Tradhetia e Vejushes

Një grua, vejushë, kishte një vajzë dhe një djalë. U rrit djali dhe u bë 7 vjec. Sheh një ditë nga cardaku i
shtëpisë një burrë që po sillej rreth bahces. Burri quhej Hasan. I thotë djali, Hasanit, që të mos binte më rreth bahces se kishte të jëmën të re dhe një motër duke u rritur e bota kishin filluar të përflasin. Për tri javë Hasani nuk u duk më andej. Fjalët e botës qenë të vërteta.
E jëma e djalit nuk priti më. U vesh e u mbath e ra në pazar së bashku me të bijën. Takojnë Hasanin pak pa mbritur atje.
Vejusha i foli me mall jaranit të saj:
- Ku ke qenë dhe ku ke humbur tash tri javë.
- Ti mike ke të drejtë, por kopili që ti ke rritur ma ka ndaluar të dalë e ti bie më andej. -Ju përgjegj jarani
Pash atë Zot që të ka falur mos e dëgjo atë fëmijë,- foli Vejusha. Sa të kthehem në shtëpi do t’i shtirem djalit si e sëmurë. Do ta nis atë për në Gurrën e Mirë që të më sjellë ujin cudibërës. Nuk do të ketë me vete as pushkë, as thikë. Aty ti Hasan zhduke atë.
Kur u kthye Lusha në shtëpi u shtri shpejt në dyshek si shumë e sëmurë, rënkimi nuk priste rënkimin aq sa ja drithëroi zemrën të birit Ymerit. Ai i shkon menjëherë pranë shtratit dhe e pyet
-A je e sëmurë nënë? Çfarë po të dhemb?
-Oh unë e mjera - rënkoi Lusha. - Mua po më dhemb i tërë trupi
-A të thërras heqim, apo të kërkoj doktor - vazhdoi me dhembsuri djali.
-Jo nuk dua heqim dhe mos kërko doktor vazhdoi ajo- por në e dac nanën ngrihu nesër herët, merr katruven e të shkosh të më sjellësh ujë nga Gurra e Mirë, atje lart në bjeshkë.Vetëm po të pij atë ujë unë shërohem.
-U cua djali herët. U vesh e u mbath mirë e mirë. Mori katruven, E jëma e kishte porositur të mos merrte as pushkë, as thikë dhe kështu u nis.
Kur po dilte i vëllai nga dera, motra i doli në dritare dhe i tha;
Ku po shkon i paarmatosur o Ymer, o vëllai im. Nënë zeza ty të do të vdekur.
-Tu thaftë goja ty mori motër. Nëna ka hequr keq të na rrit. Harrove që jemi rritur jetima, me copa e me thërrime - tha i vëllai
Vëllai nuk ja prishi motrës. I tha t’i nxirrte nga dritarja topuzin e vogël.
Mori topuzin Ymeri u nis për te kroi në bjeshkë. Eci gjatë. Pak pa mbritur te Gura e Mirë ndjeu erën e tymit të duhanit. Ymeri u tremb shumë lart te Gurra e Mirë një burrë po pinte duhan. Ishte Hasani.Djali ju fal me shëndet. Ai nuk iu përgjigj. Atë cast mendja i shkoi tek perëndia dhe u lut:
-O ti zot që më ke fal, të lutem më ndihmo të shpëtojë prej hasmit tim. Pa një pa dy e vërtiti topuzin në drejtim të
Hasanit dhe e la të vdekur në vend.
Më pas Ymeri ra në qytet dhe u drejtua për nga pazari. Blen katran për të jëmën; Shkoi tek rrobaqepsi
të cilit i kërkoi një kostum që të ngjante si Hasan Jarani. Pai i mbaroi punët sic deshi mori rrugën e shtëpisë. Dalloi së largu në
cardak të jëmën që kishte dalë dhe dicka hetonte për së largu. Vejusha nga që nuk e njohu të birin foli:
-Oh si lumja unë po vjen Hasan Aga.
-Tu thaftë goja, mori e zeza nanë? Kaq shumë të janë errur sytë? A nuk po e njeh ti Ymer Agën.
Pa i mbaruar mirë fjalët e motra ja mbriti në shtëpi Ymeri. Ja si iu drejtua ai të jëmës.
-Pse e paske shtruar odën. Çfarë sebepi kemi sot.
-Ti e di sa e sëmurë jam dhe shoqet më kanë ardhur të më shohin - u shtir prapë Vejusha.
- Ja më dëgjo ti mori nanë Unë derman për ty kam gjetë.
-Ka thirrur tërë fshatin shokët në fushë të mejdanit. E ka lidhë nënë tek një pishë, e ka lyer me katran dhe ka ndezur zjarrin me u nur në teh të thikës dhe e ka djegur të jëmën, vejushë.
----Balada kërkon tenton të trajtojë dy probleme të mprehta shoqërore atë të fatit të jetimëve dhe të vejushës. Fabula e baladës ka në qendër konfliktin midis së vesë dhe të birit, që i bëhet pengesë në rizgjidhjen e fatit të jetës. Përplasen
dy të drejta: ajo e të vesë ende të re, që do të hap një fat të ri; dhe të të birit si trashigimtar i fisit që i bëhet pengesë sipas të drejtës zakonore të kohës, që nuk e lejon të venë të rimartohej në rast se kishte djalë. Për të konfirmuar të drejtën zakonore subjekti ndërtohet mbi bazën e një zgjidhjeje absurde. Vejusha kërkon ta ndërrojë rrjedhën e fatit të vet mbi fatkeqësinë e të birit, e për më tepër, ajo projekton një plan kriminal të menduar në detaje. Vërtetësia e këtij detaji për mendimin tonë është e dyshimtë. Qëndrimi ndaj përpjekjes për rimartesë është kategorik në mendësinë kanunore shqiptare djali 7 vjec konsiderohet burrë. Është mosha më tepër kur fëmija është në gjendje të mbajë armën. Intuita biologjike vlerëson si më të sigurt fisin me djem
të kësaj moshe, për më tepër kur ata mund të përdorin dhe armët (topuzin) me ndihmën e zotit. Në këtë rast kemi të bëjnë me të drejtën e moshës së pafajsisë. Intoleranca e mendësisë shoqërore të kohës vazhdon më tej. Krimi i paramenduar ka ndëshkim dënimin kapital, djegje përpara turrës së druve. Natyrisht kjo është më tepër një zgjidhje artistike se një zgjidhje jetësore. Këtu paragjykohet si krim përpjekja për rimartesë.
Sic e përmendëm edhe më lart ka dy dukuri shoqërore
që në baladë kundërshtojnë njëra tjetrën. - Rimartesa - e vejushës dhe
fati i jetimëve. Mënyra se si zgjidhet konflikti flet për faktin që më
preokupues për mendësinë shqiptare është fati i jetimëve i shprehur
qartë te fjalët e jaranit kur thotë: Më ndaloi kopili që ke rrit.
Intuita artistike popullore, vë re se fati i jetimëve merr një rrjedhë
jo të favorshme kur në mes hyn njerku. Ndjenja e nënës zbehet deri sa
dhe mund të mohojë pjellën e vet. Këtu ai diku mbahet parasysh fakti që
njeriu është një qënie egoiste dhe në rrethana të caktuara dominohet
prej egos. Intuita popullore shpreh një realitet misterioz të
subkoshiencës që jo rallë mbizotëron arsyen, vetëdijen, dhe që del
jashtë tejrrjedhave të moralit të kohës.
Ajo që kërkohet me insistim
nga vetë kënga është patjetërsimi i vetëdijes së nënës. Në mendësinë
popullore shqiptare konsiderohet si e patjetërsueshme lidhja
nënë-fëmijë. Brenda krijimeve artistike popullore kjo mendësi merr
vlera universale, në kushtet kur lidhja e gjakut konsiderohet si
dominuese e vlerave të fisit.
Ekzagjerimi në veprimet e nënës,
vejushës bie ndesh me këtë ligj. Për mendimin tonë thyerja e kodeve
morale këtu ndëshkohet për të ndërgjegjësuar femrën si nënë, jo për të
sjellë një ngjarje dramatike nëpërmjet baladës.
Një gjë është e
sigurt në krijimtarinë popullore shqiptare që vetëdija artistike operon
sipas ligjeve universale: Nëna është përgjegjëse në ruajtjen e familjes
lindjen e fëmijës. Misioni i saj nuk përfundon në aktin e ngjisjes dhe
të lindjes por në nxjerrjen e fëmijëve në jetë. Kjo dhe për arsyen
tjetër që historikisht është ruajtur si unike ndoshta në Ballkan pozita
dominuese e gruas shqiptare brenda familjes.