Stili dhe teknikat e ndertimit nga vitet 500 deri ne 168 p.e.r.

Shpeshherë me stil ose teknikë ndërtimi është kuptuar e njëjta gjë.

Por,
ne teknikës së ndërtimit do t´i japim një kuptim më të gjerë nga stili,
duke përmbledhur edhe këtë të fundit, pra gjithçka që ka të bëjë me
konstruksionin e mureve, duke përfshirë edhe format e prerjes së
blloqeve si dhe mënyrën e vendosjes së tyre. Ndërsa me stil do të
kuptojmë pasqyrimin e teknikës në faqet e jashtme të mureve dhe
gjithçka tjetër që është aplikuar për qëllime thjesht de-korative, siç
është për shembull mënyra e përpunimit të gurit. Në përfshirjen e
këtyre elementeve të fundit, që kanë thjesht karakter estetik në
konceptin teknikë ndërtimi ose e kundërta në kuptimin e teknikës, si
stil ndërtimi, fshihen dy mënyra të ndryshme të konceptimit të mureve
antike, e para që vlerëson vetëm karakterin e tyre utilitar dhe e dyta
atë estetik. Por siç kemi venë në dukje që në fillim të këtij
kapitulli, që të dy këto kritere janë pasur parasysh nga ndërtuesit.
Faktori psikologjik, që është i lidhur gjithashtu me «stilin», luante
një rol jo të vogël. Analiza e stilit apo e teknikës së ndërtimit në
muret antike merr një vlerë të veçantë, sepse në mungesë të dhënash të
tjera më të sigurta të karakterit, arkeologjik, në bazë të teknikës së
mureve dhe të elementeve të tjera arkitektonike mund të përcaktohet
përafërsisht edhe koha e ndërtimit të një kalaje. Kjo është më e lehtë
për disa stile dhe teknika të caktuara dhe më e vështirë për disa të
tjera. Në kohë të ndryshme u parapëlqyen stile dhe teknika të ndryshme,
por ndodhin edhe kthime tek e kaluara dhe madje përdorime të stileve të
ndryshme njëkohësisht në të njëjtin fortifikim. Kjo dukuri pra bëhet më
e shpeshtë sidomos në të ashtuquajturën «Periudha helenistike», që
fillon pas vdekjes së Aleksandrit të Madh. Kësaj periudhe i përkasin
një pjesë e mirë e fortifikimeve tona, gjë që e vështirëson mjaft
zgjidhjen e problemit. Por duhet pasur parasysh, që edhe format që u
huazuan nga periudhat më të lashta, u përpunuan në një mënyrë të re që
iu përshtat më mirë frymës së kohës.

Nga pikëpamja konstruktive, mund të dallojmë disa tipa muresh në fortifikimet antike të vendit tonë.

Në
disa raste është shfrytëzuar terreni i pjerrët i kodrës dhe muri
përbëhet nga një faqe e jashtme, e ndërtuar me gurë të punuar, të
vendosur njëri mbi tjetrin dhe nga mbushja me dhe e gurë natyrore,
ndërsa si faqe e brendshme shërbente vetë shkëmbi (Symizë, Korçë).

Shumica
e mureve formohen nga dy faqe gurësh të punuara vetëm në faqen e
jashtme dhe në fugat e bashkimit midis tyre, ndërsa pjesa e brendshme e
blloqeve është lënë në formën natyrore; brendësia mbushet me gurë të
vegjël e dhe. Në disa raste, në distanca të caktuara vendosën gurë të
gjatë të papunuar tërthor murit (Zgerdhesh), për t´i shtuar rezistencën
e tij kundrejt goditjeve.

Në disa mure
gurëlidhësit tërthorë janë të punuar dhe dalin në fasadën në çdo
2,50-3,00 m, ndërsa në brendësi krijohen hapësira katërkëndëshe, që
mbushen me gurë më të vegjël dhe me dhe. Gjerësia e murit mund të
formohet dhe nga gjerësia e dy blloqeve të punuara të puthitura njëra
me tjetrën. Në këto raste ato alternojnë me gurë të vendosur tërthor me
gjatësi sa shuma e gjerësisë së dy gurëve të parë. Kjo teknikë është
quajtur «gjatësore» e «tërthore». Më së fundi, kemi mure të formuara
prej dy muresh gjatësore paralele, që lidhen me mure tërthore. Në disa
raste, muret ose gurëlidhësit tërthor projektohen në fasadë, duke
krijuar një sistem pilastrash apo kontraforcash. Muret e tipit
«gjatësor e tërthor» dhe ato me pilastra, nga sa mund të vërehet në
fortifikimet, ku janë përdorur në kohë të ndryshme teknika dhe stile të
ndryshme, i përkasin një periudhe më të vonë dhe nuk duhet të jenë më
të hershme se mesi i shek. III p.e.r.

Kur
terreni ishte shkëmbor, si themel për muret shërbente shkëmbi i
gdhehdur, ndërsa në rastet e tjera vendoseshin gurë më të mëdhenj nga
ato të mureve, që dilnin në formë xokoli në anën e jashtme dhe kishin
të punuar vetëm faqen e sipërme.

Nga forma e
gdhendjes së blloqeve dhe mënyra e vendosjes së tyre, muret antike mund
t´i ndajmë në tri grupe kryesore: 1) Të çrregullt 2) Të rreshtuar dhe
3) Me radhë paralele. Ndarje të veçanta stilistike mund të bëhen për
secilin grup. Në muraturën e çrregullt fugaturat e bashkimit të gurëve
nuk formojnë radhë, por një rrjet linjash të ndërlikuara. Stili më
përfaqësues dhe më i përhapur në këtë grup është ai poligonal,
drejtkëndëshi i çrregullt është më i rrallë, ndërsa trapezoidali i
çrregullt është vështirë të dallohet nga poligonali.

Në
muraturën e rreshtuar është përfshirë «poligonali i rreshtuar», në të
cilin blloqet të vendosura në rreshta i afrohen katërkëndëshit (35) .
Por shembujt e pastër të këtij murëzimi janë të paktë, ndërsa në të
shumtën e rasteve ai mund të ngatërrohet me poligonalin e vërtetë.
Kështu që do të ishte më i drejtë termi «poligonal i vonë», ku në
vendosjen e gurëve shihet më tepër një tendencë stilistike, se sa
konstruktive. Megjithatë, dallimi midis poligonalit të hershëm dhe atij
të vonë është në mjaft raste i vështirë ose i pamundur. Për këtë është
vështirë të datohet një mur, duke u bazuar në stilin poligonal, veçse
në raste të veçana dhe tipike (36) .
Tipare më të qarta për grupin e vet ka trapezoidali i rreshtuar, ku
blloqet me forma trapezoidale, me lartësi të ndryshme tentojnë të
krijojnë rreshta të rregullt (37) .

Në
muret me radhë paralele dallojmë dy stile: izodomik, kur radhët kanë
lartësi të barabarta dhe pseudoizodomik, kur radhët ndryshojnë në
mënyrë të dukshme lartësinë. Murëzimi izodomik dhe pseudoizodomik mund
të jenë me blloqe kënddrejte ose trapezoidale.

Dallime
të shumta mund të bëhen dhe sipas mënyrës së punimit të faqes së gurit.
Faqet e blloqeve, për të krijuar përshtypjen e ashpërsisë, fortësisë
dhe monumentalitetit mund të liheshin në gjendjen e dalë nga gurorja
ose të punoheshin ashpër me çekiç; shpeshherë në këndet e bashkimit të
mureve dhe të kullave, një shirit i ngushtë punohej rrafsh, duke
theksuar në këtë mënyrë ashpërsinë dhe drejtpeshimin e mureve.

Punimi
i rrafshtë i gurëve dallohet edhe nga veglat që përdoren për punimin e
tyre. Kështu kemi mure me faqe të rrafshtë të përpunuar,



Fig. 56 — Apoloni, Fier. Punim i rrafshët i përpunuar.
me faqe të rrafshtë të gropëzuar (Symizë),



Fig. 57 — Symizë, Korçë. Punim me gropëzime.
punim i lugëzuar (Mavrovë), punim me daltë të dhëmbëzuar,



Fig. 58 — Lis, Lezhë. Punim i dhëmbëzuar.
punim me rustika, ku blloqet e punuara ashpër rrethohen nga një shirit i rrafshtë i përpunuar me gjerësi 5-7 cm



Fig. 59 — Zgërdhesh, Krujë. Punim me rustika.
etj.
Shpesh në brinjët perimetrale të gurëve, në faqen e jashtme është
gdhendur një shirit i pjerrët me gjerësi 2-3 cm, që shërbente për të
mos dëmtuar qeshet e gurëve gjatë vendosjes dhe për të krijuar efekte
të dritëhijes.



Fig. 60 — Punim me shirit të gdhendur të pjerrët.

Si
stile me të vjetra ndërtimesh në fortifikimet antike të vendit tonë
mund të konsiderohen poligonali i hershëm dhe katërkëndëshi i
çrregullt. Për poligonal të hershëm mund të flitet më me siguri tani
për tani vetëm për traktin poligonal në Akropolin e Butrintit, të cilin
e kemi datuar nga fundi i shek. V deri në gjysmën e parë të shek. IV
p.e.r. Ai dallon nga disa trakte muresh poligonale të vona, nga mungesa
e stërhollimeve stilistike që bien në sy veçanërisht në disa mure të
vona në Butrint, në disa trakte të mureve të Lisit, të Çukës së Ajtoit
etj. Stil tjetër i vjetër është ai që tenton drejt katër-këndëshit, por
blloqet nuk kanë forma të rregullta dhe nuk puthiten mirë, ndërsa
boshllëqet relativisht të mëdha të krijuara midis tyre plotësohen me
gurë më të vegjël, që kanë në të shumtën e rasteve formën e
trekëndëshit. Në mbushjen e boshllëqeve me gurë të vegjël, të futur në
formë pyke, mund të shohim vazhdimin e një tradite më të vjetër që zë
fill që nga periudha e hershme e hekurit.

Si një
pikë mbështetje për vendosjen e një kronologjie relative të këtyre
mureve na shërbejnë ndërtimet e periudhës së dytë të fortifikimeve të
Lisit, të cilat qëndrojnë në kohë midis mureve të periudhës së parë të
hekurit dhe të atyre të stilit trapezoidal të rreshtuar e poligonal, që
datohen në fund të shek. IV — shek. III p.e.r.



Fig. 61 — Lis, Lezhë. Katërkëndësh i çrregullt me faqe guroreje.

Në
Dors ky stil qëndron midis dy fazave: asaj me gurë të papunuar dhe
kënddrejtit izodomik me faqe të përpunuar, ndërsa në kalanë e Ripesit
dhe atë të Xibrit,



Fig. 62 — Xibër, Mat. Pjesë muri e kalasë ilire.



Fig. 62a — Planimetria e kalasë së Xibrit.
materialet
arkeologjike nuk shkojnë më herët se shek. IV p.e.r. Pra shumica e të
dhënave të çojnë për një datim të tij në shek. IV p.e.r.

Poligonalin
e vonë ne e gjejmë shpeshherë të kombinuar dhe të një kohshëm me
trapezoidalin e rreshtuar, si në Lis dhe në Çukën e Ajtoit ose me
drejtkëndëshin, si në Antigone, Butrint, Amantie etj. Muret me stile të
përziera i përkasin një periudhe relativisht të vonë, jo më herët nga
fundi i shek. IV p.e.r. dhe sidomos gjatë shek. III p.e.r., kur u
përdor çdo lloj stili. Një frymë e tillë eklektizmi duket qartë në
Çukën e Ajtoit dhe në Hundëcovë, ku vërehen kombinime të shumë stileve.
Madje në Çukën e Ajtoit, poligonali është realizuar me gurë të vegjël e
kompakte, me faqe të punuara me çekiç, ku të bie në sy menjëherë një
stil i kërkuar për efekte estetike, që dëshmon, nga ana tjetër, nivelin
e lartë ekonomik të këtij qyteti të fortifikuar.

Trapezoidali
i rreshtuar është përdorur gjerësisht në vendin tonë si dhe në Greqi,
por R. L. Skranton, kur merr në shqyrtim stilet e mureve greke, këtë
stil, ku përfshin edhe Lisin, e klasifikon në grupin e trapezoidalit të
çrregullt, megjithëse pranon ndryshime të dukshme për sa i përket
mënyrës së vendosjes së gurëve. Për këtë arsye ai i daton fortifikimet
e Lisit si dhe shembujt e tjerë nga Greqia në fillim të shek. IV p.e.r.
Për të kundërshtuar këtë mendim, përveç një shembulli në Greqi, i cili
datohet nga rrethanat historike në fund të shek. IV p.e.r. fillimi i
shek. III, për datimin e të cilit duke u nisur nga stili i ndërtimit i
klasifikuar jo drejtë, Skrantoni heziton. Kemi dhe disa shembuj
kuptimplotë nga vendi ynë. Muret e Lisit janë datuar tani nga gërmimet
arkeologjike në fundin e shek. IV-III, kur datohen muret e të njëjtit
stil në Butrint nga analiza e elementeve arkitektonike, ndërsa në
Foinike, nië mur i stilit «trapezoidal i rreshtuar» i përket periudhës
së tretë të ndërtimit. Megjithatë. për kohën e përdorimit të mureve të
stilit «trapezoidal i rreshtuar» nuk mund të flitet me aq siguri si për
atë të stileve të kombinuara. ku dallohen kryesisht drejtkëndëshi dhe
poligonali. Për stilin kënd-drejtë izodomik, me faqe guroreje ose të
përpunuar, që janë përhapur gjerësisht në vendin tonë, s´mund të themi
tjetër gjë, veçse të bashkohemi me mendimin e S. Islamit se është një
produkt i epokës helenistike (38) .
Kënddrejtin me rustika e ndeshim jo rrallë në fortifikimet tona. Ky
stil nuk është përdorur shpesh në muret e kështjellave të Greqisë, por
është i përhauur gjerësisht në Itali. Në Zgerdhesh ai i takon periudhës
së tretë të ndërtimit, pas stilit kënddrejtë pseudoizodomik me faqe të
përpunuar, dhe datohet në fundin e shek. III p.e.r. Në Persqop ai është
i njëkohshëm me stilin kënddrejtë izodomik me faqe të përpunuara. Në
kalanë e Sopotit në afërsi të Himarës, blloqe të punuara me rustika,
takohen së bashku me stilin kënddrejtë pseudoizodomik me faqe të
përpunuar. Të dyja traktet ka mundësi të jenë të njëkohshme, sepse në
mënyrën e vendosjes së gurëve dhe në dimensionet e tyre ka shumë pika
të përbashkëta. Blloqet me rustika në kalanë e Irmajt, i gjejmë në
murin juglindor, në faqen e jashtme të tij, që është i rindërtuar.
Stili i këtij muri është kënddrejtë pseuodoizodomik, që datohet në
Greqi në periudhën helenistike.

Nga shembujt e
mësipërm mund të përfundojmë se stili me rustika nuk duhet të jetë
futur në fortifikimet ilire para fundit të shek. III dhe se ka vazhduar
edhe gjatë periudhës së hershme të pushtimit romak, ndërsa asnjë nga
shembujt që njohim nuk datohet në shek. IV p.e.r. Një diçka që të bie
në sy është se blloqet me rustika i gjejmë të kombinuara me këndrejtin
izodomik me faqe të përpunuar, të njëkohshëm ose të mëvonshëm se ai dhe
në asnjë rast me kënddrejtin izodomik me faqe guroreje apo të punuar me
çekiç. Nga kjo mund të mendojmë se këta të fundit i përkasin një
periudhe më të hershme se kënddrejti me faqe të përpunuar.

Stilet
pseudoizodomike, në kuptimin e plotë të fjalës, ku ndryshimi i
trashësisë së rreshtave bie menjëherë në sy dhe për më tepër, kur një
rresht i ngushtë alternon me një rresht të gjerë, nuk janë aq të
përhapur në Shqipëri. Tendencë pseudoizodomike kanë muret e kalasë së
Irmajt dhe Zgërdheshit. Në këtë grup mund të futim edhe disa tipa të
tjerë muresh, si në kalanë e Paleomanastrës



Fig. 63 — Paleomanastër, Gjirokastër. Mur me tendencë pseudoizodomiku.
ku
kemi një kombinim të disa rreshtave blloqesh të ngushta me blloqe të
gjera. Brezat me blloqe të ngushta nganjëherë nuk përshkojnë gjithë
gjatësinë e murit.

Një tip tjetër murëzimi është
ai me blloqe të ngushta. Megjithëse stili është izodomik, nuk mund të
mos shihet edhe këtu ndikimi i pseudozodomikut. Këtë stil mund ta
shohim në kullën e Vagalatit në Malathre, në fazën e tretë të ndërtimit
në kalanë e Matohasanajt, në rindërtimet e vona të Butrintit etj.

Një
mendim të saktë për datimin e këtij stili nuk mund të japim, por ai
mund të hyjë fare mirë në grupin e pseudoizodomikëve dhe nuk duhet të
shkojë më herët se mesi i shek. III p.e.r.

Duke u bazuar edhe në krahasimin me fortifikimet greke, mund të arrijmë paraprakisht në këto përfundime:

1)	Stili më i vjetër, përveç atij me gurë të papunuar, është kënddrejti i çrregullt me faqe guroreje. Ai mund të datohet në vendin tonë që nga fillimi i shek. IV, por vetëm atëherë, kur ky stil vërtetohet se gjendet në një periudhë më të hershme në raport me stilet pasardhëse dhe nuk i përket një faze të varfër rindërtimi.
2)	Poligonalin mund ta dallojmë në dy forma, të kombinuar me stile të tjera dhe si fazë të parë, apo të vetme ndërtimi. I pari është një produkt i fundit të shek. IV-III p.e.r, ndërsa i dyti mund të jetë më i hershëm.
3)	Stilet më të përhapura në fortifikimet e vendit tonë janë kënddrejti izodomik me faqe guroreje ose të punuar me çekiç dhe me faqe të rrafshët (të përpunuar). Këto stile i takojmë në përgjithësi gjatë shek. III p.e.r. dhe në mjaft raste mund të datohen në një kohë me poligonalin e vonë. Mund të ketë arsye që kënddrejti izodomik me faqe guroreje ose të punuar me çekiç të datohet në një periudhë më të hershme se ai me faqe të rrafshët.
4)	Punimi me rustika me shirit të gdhendur ka shumë mundësi të jetë më i vonë se kënddrejti izodomik me faqe të gufmuar dhe në shumicën e rasteve dhe nga ai me faqe të sheshtë dhe nuk duhet të shkojë më herët se mesi i shek. III p.e.r.
5)	Disa stile të periudhës helenistike përputhen kronologjikisht me stilet e mureve greke.
6)	Stilet pseudoizodomike dhe me blloqe të ngushta nuk shkojnë më herët se mesi i shek. III p.e.r.; ato ka më tepër mundësi t´i përkasin fundit të shek. III dhe një kohe më të vonë.
7)	Disa imitime të periudhave të vona mund të sjellin konfuzion në kronologjinë e mureve.