk ka
dyshim se vdekja e tij shkaktoi një dhimbje të përgjithshme në mbarë
bashkatdhetarët. Këtë e dëshmojnë pak organe shtypi që botoheshin atë
vit, ndonjëra në Shqipëri e të tjerat jashtë.
Nikolla Ivanaj në gazetën "Koha e Re", që nxirrte në Shkodër, kur
qyteti ndodhej nën pushtimin ushtarak frëng, shkruante pesë ditë pas
vdekjes së Ismail Qemalit, më 31 janar 1919: "Na mbërriti lajmi i zi si
korbi, i ftohtë si akulli e i mprehtë si shpata e mejdanit: Vdiq Ismail
Qemali i Vlorës." Më tej: "Historia e Shqipërisë së re, në kohën e vet
do të flasë më gjerë e gjatë për këtë burrë të shkëlqyeshëm të atdheut
tonë." N. Ivanaj e mbyllte fjalën e tij: "Ne, sot i lutemi shpirtit të
tij që të na ndihmojë në këtë kohë të vështirë e kritike, ku na lypej
ende trupi e mendja e tij, më tepër se kurrë deri sot."
Gazeta "Kuvendi", organ që dilte një herë në javë në Romë, nën
drejtimin e Sotir Gjikës, në shqip e italisht, njoftonte më 8 shkurt
1919, vdekjen e Ismail Qemalit, me këto fjalë:
"Më 26 të janarit 1919, në hotel Brufani të qytetit Perugia (Itali),
vdiq në duart e të bijve, Etem e Qazim, Ismail Qemal Bej Vlora,
ish-kryetar i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë e tani përfaqësues
në Europë i ‘Partisë Politike‘".
Shumësia e lëndës nuk na jep leje sot të merremi gjatë me biografinë e
burrit të shtetit shqiptar. Padyshim, Ismail Qemali do të zërë një faqe
të gjerë në historinë e Përlindjes shqiptare, se veçanërisht i shquar
është roli që luajti ky burrë me mendje të madhe i farës sonë.
Ai pati fatin të ngrejë në Vlorë më 28 Nëntor 1912 flamurin e
mëvetësisë shqiptare, ngjarje që e bëri të mbetet fytyrë historike,
meritë të cilën nuk do t‘ia hedhin dot poshtë as kundërshtarët e tij më
të rreptë.
Kuvendi merr pjesë në këtë zi kombëtare e i dërgon së fort të helmuarës familje të ndjesëpastit ngushëllime të përzemërta.
Qeveria italiane bëri, nga ana e saj, fort fisnikërisht, ç‘duhej për ta shpënë trupin e Ismail Qemalit në Vlorë".
Mihal Grameno, në një artikull me titull "Humbja e Ismail Qemalit",
botuar më 12 mars 1919, në gazetën e tij "Koha" (Boston, Mass.),
shkruante ndër të tjera:
"Si vetëtima u përhap lajmi i hidhur për humbjen e Plakut të
Shqipërisë, Ismail Qemalit, jo vetëm në Shqipëri, por në të gjithë anët
e botës.
Ky lajm ishte si rrufeja edhe një nga më të mëdhatë goditje për kombin
shqiptar, se humbi burrin më të madh që kishte nxjerrë, pas
Skënderbeut, Shqipëria. Humbi diplomatin e madh e të famshëm, humbi
shtyllën e çelniktë të programit kombëtar, humbi Atin e kombit, i cili
e shpëtoi nga rreziku, humbi luanin që dërrmoi zinxhirët e robërisë dhe
që ngriti flamurin e Skënderbeut e shpalli vetëqeverimin e Shqipërisë.
Jemi shumë të vegjël edhe fuqia jonë është e dobët që të mund të
përshkruajmë veprat e larta dhe të shenjta që ka sjellë Plaku i
pavdekur, përmbi altarin e atdheut."
Luftëtari rilindës përvijon në artikullin e tij këtë portret njerëzor
për Plakun e Vlorës: "Tek Ismail Qemali përmblidheshin gjithë virtytet
e mira, të cilat mund të gjenden në botë." (Gazeta "Koha", Boston,
Mass., 12 mars 1919).
Për të treguar se kishte respekt ndaj Ismail Qemalit, qeveria e Romës
mori përsipër ta zhvillonte varrimin e Plakut të Vlorës me ceremoni
zyrtare dhe me shpenzimet e veta. Ajo iu përgjigj menjëherë ftesës së
Bashkisë së Vlorës për ta përcjellë trupin e Ismail Qemalit për në
qytetin e tij të lindjes, në Vlorë. Varrimi i burrit të shquar në
Vlorë, që konsiderohej si Ati i Pavarësisë së Shqipërisë, përveç
rëndësisë politike përmbante me vete edhe probleme politike. Vlora
ndodhej nën pushtimin ushtarak italian. Veç kësaj, Roma e ndiente veten
të sigurt, se me vendimin që do të merrte Konferenca e Paqes që po
zhvillohej në Paris do ta aneksonte, në bazë të Traktatit të Londrës,
qytetin e Vlorës së bashku me rrethinën e saj. Pasi ta aneksonte, ajo
mendonte ta përfshinte krahinën e Vlorës në provincën italiane të
Puljes. Por, në Vlorë ekzistonte një frymë e theksuar patriotike për
rezistencë kundër synimeve italiane. Sikurse pohon një dëshmitar i
kohës, Sali Hallkokondi, në një punim të botuar në vitin 1923, komanda
italiane e pushtimit e kishte ndaluar që më 17 maj 1916 përdorimin e
flamurit shqiptar në Vlorë, kurse më 20 gusht 1916 e kishte nxjerrë
jashtë ligjit (Sali Hallkokondi, "Historia e Shqipërisë së Re", Vlorë
1923, fq. 241).
Dy muaj para vdekjes së Ismail Qemalit, më 28 Nëntor 1918, në
përvjetorin e shpalljes së pavarësisë Kombëtare, në Vlorë shpërtheu një
demonstratë patriotike, gjatë së cilës Avni Rustemi dhe Bajram Hallkoja
në fjalimet që mbajtën dënuan synimet imperialiste të Romës ndaj Vlorës
(Sali Hallkokondi, "Historia e Shqipërisë së Re", Vlorë 1923, fq.
241-242). Si pasojë e kësaj demonstrate, me dhjetëra qytetarë qenë
burgosur dhe jo pak figura të shquara ishin internuar në ishullin e
Sazanit. Në mënyrë të veçantë, komanda e trup-ekspeditës ushtarake
italiane në Vlorë me në krye gjeneralin Settimio Piacentini druheshin
se ardhja e arkivolit me trupin e Ismail Qemalit në Vlorë do të
shërbente si shkëndijë për manifestime të reja patriotike. Si rrjedhim,
ajo tregonte shumë kujdes në organizimin e procesionit të varrimit të
trupit të Ismail Qemalit në vendlindje dhe në qytetin ku ai kishte
shpallur pavarësinë e Shqipërisë. Këshilli bashkiak i qytetit, ku
mbisundonin patriotët, propozoi që varri i Ismail Qemalit të vendosej
në sheshin qendror të qytetit, pranë selisë ku ishte shpallur më 28
Nëntor 1912 Pavarësia Kombëtare e Shqipërisë. Por, komanda ushtarake
italiane, duke u kapur pas projektit ende në studim të rregullimit të
sheshit qendror të qytetit, nguli këmbë që trupi të vendosej në kalanë
e Kaninës, të paktën përkohësisht, aty ku qenë vendosur stërgjyshërit e
Ismail Qemalit, pinjollët e familjes Sinanaj apo të Sinanpashallarëve,
gjatë shekujve të kaluar. Madje, ajo vetë mori përsipër organizimin e
ceremonisë së varrimit, por vuri si kusht që gjatë procesionit të mos
shpalosej asnjë flamur kombëtar shqiptar dhe të mos kishte shpërthime
patriotike. Ajo kërkoi gjithashtu të censuronte dhe fjalimet e
përmortshme që do të mbaheshin. Pas disa debatesh u arrit marrëveshja e
komandës italiane me këshillin bashkiak shqiptar, që gjatë kortezhit
vetëm arkivoli të ishte i mbuluar me flamurin shqiptar. Kryesia e
bashkisë, nga ana e saj, me qëllim që t‘i kryente homazh të madh birit
të shquar të Vlorës dhe të Shqipërisë, një homazh të madh pa incidente,
të cilat mund të prishnin varrimin, u lëshoi një thirrje qytetarëve dhe
fshatarëve të zonës së okupuar që të merrnin pjesë në varrim jo me
flamurin kombëtar në dorë, por ta nderonin në heshtje patriotin e madh
me praninë e tyre sa më të shumtë gjatë ceremonisë së varrimit.
Në të vërtetë, kështu ndodhi. Nga Peruxha, trupi i pajetë i Ismail
Qemalit, i cili fill pas vdekjes u balsamos, i shoqëruar nga djemtë e
tij, u nis drejt Brindisit. Aty u vendos mbi luftanijen italiane
"Alpino" dhe arriti në Vlorë në mbrëmjen e 10 shkurtit 1919. Atë natë
arkivoli u vendos në komandën ushtarake italiane që ndodhej në skelë.
Aty qëndroi dy ditë.
Ceremonia e varrimit u krye dy ditë më pas, ditën e mërkurë më 12
shkurt 1919. Përcjellja e trupit nga skela filloi në orën 10.00
paradite. Aty qenë të grumbulluar gjithë popullsia e Vlorës, si edhe
reparte ushtarake italiane me bandën e tyre muzikore. Kortezhin e
prinin 12 kurora lulesh të dërguara nga populli i Vlorës, organet e
qarkut e të krahinës së Vlorës, shkollat fillore të qytetit, qyteti i
Fierit, shoqëria "Djelmoshat e Vlorës". Një nga kurorat ishte e gazetës
"Kuvendi", në të cilën thuhej: "Ismail Qemal Vlorës! Diplomatit të
vlerët". Edhe në këtë formulim shihej censura italiane, e cila lejonte
që Ismail Qemali të nderohej jo si patriot, as si Ati i Pavarësisë së
Shqipërisë, por si "diplomat i vlerët".
Kur kortezhi u nis nga skela për në qytet, në krye qëndronin anëtarët e
shoqërisë "Djelmoshat e Vlorës", që mbanin kurorat. Pas kurorave vinin
anëtarë të tjerë të "Shoqërisë djaloshare". Pas tyre vinte banda
ushtarake, e cila ekzekutonte melodinë e përmortshme "Jone" të
kompozitorit italian Petrella. Më tutje, një grup ushtarësh të
regjimentit të 86, si dhe një repart italian mitraljerësh. Pas tyre
vinte karroca që mbante arkivolin e mbështjellë me flamurin kombëtar.
Karrocën e tërhiqnin gjashtë kuaj të murrmë. Anës karrocës ecnin dy
rreshta ushtarësh. Më pas vinin hoxhallarët. Pas tyre tre djemtë e
Ismail Qemalit. Pastaj vinte gjenerali Settimio Piacentini,
kundëradmirali Lubetti, autoritetet ushtarake e civile të krahinës,
parësia e qytetit dhe e qarkut, qytetarët, nxënësit e shkollave fillore
të qytetit dhe një tufë ushtarësh kalorësie.
Duke ecur me hap të ngadalshëm, kortezhi i përmortshëm arriti në qytet.
Atë ditë, thotë korrespondenti i gazetës "Kuvendi", Vlora ishte në zi.
Tregu ishte mbyllur. Në dyqane qenë ngjitur letra nekrologjie me rrip
të zi anash, ku ishte shkruar: "Zi kombëtare për të madhin patriot
Ismail Qemalin." Duket se flamurin kombëtar të ndaluar nga komanda e
pushtimit, qytetarët vlonjatë e zëvendësuan me nderimin nëpërmjet
shpalljeve nekrologjike për Ismail Qemalin, "patriotin e madh".
Nëpër dyert dhe dritaret e shtëpive, shkruante korrespondenti, kishin
dalë gra dhe vajza, për të nderuar "Plakun e Shqipërisë", disa nga të
cilat e kishin njohur në rini. Kur arriti në tregun e qytetit kortezhi
u ndal. Aty u mbajtën dy fjalime të përmortshme. Mbi ceremoninë e
varrimit kemi dy burime historike - një nga autoritetet ushtarake
italiane të pushtimit, tjetrën nga kujtime qytetarësh vlonjatë të atyre
kohëve.
Në lidhje me këtë ceremoni, gjenerali S. Piacentini i raportonte
Ministrisë së Jashtme të Romës po atë mbrëmje: se anija luftarake
"Alpino" arriti në skelë mbrëmjen e ditës së hënë më 10 shkurt 1919; se
më 12 shkurt ora 10.00 paradite u krye ceremonia e varrimit; se
arkivoli me trupin e Ismail Qemalit u nis nga skela në orën 10.00
paradite; se sipas programit të parashikuar, mori pjesë batalioni i
këmbësorisë së ushtrisë italiane me muzikë e flamuj.
Ai nënvizonte se nuk pati "asnjë flamur shqiptar, përveç atij që
mbulonte arkivolin. U mbajtën dy fjalime nga paria shqiptare, të cilat,
theksonte gjenerali italian, më ishin bërë të njohura më parë
(sigurisht për t‘i censuruar - F. B.). Pjesëmarrja ishte e madhe.
Rregulli qe maksimal. Nuk pati asnjë incident."
Autori R. Fallaschi, i cili ka botuar relacionin e S. Piacentini-t,
shënon nga ana e vet se "mbushesh me hidhërim mbi varrimin e Ismail
Qemalit, kur mendon se në qytetin e tij të lindjes, ku vetëm gjashtë
vjet më parë patrioti i madh shpalli pavarësinë e Shqipërisë me
entuziazmin e kombit dhe me pëlqimin e Italisë, tani ai nderohej jo nga
ushtarë të vendit të tij, por nga trupat ushtarake italiane e që i
vetmi flamur shqiptar i pranishëm ishte ai që mbulonte arkivolin e
tij." Pjesë nga ditari i komandës italiane në Vlorë.
Edhe pse mungonte aty ushtria shqiptare, në orën e varrimit tërë
popullsia e qytetit dhe e rrethit qe rreshtuar anës rrugës nga skela në
Kaninë nga do të kalonte arkivoli, ndërsa fshatarët mbushën dhe kodrat.
Sipas dëshmitarëve nga mizëria e fshatarëve kodrat dukeshin si koshere
bletësh.
Gjenerali italian nuk na thotë se cilët qenë dy personalitetet që
mbajtën fjalimet e përmortshme në tregun e qytetit. Emrat e tyre i
njofton korrespondenti i gazetës "Kuvendi". Ata qenë Jani Minga dhe
Qazim Kokoshi, dy delegatë që kishin marrë pjesë bashkë me Ismail
Qemalin si përfaqësues të Vlorës në Kuvendin Historik që shpalli
Pavarësinë Kombëtare, më 28 Nëntor 1912. Madje, ai na jep edhe fjalimet
e tyre.
Vlorë, 12 shkurt 1919. Pamje nga ceremonia e varrimit të Ismail Qemalit.
Jani Minga tha ndër të tjera: "Popull i përzishëm!
Shumë të brengosur dhe shumë të vrenjtur të shoh sot. Jani Minga
Vallë ç‘gjëmë e tmerrshme të ka ngjarë e ç‘mandatë të zezë ke dëgjuar?
Pyes me pikëllim shpirti. Pyes me zemër të dridhur. Po mjerisht kudo ku
rrotulloj sytë, kudo ku mbaj veshët një zë përgjigjet për çdo anë, nga
çdo fytyrë e venitur dhe e shkëmbyer e juaja del një zë i helmueshëm
dhe i shëmtuar dëgjohet "Vdiq Ismail Qemali! Vdiq Plaku i Vlorës! Plaku
i Shqipërisë!" Heu! Thuaj më mirë o i mjerë popull "vdiq burri më i
madh i Shqipërisë, luftëtari më i fortë i mendjes, i ndjenjave dhe i
mendimeve kombëtare, vdiq mburoja më e fortë dhe më e madhe e kombit,
vdiq politikani ynë më i madh dhe diplomati ynë më i dëgjueshëm në
fushë të politikës e të diplomacisë europiane."
Nga fjala që mbajti Qazim Kokoshi përpara trupit të Ismail Qemalit,
shkëputim këto rreshta: "Helmi dhe dëshpërimi që goditi gjithë
bashkatdhetarët nga kjo gjëmë ishin aq të mëdha sa na pëlqente në ditën
e shpalljes së pavarësisë Kombëtare,
që të mos ta besonim, donim të shpresonim që lajmi të mos ishte i
vërtetë dhe Ismail Qemali të mos kishte vdekur që kësisoj ai me
gjalljen e tij të mund të kryente plotësisht qëllimin e shenjtë që
kishte filluar që në kohën e djalërisë dhe për të cilin kishte marrë në
sy pësimet e mërgimin me shumë rreziqe, me shumë rruajtje e të këqija.
Qazim Kokoshi. Por, mjerisht, këto shpresa nuk u vërtetuan pse thonjtë
e tmerruar të vdekjes e rrëmbyen Ismail Qemalin. Një e tillë humbje,
sidomos në një kohë kur atdheu i tij priste shërbimin më të madh,
priste nga fuqia e mendjes së tij kurorëzimin e të drejtave dhe të
dëshirave kombëtare, një e tillë mynxyrë, në një kohë të tillë, kur
fati i të gjorit komb shqiptar është duke u shqyer përjetë, na duket se
e shton helmin e dëshpërimin tonë më shumë se çdo herë."
Qazim Kokoshi e mbylli fjalën e tij kështu: "Ismail bej!
Të përunjemi dhe të sigurojmë që Shqipëria, ndonëse e vogël, e varfër
dhe e paditur, të çmon dhe kujtimin tënd do ta ketë si rrënjë të
idealit të saj."
Pas fjalimit të tyre, ushtria italiane i bëri nderimin e fundit Ismail
Qemalit, duke ekzekutuar himnin mbretëror, sigurisht të Italisë. Që
këtej reparti i kalorësisë italiane së bashku me të parët e fesë,
parësinë e qytetit e një masë e madhe qytetarësh vlonjatë e shoqëruan
arkivolin drejt e në Kaninë, ku u varros. Në këtë mënyrë mori fund dhe
ceremonia e varrimit.

Rivarrimi i trupit të Ismail Qemalit

Varrimi i Ismail Qemalit në Kaninë u bë, sikurse u tha, në kundërshtim
me dëshirën e parisë së Vlorës, e cila ngulte këmbë që varri të
vendosej në qendër të qytetit. Nuk dimë nëse ishte i saktë apo pretekst
argumenti që përdori komanda italiane se Ismail Qemali nuk mund të
varrosej hëpërhë në qendër të qytetit të Vlorës, sepse plani rregullues
i qytetit ende nuk ishte miratuar. Në të vërtetë, më 1919-n në emër të
planit rregullues të qytetit, nuk dimë bashkia apo komanda italiane,
dha urdhër që të prishej ndërtesa ku qe mbajtur Kuvendi Kombëtar i
Pavarësisë më 28 Nëntor 1912, dhe ta kthente truallin e saj në sheshin
qendror të qytetit ose në lulishte popullore. Kjo mbetet për t‘u
sqaruar. Në të vërtetë, edhe pasi u krijua sheshi qendror, i cili sot
mban emrin Sheshi i Flamurit, çështja e varrit të Ismail Qemalit mbeti
për më tepër se një dhjetëvjeçar në heshtje. Vetëm në vitin 1932
qeveria e Tiranës vendosi ta rivarroste Ismail Qemalin në qendër të
qytetit. Rivarrimi u caktua të bëhej më 28 Nëntor 1932 me rastin e
20-vjetorit të shpalljes së pavarësisë.
Zyrtarisht nismën e mori mbreti Zog. Varri i ri u caktua në Sheshin e
Flamurit, afërsisht aty ku Ismail Qemali kishte shpalosur për të parën
herë më 28 Nëntor 1912 flamurin kombëtar. Me organizimin e varrimit u
ngarkua prefekti i Vlorës, Abedin Nepravishta. Edhe për këtë ceremoni
kemi një reportazh, pak a shumë të plotë, drejtuar gazetës "Besa" që
botohej në Tiranë, nga korrespondenti i saj në Vlorë. Emri i
korrespondentit edhe në këtë rast nuk thuhet.
Ismail Qemali me nipërit e tij
Njoftimet që përmban korrespondenca e botuar të nesërmen e ceremonisë,
më 29 Nëntor 1932 në gazetën "Besa" e ndriçojnë relativisht mirë
madhështinë e shpërnguljes së eshtrave të Ismail Qemalit nga kalaja e
Kaninës në qendër të Vlorës.

Më 28 Nëntor 1932 Vlora ishte zbukuruar nga të katër anët me flamuj
kombëtarë. Këtë radhë kishte dy motive: të përkujtonte 20-vjetorin e
ngjarjes së madhe historike dhe të nderonte Plakun e Vlorës, emri i të
cilit është i lidhur sa askush tjetër me shpalljen e pavarësisë
kombëtare. Vlorë, Monumenti për nder të Ismail Qemalit
Korrespondenti na njofton se kur autoritetet qeveritare zunë vend në
tribunën e ngritur posaçërisht në Sheshin e Flamurit, brohoritje
shpërthyen nga populli i shumtë që ishte mbledhur rreth e rrotull
sheshit. Pas fjalës së rastit nga prefekti dhe pas ekzekutimit nga
banda muzikore e himneve kombëtare dhe mbretërore, kortezhi i kryesuar
nga autoritetet shtetërore dhe përfaqësitë e ndryshme të qytetit,
bashkë me nxënësit e shkollave dhe me qindra qytetarë, u nisën në
pelegrinazh drejt Kaninës. Kur kortezhi arriti në Kaninë, u hap varri
dhe trupi i Ismail Qemalit, pjesërisht i tretur, u rivendos në një
arkivol të përgatitur posaçërisht. Në atë çast, biri i Ismail Qemalit,
Et‘hem Vlora, ia dorëzoi prefektit të qytetit flamurin që kishte
shpalosur Ismail Qemali më 28 Nëntor 1912, për t‘ia dhuruar Ministrisë
së Arsimit, e cila do ta vendoste në Muzeun Kombëtar. Pastaj, arkivoli
i shoqëruar nga një kortezh i madh
njerëzish dhe nga 40 kurora të dërguara nga sovrani, qeveria, Parlamenti, prefektura, nga bashkitë dhe nga trupi
konsullor, u nis për në Vlorë.
Rruga Vlorë - Skelë nga ka kaluar kortezhi i përmortshëm. Fotografi e vitit 1912
Gjatë rrugës për në Vlorë, kortezhin e paraprinte banda muzikore, e
cila ekzekutonte marshe funebër. Në reportazh thuhet: "Kur kortezhi
funeral arriti para ndërtesës së Teatrit të Qytetit, trupat
paraushtarake të Vlorës e pritën me nderime dhe pastaj duke u bashkuar
edhe këta me popullsinë e shumtë që ishte mbledhur aty, morën drejtimin
për në lulishten ku ishte përgatitur varri dhe përmendorja e veteranit,
e cila përfytyronte ushtarin e panjohur të kombit tonë si mbrojtës i
flamurit."
Para se arkivoli të vihej në varr, i dërguari i posaçëm i mbretit,
gjenerali Leon de Ghilardi, zbuloi monumentin e luftëtarit mbuluar me
një napë të zezë. Dihet se monumentin e kishte realizuar skulptori i
njohur Odhise Paskali. Paraqiste, sikurse shihet edhe sot, një
luftëtar, përfaqësues i çetave patriotike të Rilindjes Kombëtare, në
njërën dorë flamurin dhe në tjetrën pushkën. Sipas autorit të
skulpturës, luftëtari në atë pozicion simbolizonte brezat shqiptarë, të
cilët e sigurojnë Plakun e Vlorës të prehet i qetë se ata janë të
vendosur ta mbrojnë me armë veprën e tij madhore - Flamurin Kombëtar që
simbolizon pavarësinë e Shqipërisë.
Pasi u zbulua monumenti, gjeneral Ghilardi mbajti një fjalë, në të cilën tha ndër të tjera:
"Sot, kur populli shqiptar i përfaqësuar nga të gjitha anët e Atdheut
tonë, është mbledhur në këtë qytet historik përpara varrit të Ismail
Qemalit, patriotit të shquar të historisë sonë bashkëkohore, në emër të
Lartmadhërisë së Tij mbretit vij për të shfaqur ndjenjat e mirënjohjes
për veprën patriotike e madhështore që tash njëzet vjet më parë Ismail
Qemali, i rrethuar prej shumë patriotëve shqiptarë, kreu duke ngritur
në këtë qytet shenjën e lirisë dhe të pavarësisë së Atdheut tonë,
flamurin e bekuar me të cilin këputi hekurat e robërisë." Gjenerali
Leon de Ghilardi
Gjenerali e mbylli nderimin e tij me këto fjalë: "Me respektin më të
thellë, duke kujtuar edhe një herë veprën patriotike të Ismail Qemalit,
përpara hijes së tij të prekshme dhe të kujtimit të tij të
paharrueshëm, përulem edhe depozitoj këtë tufë lule. Rroftë Shqipëria!
Rroftë populli shqiptar!"
Pas fjalës së tij u krye ceremonia e varrimit dhe mbi varr u vendosën
gjithë kurorat me radhë. Pas varrimit fjalën e mori ministri i Arsimit,
Hilë Mosi, i cili në rininë e tij i kishte qëndruar afër Ismail
Qemalit. Ai tha ndër të tjera: "Vëllezër shqiptarë,
Sot mbushen plot njëzet vjet që kur se Ismail Qemali, një nga bijtë më
të çmuar të kësaj Vlore trime, mu këtu në këtë shesh shpalli
vetësundimin e Shqipërisë edhe valëviti në ajrin e lirë flamurin tonë
të shenjtë kombëtar.

Vlorë. Kurorat e vendosura mbi Monumentin e Ismail Qemalit
Me këtë vepër, Shqipëria, e cila për më shumë se katër shekuj kishte
lënguar nën zgjedhën e huaj, në mes të zjarrit të luftës ballkanike,
nën udhëheqjen e një plaku, i cili për së afërmi i kishte ndjekur
lëvizjet kombëtare të rilindjes, qysh më 28 Nëntor 1912 u shpall si
shtet i lirë e i pavarur."
Më tej vazhdoi: "Këtë shtatore, që hijeshon varrin e Ismail Qemalit e
që simbolizon flamurin kombëtar, si edhe ata luftëtarë që ranë theror
për nder të tij, e deklarojmë monument kombëtar, edhe mirëmbajtjen e
ruajtjen e saj ia ngarkojmë prefektit të Vlorës si kryetar i këshillit
arsimor. Hilë Mosi
Shqiptarë! Për një çast t‘i mbledhim zemrat tona rreth këtij veterani
dhe t‘i betohemi se atë flamur që dora e tij shkundi nga pluhuri i
robërisë, ne do të jemi gjithnjë gati ta mbrojmë e ta lartësojmë me
mendjen, me zemrën edhe me gjakun tonë."
Pas Hilë Mosit foli kryetari i Parlamentit, Eshref Frashëri, fjalën e
të cilit gazeta nuk e ka riprodhuar. Më pas fjalën e mori prefekti i
Vlorës, Abedin Nepravishta, i cili lexoi dhe mesazhin e mbretit
drejtuar Bashkisë së Vlorës, në të cilin thuhej:
"Me kënaqësinë më të madhe marr pjesë në gëzimin e popullit të Vlorës,
në këtë ditë të shenjtë për kombin tonë. Sakrificat që ka bërë populli
i Vlorës për pavarësinë dhe për mbrojtjen e Atdheut, janë fakte
patriotizmi të paharrueshme. Siguroni popullin kreshnik të Vlorës se
bashkë me patriotin e madh të Kombit tonë, Ismail Qemalin, të gjithë
dëshmorët janë gjallë në shpirtin tim."
Abedin Nepravishta
Ceremonia u mbyll me parakalimin e nxënësve dhe paraushtarakëve. Pastaj
qytetarët u shpërndanë, e mbyll korrespondencën e vet gazeta, duke
kënduar këngë patriotike.
Edhe pse në reportazhin e gazetës "Besa" nuk thuhet, dihet nga burime
të tjera se ditën e rivarrimit të Ismail Qemalit, më 28 Nëntor 1932,
djaloshi i ri nga Dhërmiu i Himarës, Petro Marko, i cili më vonë do të
bëhet poet dhe shkrimtar i njohur, recitoi këtë sonet prej 14 vargjesh
kushtuar Ismail Qemalit:

Petro Marko

FATOS, burimi që çele po shtohet,
Dhe nuk do shteret jo, bota t‘humbasë!
Sa zëri i qiellit - fundi! - të bërtasë
- Drita e diellit mbi dhe të pushohet! -

Vepra e jote, përdita ndriçohet!
Po ti o Burrë, na ike pa gas,
Na le përjetë, po ti le pas
Lirinë, Lirinë që Kombi lëvdohet.

Heshtur ti prehesh mejtuar në varr,
Dhe shqipja e lirë flutron si e marrë,
Vërtitet nga brigjet në fush‘ e në mal,

Zemrat shqiptare përvlohen si zjarr!
Pa digjet dhe Vlora, djepi ku u shpall
Idea jot‘ e shenjt‘ o Ismail Qemal!

Që nga ajo kohë e këtej, varri i Ismail Qemalit në Vlorë, nderohet çdo
vit me tufa lulesh nga qeveritarë dhe qytetarë, nga të rinj dhe të
reja, me përulje para varrit të tij. Para varrit të tij përulen
bashkatdhetarët e tij dy herë në vit - jo vetëm në ditëlindjen e tij,
më 24 janar, por edhe në ditën e veprës së tij historike, 28 Nëntor
1912.
Më 1972 u ngrit në Sheshin e Flamurit në Vlorë, një tjetër monument
kombëtar, Monumenti i Pavarësisë, vepër e përbashkët e skulptorëve
Kristaq Rama, Muntaz Dhrami, Shaban Hadëri, në qendër të së cilës
qëndron Ismail Qemali me patriotë të tjerë.

Kur Ismail Qemali u nis nga Stambolli
për në Bukuresht, Lufta e Parë Ballkanike kishte hyrë në fazën e fundit.
Ushtria osmane e thyer po mundohej më kot t‘i bënte ballë sulmit të
ushtrive ballkanike. Parimi i ruajtjes së status-kuosë, i pranuar nga
Fuqitë e Mëdha pa plasur mirë lufta, ishte tashmë një kartë e djegur.
Qëllimet “parimore” të fillimit të luftës nga Aleatët Ballkanikë, ia
kishin lënë vendin kontradiktave mes tyre në lidhje me ndarjen e
trashëgimisë osmane. Ecuria e luftës dhe përparimi i ushtrive ballkanike
në viset shqiptare, jo vetëm shqetësoi, por edhe ndërgjegjësoi më shumë
Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Kishte ardhur koha për veprime konkrete
dhe të shpejta, në mënyrë që Shqipëria të kishte të ardhme politike, në
të kundërt, gjasat ishin që ajo të copëtohej mes shteteve fituese
ballkanike.
Merita e Ismail Qemalit dhe e mbështetësve të tij qëndronte pikërisht
në vlerësimin e drejtë të një situate të tillë, vlerësim që solli më
pas reagimin në kohën dhe vendin e duhur për shpalljen e pavarësisë. Po
pse Ismail Qemali shkoi nga Stambolli në Bukuresht?
Përveç arsyes që lidhet me mbështetjen që ai, me të drejtë, mendonte
se do të gjente te shqiptarët e kolonisë së Bukureshtit, mendoj se ka
edhe një arsye të dytë. Ajo mendoj se lidhet direkt me planin që Ismail
Qemali pretendonte të realizonte. Lufta Ballkanike sigurisht që do të
sillte një ripërcaktim të kufijve në Ballkan. Sipas tij, zgjerimi i
frontit sllav ishte evident. Në një situatë të tillë, Rumania, Shqipëria
dhe Greqia duhej të ishin pjesë e frontit të dytë në Ballkan. Kështu,
së afërmi Ismail Qemali mendonte se Ballkani do të ndahej në dy kampe:
nga njëra anë vendet sllave Serbia, Bullgaria dhe Mali i Zi, nga ana
tjetër Rumania, Shqipëria dhe Greqia. Vetëm kështu ai mendonte se do të
mund të arrihej një lloj ekuilibri në Ballkan.
Dëshira për vendosjen e një ekuilibri të tillë ishte, sipas tij, një
nga arsyet pse Austro-Hungaria ishte aq e vendosur për të ruajtur
pavarësinë e Shqipërisë. Për jetësimin e një ekuilibri të tillë, krijimi
i Shqipërisë ishte domosdoshmëri dhe ai nuk duhej mbështetur vetëm nga
Austro-Hungaria dhe Fuqitë e tjera të Mëdha, por të paktën edhe nga
Rumania dhe Greqia.
Menjëherë sapo mbërriti në Bukuresht, Ismail Qemali u takua me
ministrin e Jashtëm rumun, Take Ionesku, i cili e siguroi për
mbështetjen që Rumania do t‘i jepte çështjes shqiptare. Ndër të tjera ky
interes lidhej edhe me popullsinë vllahe, të cilën ajo pretendonte ta
shkëpuste nga ndikimi grek, duke e bërë pjesë të shtetit të ardhshëm
shqiptar. Ismail Qemalit i mbetej për të konfirmuar mbështetjen për
çështjen shqiptare nga Fuqitë e Trepalëshit dhe Greqia.
Javën e parë të nëntorit, Ismail Qemali i shoqëruar nga Luigj
Gurakuqi e Kristo Meksi, la Bukureshtin dhe iu drejtua Vjenës, ku
mendohej se do të gjenin mbështetje për të ardhmen e Shqipërisë. Në
takimet që Ismail Qemali zhvilloi me përfaqësuesit austriakë e italianë,
u bind se kishte ardhur koha për ta lënë mënjanë autonominë dhe për të
kaluar drejt pavarësisë. Pasi arriti të sigurojë mbështetjen e tyre,
mbetej për të biseduar edhe me qeverinë greke. Nëse ajo mbështeste
pavarësinë e Shqipërisë, rruga për diskutime të mëtejshme me Greqinë
mbetej e hapur.
Ashtu sikurse kishte ndodhur edhe në momente të tjera të rëndësishme
për shqiptarët, Ismail Qemali nuk kishte hezituar të kërkonte
mbështetjen e Greqisë zyrtare. Ai vazhdonte të mendonte se qeveria greke
po përkrahte luftën e popullit shqiptar dhe të besonte se ajo do të
mbështeste interesat e përbashkëta të Greqisë dhe të Shqipërisë. Në
fakt, Mbretëria Greke ishte në dijeni të lëvizjeve të Ismail Qemalit. Që
më 6 nëntor të 1912-ës, fill pas mbledhjes që Ismail Qemali bëri me
përfaqësues të kolonisë shqiptare të Bukureshtit, ambasadori grek atje
kishte njoftuar Ministrinë e Jashtme mbi qëllimin e Ismail Qemalit për
të mbledhur në Vlorë anëtarët e komiteteve brenda dhe jashtë Shqipërisë
në një kuvend kombëtar, i cili do të themelonte një qeveri të përkohshme
në krye të së cilës do të ishte ai vetë.
Në takimin e mesit të nëntorit të vitit 1912, Ismail Qemali vuri në
dijeni ministrin e Jashtëm grek, nëpërmjet ambasadorit grek në Vjenë, në
lidhje me iniciativën e tij për shpalljen e pavarësisë dhe mbështetjen
që kishte arritur të siguronte nga Austro-Hungaria. Qeveria shqiptare që
do të krijohej prej tij, nuk do të merrte pjesë në luftën ballkanike.
Në atë kohë Greqia, në dallim nga Serbia, nuk kishte zbarkuar ende
fuqishëm në territoret shqiptare.
Ajo vetëm kishte rrethuar Janinën. Nëpërmjet një njoftimi të tillë,
Ismail Qemali duket se synonte nga njëra anë të ndalte okupimin e
territorit shqiptar nga ushtria greke dhe nga ana tjetër të qetësonte
disi Greqinë në lidhje me pjesëmarrjen e shqiptarëve në luftë si pjesë e
ushtrisë osmane. Duke qenë i vetëdijshëm në lidhje me problemet që mund
të shkaktonte çështja e kufijve greko-shqiptare, ai i kërkoi Greqisë
njohjen e qeverisë së tij me rezervën e një përcaktimi të kufijve në të
ardhmen.
Në këmbim të predispozitave të mira që Greqia do të shprehte ndaj
Shqipërisë, kjo e fundit merrte përsipër të mbështeste Greqinë kundër
koalicionit sllav. Kjo mbështetje të lë të mendosh se Ismail Qemali
vazhdonte ende të besonte në planin e tij për krijimin e një fronti
antisllav, duke dashur ta shkëpuste Greqinë nga koalicioni ekzistues
ballkanik dhe ta bënte pjesë të tij. Por a ishte e gatshme Greqia të
mbështeste shqiptarët në një ndërmarrje të tillë, tepër të rëndësishme
për të ardhmen politike të viseve të tyre?
Brenda zyrtarëve grekë kishte një rrymë që mbante një qëndrim më
realist ndaj shqiptarëve. Ajo promovohej nga drejtori i zyrës shqiptare
në Ministrinë e Jashtme Greke, njëkohësisht edhe këshilltar politik i
komandantit të ushtrisë së Epirit, Sahturis. Ai ishte njohës shumë i
mirë i çështjes shqiptare, madje ishte edhe hartues i disa raporteve e
studimeve të hollësishme në lidhje me të, për qeverinë greke. Duke
mbështetur shqiptarët për shpalljen e pavarësisë në Vlorë, Sahturisi dhe
përkrahësit e tij pretendonin të evitonin një pushtim të mundshëm të
Vlorës prej Italisë dhe njëkohësisht t‘i tregonin Evropës dhe pjesës
dërrmuese të shqiptarëve qëllimet e mira që Greqia kishte duke ndihmuar
në themelimin e shtetit shqiptar, por pa toleruar në çështjet kufitare.
Nëpërmjet një ndihme të tillë, ajo rrymë mendonte të shkëpuste
Shqipërinë nga ndikimi i Austro-Hungarisë dhe mbi të gjitha nga ai i
Italisë.
Por mbledhjet e qeverisë treguan se mendimet e Sahturisit ishin
pakicë. Ato u mbështetën vetëm nga një ministër. Të gjithë të tjerët
ishin kundër.
Qëndrimin i qeverisë greke në lidhje me shpalljen e pavarësisë së
Shqipërisë, e shpreh përgjigjja e datës 16 nëntor 1912, që qeveria greke
i transmetoi konsullit grek në Trieste, për Ismail Qemalin.
“T‘i thuash – i rekomandonte ai – se nuk ke marrë ende orientime nga
qeveria jote, por je i mendimit se qeveria greke do të duhej të njihte
kufijtë e Shqipërisë”.
Në pamje të parë të duket se një tekst i tillë mbështet shqetësimin
që kishte edhe Ismail Qemali, pra atë të kufijve. Përgjigjja të krijon
përshtypjen se Greqinë nuk e shqetësonte akti i shpalljes së pavarësisë.
Duket se kështu u kuptua ajo edhe nga Ismail Qemali. Në takimin që ai
pati me konsullin austriak në Durrës, para se të nisej për në Vlorë, i
konfirmoi atij premtimin që qeveria greke i kishte bërë atij për
shpalljen e pavarësisë. Duket se qeveria greke nuk ishte e gatshme të
deklaronte hapur qëndrimin e saj. Jam e prirur të mendoj se pavarësisht
simpative reciproke që ajo dhe Ismail Qemali kishin pasur në vazhdimësi
për njëritjetrin, qeveria greke nuk ishte e gatshme ta mbështeste
pavarësinë e Shqipërisë, për shkak të marrëdhënieve të afërta me
Serbinë, qëndrimit që ajo kishte marrë tashmë në mbështetje të planit
serb për copëtimin e territoreve shqiptare dhe frikës se shqiptarët do
të kërkonin që territoret jugore të pretenduara prej saj të ishin pjesë e
shtetit shqiptar. Por, ajo nuk kishte as fuqi që ta pengonte shpalljen e
saj, sepse Ismail Qemali kishte siguruar mbështetje ndërkombëtare të
Fuqive të Trepalëshit.
Në një situatë të tillë, qeveria greke u përpoq ta vononte shpalljen e
pavarësisë, të paktën deri në mbajtjen e Konferencës së Londrës. Në
mungesë të reagimit shqiptar, Austro-Hungaria dhe Italia do ta kishin më
të vështirë të mbronin çështjen shqiptare dhe fqinjët më të lehtë për
të legjitimuar pretendimet e tyre në viset shqiptare.
Një politikë e tillë u shpreh së pari në mosheqjen e bllokadës së
Vlorës, duke e detyruar anijen austriake me Ismail Qemalin në bord, të
drejtohet për në Durrës.
Së dyti, në atmosferën penguese që atij iu rezervua në Durrës nga
mitropoliti i qytetit, Jakovi. Qëndrimet e tij si ndaj shpalljes së
pavarësisë, ashtu edhe ndaj pushtimit të qytetit nga ushtria serbe,
ishin në mbështetje të politikës greke. Zbritja e ushtrisë serbe në
Durrës shikohej nga shtypi grek, si faktor frenues i aktit të Shpalljes
së Pavarësisë. I cilësuar nga një pjesë e konsiderueshme e shqiptarëve
si “nacionalist anadollak”, Jakovi, në marrëveshje me autoritetet osmane
të qytetit, doli në mbrojtje të sistemit të vjetër osman, duke
kundërshtuar hapur ngritjen e flamurit shqiptar në Durrës nga Ismail
Qemali.
Meshat e mbajtura prej tij kishin lënë mënjanë punët fetare për t‘u
përkushtuar punëve politike. Në to, Ismail Qemali cilësohej të ishte një
fanatik mysliman e aventurier dhe Pavarësia e Shqipërisë, si prishëse e
harmonisë mes të krishterëve e myslimanëve.
Me asistencën edhe të konsullatës greke në Durrës, ortodoksëve të
qytetit iu ishte bërë thirrje për t‘i mbajtur shpresat te pushtimi i
shpejtë i qytetit nga forcat serbe. Ndërkohë, me anë fletushkash,
tregtarëve ortodoksë durrsakë u bëhej thirrje ta shihnin me kënaqësi
pushtimin e qytetit nga serbët, sepse komanda serbe do t‘u jepte atyre
përkrahje.
Jakovi, së bashku me një kryqëzor grek, ishte nga pritësit e parë të
serbëve në Durrës. Parullat e hedhura nga besnikët e tij shprehnin hapur
kënaqësinë e pushtimit të qytetit nga serbët. Në fakt, Greqia,
megjithëse e dëshiroi vonesën e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë,
pa dashjen e saj ka gjasa të ketë ndikuar në të kundërtën. Nga një
material i gjetur në Arkivin Qendror të Shtetit, në fondin e Ismail
Qemalit, Kuvendi i shqiptarëve, i cili do të shpallte pavarësinë, pritej
të mbahej ditën e hënën, më 2 dhjetor 1912.
Mbajtja e tij në atë datë sipas materialit në fjalë, lidhej me
ardhjen e Myfid Libohovës nga Janina, ku kishte shkuar të takonte
komandantin e ushtrisë osmane, Esat pashë Janinën dhe kishte arritur të
shmangte arrestimin e Ismail Qemalit nga forcat osmane. Duke tentuar të
priste lidhjen telegrafike nënujore, Vlorë-Otranto, e cila pretendohej
se përdorej nga organet osmane për të transmetuar lajme të rëndësishme
ushtarake, Greqia duhet t‘i ketë detyruar shqiptarët të shpejtonin
mbajtjen e Kongresit, pa pritur ardhjen e Myfit Libohovës dhe të një
pjese të delegatëve.
Të vënë në dijeni mbi përpjekjen greke, përfundimi me sukses i së
cilës shkëpuste edhe lidhjen e Vlorës me botën e jashtme dhe pengonte
njoftimin e shpalljes së pavarësisë, delegatët shqiptarë, të mbledhur në
Vlorë shpallën pavarësinë e Shqipërisë disa ditë përpara, të enjten më
28 Nëntor 1912.