Arti shkembor ne Shqiperi

Piktura e Lepenicës

Kjo pikturë është bërë në një strehë shpelle, e cila
ndodhet në shpatin verilindor të malit të Lepenicës në rrethin e
Vlorës, në një lartësi rreth 800 m. Mbi nivelin e detit mund të
zotërosh me shikim tërë luginën e mesme të lumit të Shushicës.

Ajo është realizuar në tavanin e strehës së
shkëmbit, e lartë 3,5 metra, mbi një sipërfaqe të sheshtë të ndarë në
dy plane. Në planin përballë (vertikal) janë vizatuar katër figura
antopomorfe, të cilat janë realizuar grafikisht shumë mirë. Format e
figurave njerëzore janë të bëra me vija të trasha dhe ndryshojnë nga
njëra-tjetra nga pozicioni i trupit e mënyra e paraqitjes grafike të
gjymtyrëve. Trupi është paraqitur me një vijë të trashë e të shkurtër.
Edhe qafa me kokën janë dhënë si një vazhdim i linjës së trupit. Në
hapësirën që krijohet midis katër gjymtyrëve është vizatuar nga një
pikë. Gjatësia e figurave është 15-18 cm. Në planin horizontal (tavanin
e strehës) janë vizatuar 15 figura antropomorfe me të njëjtën paraqitje
grafike, të shpërndara pa ndonjë rregull, në të gjithë sipërfaqen prej
2,4m x 1,4m. Në katër anët e figurave antropomorfe janë vizatuar 9
figura të çrregullta gjeometrike, të ndara secila në kuadrate të vegjël
me një pike në mes të çdo ndarjeje. Të gjitha figurat janë bërë me vija
të trashë, me bojë minerale në ngjyrë kafe të çelët, të ruajtura mirë.
Në pikëpamje të paraqitjes grafike figurat antropomorfe të Lepenicës
kanë ngjashmëri të madhe me figurat antropomorfe të pikturës shkëmbore
të Zhlijebit (në Bosnjën Lindore), si dhe me ato të artit shkëmbor
perëndimor, e para së gjithash me ato të Valcamonica-s në krahinën e
Brescia-s (Itali). Në pikëpamje të paraqitjes grafike dhe të vënies në
qendër të përmbajtjes të figurave antropomorfe, piktura e Lepenicës
pasqyron stadin e zhvillimit shoqëror të kohës, shprehjen e koncepteve
të krijuesve të saj. Në të gjitha tiparet që e karakterizojnë, ajo bën
pjesë në grupin e pikturave shkëmbore post paleolitike. Në përpjekje
për një përcaktim kohor më të saktë, vlen për t‘u vënë në dukje se në
krahun e djathtë të lumit të Shushicës, ballë për ballë pikturës së
Lepenicës, në distancë ajrore rreth 6 km, ndodhet vendbanimi shpellor i
Velçës, ku ka lulëzuar një kulturë e neolitit të vonë, që
karakterizohet nga një qeramikë e pikturuar e cilësisë së lartë. Me
shumë gjasa piktura e Lepenicës është një krijim i banorëve të kësaj
lugine gjatë mijëvjeçarit të katërt e të tretë p.e.re.

Piktura e Rubikut

Informacionin e parë shkencor për pikturën e Rubikut
e kemi nga profesor Dh. Shuteriqi, i cili pasi bën përshkrimin e
pikturës, të shoqëruar me dy foto dhe një skicë, arrin në përfundimin
se kemi të bëjmë me dy simbole: kryqin, domethënë feja, dhe harkun
domethënë lufta, të cilat flasin për luftën fetare që bëhej midis
kishave të Perëndimit e të Lindjes (revista "Monumentet", nr. 18, 1979
fq. 65-71). Shtimi në mënyrë të ndjeshme i pikturave shkëmbore të
zbuluara në Shqipëri e bëri të nevojshme rishikimin e pikturës
shkëmbore të Rubikut të publikuar 28 vjet më parë, ndaj në pranverë të
vitit 2007 bëmë një dokumentacion të ri, vëzhgime të hollësishme, si
edhe një sërë krahasimesh me pikturat e tjera të artit shkëmbor, të
cilat na çuan në një interpretim, në një datim të ri. Piktura e Rubikut
gjendet 3,5 km në perëndim të qytetit të Rubikut, në periferi të
fshatit Bulshizë e Epërme, në vendin e quajtur gryka e Xhudhenjve.
Piktura është bërë në strehën e një shkëmbi me faqe të kthyera nga
juglindja. Faqja e shkëmbit ku është pikturuar nuk është plotësisht e
sheshtë, gjë që ka ndikuar në ndarjen e saj në dy pjesë. Në pjesën e
majtë, me një sipërfaqe prej 4m², janë vizatuar dy rrathë me dy
diametra (A1.2), një kryq me krahë të barabarta, ekstremet e të cilit
mbarojnë me pika (A5) dhe një figurë qendrore e komplekse (A4) që ka
gjatësinë 33 cm dhe gjerësinë 27 cm. Në qendër ka një figurë
antropomorfe, ku dallohet koka në formë pike, mbi të cilën qëndron një
hark, kurse në dy anët e trupit janë vizatuar 12 ndarje të vogla me
forma rrethore ose katrore jo të rregullta, që kanë pika në mes. Në
pjesën e djathtë (B), në një sipërfaqe prej 2m², janë vizatuar tri
figura pranë njëra-tjetrës. Në qendër është figura antropomorfe (B 8)
me kokën në formën e një pike të madhe që mbulohet nga një vijë
harkore, e cila bashkon dy rrathë të vegjël me pikë në mes. Krahët janë
dhënë me një të vijë të gjatë e të trashë, që mbarojnë me dy harqe, të
cilët gjithashtu në mes të ndarjeve kanë nga një pikë. Në pjesën e
poshtme figura ka dy ndarje pa pika në mes dhe përfundon me dy zgjatime
të këmbëve dhe një zgjatim në mes. Figura tjetër (B7) ka formën e një
rrethi me dy diametra në pjesën e sipërme të së cilit del një pikë e
madhe me një vetullore sipër saj, e njëjtë me atë të figurës qendrore.
Mbi figurën qendrore është vizatuar forma e një rrethi jo të rregullt,
që ka tetë ndarje jo të barabarta, gjashtë prej të cilave kanë pikë në
mes (B6). Figurat e pikturës së Rubikut janë bërë me vija të trasha 2-3
cm jo shumë uniforme, ku është përdorur bojë e bardhë. Më mirë është
ruajtur figura A5, B6 e B8, kurse figurat e tjera janë të dëmtuara e
mund të plotësohen mbi bazën e gjurmëve që kanë mbetur në faqen e
shkëmbit. Figurat antropomorfe të shoqëruara me pika, si dhe figura në
formë rrethi me shumë të ndara e pikë në mes, e venë në lidhje të
drejtë pikturën e Rubikut me atë të Lepenicës, kurse rrathët dhe kryqi,
si simbole të kultit të diellit, janë të njëjta me pikturën e Bovillës
dhe me incizimet e Reçit e të Xibrit. Me këta tregues piktura e Rubikut
është një krijim i epokës prehistorike.

Vizatimi i Reçit

Për të mbërritur te vendi ku ndodhet vizatimi i
Reçit, duhet të marrësh rrugën nacionale Peshkopi-Kukës, e pasi të
mbërrish në Zall Reç, duhet të ndjekësh rrugën këmbësore përgjatë Grykë
Nokës dhe pas rreth dy orë rrugë malore mbërrin në Gjur Reç, ku ndodhet
një masiv shkëmbor (Kepi i Keq), në të cilin është bërë vizatimi i
Reçit. Motivet janë bërë me vija të thelluara në faqen vertikale të
shkëmbit, në një sipërfaqe me përmasa 1,80 metra të lartë dhe 1,75
metra të gjerë. Në vështrim të parë mund të dallojmë tri pjesë të saj,
që duhet të jenë kushtëzuar edhe nga sipërfaqja e shkëmbit, e cila ka
në mes një të thelluar natyrore.

Në pjesën e sipërme të vizatimit është një figurë në
formën e një katërkëndëshi të çrregullt, me qoshe të rrumbullakuara, me
përmasa 50 cm x 60 cm, i cili përshkohet nga vija të thelluara që e
ndajnë në 14 pjesë të barabarta. Sipër katërkëndëshit është një rreth
me dy diametra me madhësi 22 cm. Poshtë katërkëndëshit e shumë afër
njëri-tjetrit janë bërë disa rrathë me dy apo më shumë diametra me
madhësi 10-11 cm dhe një numër i madh thellimesh në formë kryqi disa
prej tyre marrin formën e figurave antropomorfe. Në krahun e majtë të
katërkëndëshit, në një sipërfaqe më të vogël, po shumë pranë
njëra-tjetrës, përsëriten po të njëjtat incizime si rrathë, figura
njerëzore dhe një katërkëndësh i vogël i rregullt. Po në krah të majtë,
rreth 1,30 metra më larg është realizuar një grup tjetër me dy rrathë e
disa incizime në formë kryqi. Të gjitha figurat e Reçit janë bërë me
teknikën e incizimit, me vija të thelluara 2-5 mm e të gjëra 1-2mm.
Linjat që formojnë figurat janë të rregullta e të ruajtura mirë. Në
qendër të këtij vizatimi prehistorik është kulti i diellit, i
ndërthurur me figurat antropomorfe dhe figurat e çrregullta
gjeometrike. Gjetja e disa fragmenteve qeramike të epokës së bronzit në
rrëzë të strehës së shpellës na shtyn ta konsiderojmë vizatimin e Reçit
si një krijim të epokës së bronzit.

Vizatimi i Xibrit

Pranë qytezës ilire të Xibrit, e fshatit me të
njëjtin emër, në rrethin e Matit, gjendet një shkëmb masiv në formë
strehe, rreth 40 metra i gjatë dhe 10-12 metra i lartë, me faqe të
kthyera nga lindja. Streha e shkëmbit, nga shkëmbinjtë e tjerë dallon
që së largu për pozicionin që ka. Pikërisht në këtë strehë gjendet
vizatimi i Xibrit. Incizimet janë bërë gjatë tërë faqes, në gjatësinë
prej rreth 40 metrash. Ato fillojnë në lartësinë 0,90 m nga niveli i
tokës dhe arrijnë deri në lartësinë 1,75 m. Grupi kryesor i incizimeve
gjendet në krahun e djathtë të strehës dhe vazhdon në mesin e strehës e
më tej deri në fundin e saj. Motivi kryesor i të gjitha incizimeve
formohet nga një rreth i thelluar në shkëmb, që përshkohet nga dy
diametra që e ndajnë në katër pjesë të barabarta. Rrethi, në disa
raste, merr formën e një katrori me qoshe të rrumbullakëta. Rrathët
kanë madhësi të ndryshme me diametër 21-23 cm, kurse rrethi më i vogël
e ka diametrin 6-7 cm.

Motivi në formën e rrathëve me diametrat që priten,
është i njëjtë me incizimet e Reçit, vetëm se këtu mungojnë figurat
antropomorfe. Motivin e rrathëve, ose po të shprehemi ndryshe, motivin
e diellit në formën e rrathëve, e kemi edhe në dy realizime të tjera të
artit shkëmbor, në pikturën e Bovillës dhe në pikturën e Rubikut.

Piktura e Bovillës

Të shumta janë qendrat historike e arkeologjike në
rrethinën e kryeqytetit (shpella e Pullumbasit, kalaja e Dajtit, kalaja
e Persqepit, kalaja e Petrelës, kalaja e Prezës, kalaja e Ndroqit,
Kisha e Shën Mërisë në Brar etj.), por mungesa e informacionit të
nevojshëm e sidomos mungesa e infrastrukturës, ka bërë që ato të njihen
e vizitohen shumë pak. Informacioni i qytetarit G.Reçi në verën e vitit
2006, më çoi në zbulimin e pikturës shkëmbore të Bovillës, e cila
ndodhet në faqen e një shkëmbi masiv në kanionin e bukur të Bovillës në
afërsi të fshatit Babrru. Ajo është bërë në një sipërfaqe relativisht
të madhe, rreth 60 m² (11 m x 5.30 m) kushtëzuar nga sipërfaqja e
shkëmbit që është e përshtatshme për pikturim, rrjedhimisht e ndarë në
dy pjesë (A e B).

Në pjesën A, në një sipërfaqe 6 m², janë vizatuar
14 figura të bëra nga rrathë me kryq në mes. Rrethi A3 ka diametër 29 x
27 cm, i cili perimetrin e ka pjesërisht të dëmtuar dhe rrethi A6 me
diametër 48 x 40 cm, me perimetër të ruajtur plotësisht. Rrathët janë
bërë me bojë të bardhë me vija të gjëra 2-4 cm. Në një numër më të madh
janë figurat në formë kryqi (A 1,4,5,7,8,10,12) të cilat kanë
përafërsisht të njëjtën madhësi me diametër të madh 15-20 cm, të bërë
me vija të gjëra, por pa shumë kujdes. Disa prej tyre kanë gjurmë të
rrathëve kufizues, që dallohen me vështirësi, mbasi janë të dëmtuara.

Në pjesën B të pikturës së Bovillës, dallohet një
rreth i madh me dy diametra me përmasa 69 cm x 68 cm, e gjerësi të
vijave 5-7 cm, i vendosur në pikën më të lartë të gjithë pikturës 5.30
m nga niveli i tokës. Kjo figurë dallon nga të tjerat edhe për cilësinë
e vizatimit dhe pozicionin që ka mbi gjithë figurat e tjera.

Motivi i rrathëve që kanë të brendashkruar një kryq
ose dy diametra, i pikturës së Bovillës është i njëjtë me atë të Reçit
e të Xibrit, të cilët janë bërë me teknikën e incizimit. Për sa i takon
përdorimit të bojës së bardhë, ngjashmëritë na çojnë te piktura e
Rubikut dhe te piktura e Zhlijebit (Bosnjë). Motivi i kryqit dhe i
rrathëve me kryq në mes është simbol i kultit të diellit, i përfytyruar
në të njëjtën mënyrë grafike nga shumë popuj të epokës prehistorike.

Piktura e Trenit

Piktura e Trenit gjendet në territorin e Shqipërisë
Juglindore, buzë liqenit të Prespës së Vogël, mbi një faqe shkëmbi
masiv që lartësohet madhështor mbi liqenin, në afërsi të vendbanimit
prehistorik të Trenit. Piktura paraqet një skenë gjuetie të vizatuar në
siluetë dhe formohet nga tri pjesë. Në pjesën qendrore janë vendosur
tre kalorës të armatosur me heshta dhe tre qen që ndjekin një dre.
Sipër tyre, në një largësi 60 cm, është figura e një kalorësi tjetër
dhe e një qeni. Në krah të djathtë të grupit qendror, rreth 4-5 m larg
dhe poshtë tyre, ruhen në gjendje jo të mirë, figurat e dy kafshëve,
ndoshta e një dreri dhe një qeni. Figurat janë paraqitur në siluetë dhe
në përgjithësi janë dhënë në raport të drejtë me njëra-tjetrën.
Vendosja e tyre në grupe është kushtëzuar nga sipërfaqja e shkëmbit.
Ato janë bërë me bojë të bardhë, që mbush gjithë figurën (M.Korkuti,
Piktura e Trenit, "Studime Historike 2", 1969, fq. 127-131). Piktura e
Trenit, vepër e banorëve të epokës së hekurit të shpellës së Trenit me
shumë tregues të saj qëndron shumë afër me pikturën e Lipcit (në Mal të
Zi), që është e së njëjtës kohë.

Piktura e Vlashnjës

Në kuadrin e projektit të përbashkët midis
Institutit Arkeologjik Tiranë e Institutit Arkeologjik Prishtinë, gjatë
tri viteve të fundit po bëhen gërmime me karakter shpëtimi në
vendbanimin prehistorik të Vlashnjës, që ndodhet 6 km në perëndim të
Prizrenit (Kosovë). Drejtuesit e projektit, A.Bunguri e Sh.Gashi, më
krijuan mundësinë për të parë pikturën dhe më vunë në dispozicion
dokumentacionin e nevojshëm grafik e fotografik për pikturën shkëmbore
të Vlashnjës, për të cilën i falënderoj.

Piktura e Vlashnjës ndodhet 1,5 km në perëndim të
vendbanimit, pranë vendit ku lumi i Prizrenit bashkohet me Drinin e
Bardhë. Në një lartësi rreth 30 metra nga niveli i lumit, mbaron pylli
me shkurre e lartësohen tri masive shkëmbore, të cilat me kontrastin që
krijojnë me ambientin kanë një bukuri të veçantë. Pikërisht në strehën
që formon njëri nga masivet shkëmbore, mendja dhe dora e njeriut
neolitik ka ngulitur në faqen e shkëmbit pjesë të botës
mistiko-religjioze të jetës së tyre.

Piktura është realizuar në tri plane, dy plane
vertikale dhe një plan horizontal (në tavan). Faqja e shkëmbit është në
formë brezash-pllakash, gjë që ka kushtëzuar edhe realizimin e pikturës
në tri pjesë në një sipërfaqe prej 16 m². Në tavanin e strehës janë
vizatuar 8 spirale të bëra me vija të trasha me bojë të kuqe okër.
Katër spiralet e para janë vendosur në grup në një distancë 20-40 cm
larg nga njëra tjetra. Spiralet që janë ruajtur të plota e kanë
diametrin maksimal 34 cm. Në të djathtë të grupit të parë, me largësi
70 cm është vizatuar një spirale dyshe, me diametrin e madh 80 cm dhe
të voglin 37 cm.

Në planin e parë (vertikal), në një sipërfaqe prej
2,10m x 0,50m, janë vizatuar një kaproll dhe dy spirale. Kaprolli është
dhënë në profil, në gjendje qetësie me bojë uniforme që mbulon gjithë
trupin. Figura ka përmasat 30 x 28 cm. Në planin e tretë, pjesa më e
poshtme e faqes së shkëmbit, në një sipërfaqe prej 2m², është vizatuar
me një spirale dyshe që nga përmasat është më e madhja, me diametër
maksimal 78cm dhe diametër minimal 38cm. Trashësia e vijave të spirales
është 2,5-3cm.

Piktura e Vlashnjës ka në qendër simbolin e spirales
të bërë në tërë sipërfaqen e përshtatshme për pikturim, e të përsëritur
në 12 raste. Spiralet janë teke dhe në dy raste janë spirale të tipit
gjyslykore. Ato janë bërë në të njëjtën mënyrë, e me të njëjtën bojë,
po me madhësi të ndryshme, rrjedhimisht realizimi i tyre ka një koncept
mistiko-religjioz, që është i lidhur me kultin e diellit. Në pikturën e
Vlashnjës kemi të realizuar edhe figurën e një dreri, kulti i të cilit
është i pranishëm edhe në pikturën e Trenit (Korçë) dhe në pikturën e
Zhlijebit (Bosnjë).

Piktura e Vlashnjës është vepër e banorëve prehistorikë të këtij vendbanimi

Në një vështrim të përgjithshëm, veprat e artit
shkëmbor të zbuluara në territorin e Shqipërisë (në kohën antike ishte
pjesa e Ilirisë së Jugut e rrjedhimisht në këtë trevë hynte edhe
piktura e Lipcit në Mal të Zi), i takojnë një zone të pasur e të
veçantë të artit prehistorik me vlera të spikatura për tërë gadishullin
Ballkanik. Ato kanë në bazë koncepte mistiko-religjioze të përbashkëta,
që i bën ato krijime të një stadi të caktuar të epokës prehistorike në
kufirin kohor nga mijëvjeçari i katërt në mijëvjeçarin e parë p.e.re.

Arti prehistorik i bërë në formën e "shkrimeve
piktografike" na dëshmon për mitet e lashta, për besimet, për
veprimtaritë parësore në jetën e banorëve prehistorikë, për veçoritë
individuale të kuptimit e perceptimit të krijuesve të tyre.

Krijimet e artit prehistorik janë vepra të popujve
autoktonë (në kuptimin relativ), ndaj ato ruajnë vlera të identitetit
kulturor etnik.

"Pikturat dhe gdhendjet në shkëmb (shkruan E.Anati,
specialist i shquar i artit prehistorik botëror), ruajnë kujtimet e
shoqërive prehistorike në të njëjtën mënyrë si katedralet dhe muzetë
arkeologjikë, ruajnë dëshmitë për shoqërinë urbane". Ndaj ne kemi
përgjegjësinë t‘i dokumentojmë, t‘i studiojmë dhe t‘i ruajmë këto
krijime monumentale. Ato janë një pasuri edhe për brezat e ardhshëm,
ndaj duhet t‘i mbrojmë nga dëmtimet që u shkaktohen çdo ditë nga
shpyllëzimet pa kriter, nga guroret e ngritura në afërsi të tyre, nga
ndotja e ambientit, nga ndërtimet e shumta etj. Ne duhet të ruajmë çdo
gjë që kemi të trashëguar nga arti prehistorik. Ky është edhe një
obligim moral për të zgjeruar e thelluar kërkimet tona për artin
shkëmbor.