Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historike - pedagogjike

Prof. Dr. Shefik Osmani - Prof. as. Dr. Njazi Kazazi




PARATHËNIE

Kur më l8 maj 1854, shkencëtari i dëgjuar gjerman Franc Bop (Franz
Bopp) mbajti para autoriteteve të Akademisë së Shkencave të Berlinit
kumtesën e tij të njohur "Mbi shqipen në lidhjet e saj të afrisë", ku
argumetonte se gjuha shqipe i përket familjes së gjuhëve indeoevropiane
dhe me këtë tezë hapte një faqe të re në historinë e gjuhës , "Ëvetari
shqip..." i Naum Veqilharxhit kishte mbushur l0 vjet qëkur ishte
botuar.

Që atëherë e deri më sot janë shtypur më se 150 abetare në trevat
shqiptare dhe jashtë tyre si në Bukuresht, Stamboll, Bruksel, Sofje,
Vjenë, Napoli, Selanik, Athinë, Paris, Milano, Bari, Ëorçester,
Laipcig, Konstancë, Aleksandri të Egjiptit etj. Abetaret qenë armë nga
më të fuqishmet dhe më të efektshmet për të shkëputur arsimin tonë nga
varësia e shkollave të huaja. Me përmbajtjen e tyre ato ndikuan
fuqishëm në edukimin e gjeneratave të tëra me ndjenjat më të larta
atdhetare dhe fisnike. Por abetaret do t'i kishin dyert të mbyllura,
rrugët e prera, shtigjet të zëna, në qoftë se nuk do të kishin
mbrojtjen e armëve të luftëtarëve shqiptarë. Pranë abetares shqipe
bënte roje pushka. Pushka i jepte forcë abetares - abetarja i jepte
krahë asaj. Shumica e autorëve të abetareve shqipe qenë njëkohësisht
pedagogë e luftëtarë, shkencëtarë dhe veprimtarë të lëvizjes kombëtare,
tekstologë dhe organizatorë të arsimit. Një pjesë e tyre ranë dëshmorë
për idealet që propagandonin, për çlirimin kombëtar e shoqëror, për të
mbijetuarit e gjuhës shqipe. I tillë ka qenë fundi i Naum Veqilharxhit,
i Anastas Kulluriotit, i Luigj Gurakuqit, i Jashar Erebarës, i Shefqet
Daiut e i shumë të tjerëve. Ato me dijet e përvojën e tyre lanë një
fond të pasur, shumë të pasur në thesarin e bibliotekës shqiptare,
krijuan një traditë, vunë themelet në disa metoda të lexim- shkrimit të
gjuhës sonë, duke krijuar në brezni të tëra kënaqësinë e përvetësimit
të shprehive të leximit dhe të shkrimit të gjuhës amtare, duke vënë në
duart e qindramijëra të miturve shqiptarë në Gegëri e Toskëri, në
Kosovë e Çamëri, në Dibër e Kumanovë, në Hot e Grudë, në Ulqin e Tivar,
në Preshevë e Bujanovc librin që u mësonte lexim - shkrimin shqip.

Ndoshta asnjë tekst mësimor si ky, për një kohë kaq të gjatë nuk është
lidhur aq ngushtë me historinë e arsimit dhe të kulturës shqiptare.
Kjo, padyshim, është rrjedhojë e funksionit shumëplanësh që abetarja
luajti për më se një shekull e gjysmë (në vitin 2000 ajo numëron 156
vjet), lidhur me mëkimin e idesë dhe luftës për çlirimin kombëtar. Për
funksionet që kreu si mjet pune për mësimin e gjuhës së shkruar shqipe,
për kontributin didaktik që dha në përpunimin e metodave të lexim-
shkrimit, për rrugën që hapi dhe përvojën që krijoi në fushën e
teksteve tona origjinale shkollore, për konceptimin e rolit të tij si
libri i parë i shkollës etj. kemi synuar të flasim në këtë monografi.

Me këtë tekst nuk u lidhën vetëm mësimdhënësit, por edhe njerëz të
fushave të tjera si: mendimtarë, politikanë, ideologë, luftëtarë,
ithtarë të lëvizjes sonë kombëtare, dyqanxhinj, udhëtarë etj. që në
çantat a torbat e tyre, nën gunat e dhirta, krahas armës mbanin edhe
abetaret për t'i shpërndarë që të mësohej gjuha shqipe, gjuha e mëmës,
që të viheshin themelet për të përgatitur më vonë njerëz të mësuar. Me
asnjë libër tjetër si me abetaren nuk e lidhën jetën dhe fatin e tyre
kaq shumë autorët, tipografët, redaktorët, shpërndarësit, doganierët,
librarët, mësuesit dhe komitët atdhetarë.

Me të u ndeshën armiqtë e kombit dhe të arsimit kombëtar, kundër
abetares u lëshuan anatema, u vunë në lëvizje sherbëtorë të pushtuesve
të ndryshëm. Abetarja shqipe u vu në listat e zeza të botimeve të
ndaluara, për dhjetëra vjet me radhë. Në disa raste u dogj nëpër
sokake, siç digjeshin dikur nga inkuizicioni veprat e shkencëtarëve të
mëdhenj që rrëzonin tabutë mesjetare. Autorin e "Ëvetares..." së parë e
helmatisën dhe kopjet e këtij "libri të mallkuar" që kishte marrë udhët
e Evropës, i dogjën për t'i zhdukur përgjithmonë. Ndaj, për të çarë
përpara, rruga e abetares ishte e pashmangur nga rreziqet dhe e pandarë
nga lufta. Kush e përgatiste, ai që e botonte, ai që e shpërndante, ai
që e përdorte, ai që e përvetësonte përmbajtjen e saj, e bënte këtë në
emër të një ideali, idealit të pavarësisë së Shqipërisë. Fitorja e
pavarësisë kërkonte sakrifica. Dhe rastet e vetëmohimit nuk munguan.

Lufta kundër abetares u bë në emër të pushtuesit, në emër të
injorancës, të fanatizmit, të prapambetjes, të antishqiptarizmit. Por
prapëseprapë ky libër i mësimit të gjuhës shqipe mbijetoi triumfues.
Për të mbajtur gjallë e të freskët abetaren shqipe derdhën mundin,
djersën e intelektin e tyre penat më të fuqishme të kohës, si: N.
Veqilharxhi, K. Kristoforidhi, D. Boriçi, S. Frashëri, J. Vreto, K.
Hoxhi, P. Vasa, A. Kullurioti, L. Gurakuqi, P. Qiriazi, N. Lako, S.
Shuteriqi, A. Xhuvani, N. Paluca, Th. Papapano, J. Minga, M. Logoreci,
G. Beltoja, L. Skendo, L. Lumezi etj. e deri më të rinjtë si Q.
Guranjaku, K. Xhumari, Q. Batalli, M. Gjevori, Gj. Gjokaj, Xh. Gega
etj. E dashur nga "arnautët kokëfortë", abetarja depërtoi në burgje, u
fut në shpella, u mësua në natyrë nën qiellin e hapët dhe në odat e
tymta si asnjë libër tjetër shqip. Ajo mëkoi dashurinë për gjuhën mëmë,
ku shpërthente zemra për lirinë e mëmëdheut të robëruar. Ana
funksionale e këtij teksti popullor nuk është më e madhe se ajo
shkencore - didaktike. Shumica e autorëve të tyre janë të njohur në
analet e historisë së arsimit dhe të mendimit pedagogjik shqiptar si
pedagogë të shquar, si didaktë të aftë dhe si metodistë të përsosur dhe
origjinalë në mjeshtërinë e mësimdhënies. Të tillë kanë mbetur Naum
Veqilharxhi, Konstandin Kristoforidhi, Jani Vreto, Sami Frashëri,
Gaspër Benusi, Jan Risto Terova, Parasqevi Qiriazi, Luigj Gurakuqi,
Jani Minga, Simon Shuteriqi, Jashar Erebara, Nikolla Lako, Mati
Logoreci, Gaspër Beltoja, Ndue Paluca, Aleksandër Xhuvani, Pertef
Pogoni, Qamil Guranjaku, Kolë Xhumari, Mehmet Gjevori etj. Janë këta
autorë që kanë njohur metodat sintetike dhe ato analitike, janë këta që
kanë ndjekur me kujdes evolucionin e tyre gjatë shekujve si dhe
transformimet që kanë pësuar, janë këta që kanë zbuluar përshtatjet me
veçoritë e gjuhës sonë, janë këta që kanë bërë eksperimentimet e
abetares pa bujë, por me kënaqësinë që jep arritja e një synimi. Janë
pikërisht këta që kanë futur të renë në metodë, që kanë projektuar
risitë dhe pa asnjë pretendim ua kanë aneksuar tekstet e tyre.

E gjithë kjo kohë e gjatë, një shekull e gjysmë, kjo rrugë luftarake që
ka kaluar abetarja jonë ka lënë gjurmë në historinë e arsimit dhe të
kulturës shqiptare, ka krijuar traditë në pedagogjinë e arsimit fillor,
duke zënë një vend të rëndësishëm dhe të nderuar për funksionet
atdhetare e didaktike që kreu dhe rolin që luajti dhe luan vazhdimisht.


* * *

Roli i shumanshëm i abetareve është i pranishëm në historinë e shkollës
sonë. Për këtë arsye, autorët e kësaj monografie kanë ndjekur gjatë
dhjetëra vitesh ecurinë e këtij libri mbi themelet e të cilit
mbështetet tërë arsimi dhe kultura e një vendi. Jemi detyruar të
kërkojmë dhe të hulumtojmë në fondet e bibliotekave tona, shtetërore
dhe private, kemi rrëmuar në arkiva të ndryshme brenda dhe jashtë
vendit, kemi bërë krahasime me libra të së njëjtës natyrë të vendeve të
ndryshme, për të nxjerrë në pah nivelin e vlerat e abetareve tona,
rolin e tyre në kushtet e rrethanat historike që ka kaluar vendi ynë.

Gjatë shtjellimit të materialit jemi përpjekur të evidentojmë tërë
botimet kryesore të kësaj gjinie, por në vargun e gjatë të tyre nuk
përjashtohet ndonjë mungesë, e cila është plotësuar, së bashku me të
dhënat e veçanta, në "Pasqyrën kronologjike të botimit të abetareve
shqipe", që bën pjesë në aparatin shkencor të kësaj monografie.

Abetaret më në zë për rolin e tyre historik, për vlerat dhe risitë
didaktike që kanë përcjellë, për shtrirjen e gjerë dhe kohën e gjatë të
përdorimit, veç analizës, janë pasqyruar dhe me riprodhimin e ballinave
të tyre.

Monografia ka pesë kapituj. Është ndjekur parimi kronologjik në
pasqyrimin e abetareve tona, sepse nuk mund të shkëputet roli i tyre
didaktik nga ai historik që kanë luajtur, por jemi përpjekur që t'i
japim një konceptim të ri bashkëkohor rolit të këtij libri kaq të
rëndësishëm i cili jep kyçin për të hapur portat e diturisë. Ndaj hapim
kreun e parë me konceptimin e këtij libri nëpërmjet të cilit formohen
shprehitë e lexim - shkrimit të gjuhës amtare, për të vazhduar rrjedhën
e tyre në historinë e një shekulli e gjysëm dhe për të përfunduar në
kreun e pestë, me programet, metodikat dhe tekstet ndihmëse.

AUTORËT



PËRFUNDIME

Historia e abetareve është e lidhur ngusht me historinë e shkollës
kombëtare shqiptare. Abetarja është teksti i parë mësimor shqip.
Numëron 156 vjet që nga botimi i parë. Me dhjetëra janë botimet e saj,
me dhjetëra dhe autorët. Ajo krijoi mundësinë e zhvillimit të arsimit
shqip në shkollë dhe njëkohësisht u hapi rrugën teksteve të tjera
shkollore. Gjatë punimit tonë jemi përpjekur ta pasqyrojmë gjerë këtë
rrugë prej më se një shekulli e gjysmë.

Siç është vënë re, abetarja shqipe ka pasur një shtrirje të gjerë gjeografike në disa drejtime :

- Përsa i përket vendeve të botimit, ajo është shtypur jashtë vendit
dhe brenda territorit tëe shtetit të pavarur shqiptar: në Bukuresht,
Sofje, Stamboll, Athinë, Napoli, Manastir, Bruksel, Paris, Worçester,
Kajro, Aleksandri, Shkodër, Tiranë, Prizren, Prishtinë,Korçë, Vlorë,
Shkup etj.

- Përsa i përket vendeve të përdorimit: është përdorur në tërë trevat shqiptare, në diasporën e vjetër dhe të re shqiptare.

Roli i abetareve ka qenë shumë i madh në historinë e arsimit shqiptar.
Nxënësit shqiptarë, duke përvetësuar lexim- shkrimin shqip u bënë të
vetëdijshëm për vlerat e gjuhës sonë amtare. Duke mësuar të shkruajnë
dhe të lexojnë në këtë gjuhë ata u njohën me historinë e kombit.
Abetarja ndihmoi në ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve,
vuri pragun në mes të shkollës shqipe dhe shkollave të huaja.

Që nga dita që u botua "Ëvetari" i parë, më 1844, nga N. Veqilharxhi,
ky tekst erdhi vazhdimisht duke u përsosur dhe duke iu përshtatur
veçorive të gjuhës shqipe. Ai ndoqi hap pas hapi risitë që u shënuan në
fushën e metodave të lexim- shkrimit. Metodat e mësimit të lexim-
shkrimit të përdorura, që nga ato sintetike deri në vitet e para të
shekullit XX, ato analitike e analitiko- sintetike që nga fillimet e
këtij shekulli deri në vitet '80 dhe së fundi metoda mikste me fillimin
e viteve '90, u shfrytëzuan me mjeshtri nga didaktët shqiptarë, duke
dhënë njëkohësisht një ndihmesë të çmuar në historinë e arsimit fillor
dhe, në veçanti, për përvetësimin e gjuhës amtare të shkruar.

Jemi përpjekur t'i pasqyrojmë kontaktet që kemi pasur me lëvizjet
pedagogjike botërore të kësaj fushe si dhe literaturën përkatëse, jemi
përpjekur që të pasqyrojmë ndihmesën origjinale, duke nxjerrë në pah
dhe tiparet e veçoritë dalluese të didaktëve tanë në fushën e hartimit
dhe të botimit të abetareve shqipe. Duhet theksuar se didaktika jonë ka
marrë, sa herë që e ka ndjerë të nevojshme, edhe nga teknikat e huaja
të mësimdhënies dhe nga progresi i madh teknik i realizuar herë pas
here, duke e çuar kështu shkollën shqiptare drejt niveleve të
përparuara evropiane. Siç shihet në punim, metodistët shqiptarë që prej
kohësh e kanë ndjerë nevojën e zhvillimit të eksperimetimeve, qoftë për
rrugët dhe mjetet që duheshin përdorur për mësimin e lexim- shkrimit,
qoftë për ngarkesën normale që duhet të kishin nxënësit 6- 7 vjeçarë,
qoftë për nivelin e njohurive, shkathtësive dhe shprehive që duhej të
fitonin ata. Në këtë aspekt jemi përpjekur të trajtojmë rolin e
abetareve shqipe në historinë e arsimit kombëtar.

E shohim të arsyeshme të theksojmë se abetaret tona, në çfarëdo forme
që janë paraqitur a botuar, si tekste të mirëfillta apo si një
fletushkë, gjithnjë kanë pasur karakter funksional. Në këtë pikëpamje
ato kanë ardhur gjithnjë duke u pasuruar dhe përsosur, duke dhënë
kështu një ndihmesë në historinë e kulturës shqiptare. Me përmbajtjen e
tyre, ato gjithnjë kanë shërbyer jo vetëm si mjete për t'i aftësuar
nxënësit për të lexuar dhe shkruar gjuhën shqipe, por edhe si mjete të
fuqishme edukimi. Me paraqitjen e tyre figurative ato kanë shërbyer
edhe si mjete të fuqishme për edukimin etik, estetik dhe artistik të
fëmijëve në këtë etapë të parë të shkollimit të tyre. Jemi përpjekur
t'i evidentojmë këto anë me qëllim që kjo munografi të shërbejë edhe
për mësuesit, në punën e tyre të përditshme.

Një përfundim tjetër i rëndësishëm që jemi përpjekur të evidentojmë në
këtë monografi, është roli që kanë luajtur abetaret në unifikimin e
gjuhës së përbashkët, në hedhjen e bazave të gjuhës letrare. Duke e
parë formimin e nxënësve nga ky kënd vështrimi, jemi përpjekur ta
ndjekim këtë në linjë vertikale, pra kemi pasur parasysh dhe kemi
konsultuar tekste mësimore të shkollës fillore, si të gjuhës shqipe, të
leximit dhe leximit letrar.

ABETARET QË HAPEN PORTAT E RILINDJES KOMBËTARE

* Hapi i madh i Naumit. Ëvetarët... e parë shqip, 1844 - 1845. * Tri abetaret e Konstandin Kristoforidhit, 1867 - 1872.

* Mësoni të shkruani gjuhën shqipe- Daut Boriçi, 1869.

* Alfabetare e gluhësë shqip, 1879.


ABETARET GJATË PËRIUDHËS SË RILINDJES KOMBËTARE

* Pellazgjika shqip... e Vasil Dhimitër Rusos, 1877.

* Mësonjëtoret shqipe përdorën për tridhjetë vjet abetaret e Sami Frashërit, 1879-1909.

* Abetarea shqip e Jovan Risto Terovës, 1887.

* Abetaret e shoqërisë "Bashkimi".

* Edhe dy botime të fundshekullit XIX: A. Abetari /1899/, B. Oroe përmii abetare shcyp.

* Gaspër Benus - Shkodrani, autor abetaresh.

* Në gjurmët e abetares së Zymit.

* Pedagogu Luigj Gurakuqi dhe abetaret e tij.

* Një tekst i rrallë - Abetarja e Komanovës.

* Autori anonim i abetareve - Ndre Mjeda.

* Anonimati dhe autorësia e abetareve.

* Abetare e gjuhësë shqip, 1900 - 1910.

* Tri abetaret e Parasqevi Qiriazit, 1909-1915.

* Alfabeti latin në abetaren e Ali Korçës, 1910.

* Fenomeni Voka.

* Abetareja shqip rrieshtuarë në gjuhë të përbashkëme, e vitit 1911, Simon Shuteriqi.

* Abetarja shqipe e T. P., 1911.

* Një abetare dygjuhëshe (shqip - italisht), 1912.


LARMIA E ABETAREVE TË PËRDORURA NË SHKOLLAT SHQIPTARE

IV. 1. Abetaret e shkollave shtetërore shqiptare

* Abetari i vogël shqyp, 1912.

* Stërvitjetore... e metodistit të arsimit fillor, Nikolla Lako.

* Kndime për shkollë t' para, 1914.

* Dy abetare të viteve 1915 - 1916.

* Sillabario albanese- italiano i Marco la Pianes, 1917.

* Shkëndilat e Para të Thoma P. Panos, 1919.

* Abetare e Dhori Kotit, 1920.

* Dadakti Gaspër Beltoja dhe abetarja e tij.

* Abetari dhe Plotësori i Abetarit të Mati Logorecit.

* Disa nga abetaret e para me metodën analitiko - sintetike, 1920, 1923.

* Abetarja kombëtare shqip e Jani Mingës, 1921.

* Abetaret për shkollat popullore shqipe prej Ndue Palucës, 1921 - 1938.

* Xhuvani - Pogoni dhe abetaret e tyre, 1922 - 1939.

* Metoda globale në Shqipëri - sprova e parë.

* Autori veteran i abetareve shqipe - Kolë Xhumari, 1946 - 1998.

IV. 2. Abetaret e gjuhës shqipe në Kosovë, në Maqedoni dhe në Mal të Zi.

IV. 3. Abetaret në diasporën e vjetër dhe të re shqiptare.

* Abavator arbëror... i Anastas Kulluriotit, 1882.

* Abecedario... i Jeronim de Radës.

* Abetaret shqipe në diasporën e re shqiptare.

* Abetari i të mërguemit, 1952.

IV. 4. Abetaret për të rriturit dhe lufta kundër analfabetizmit.

* Analfabetizmi - plagë shoqërore.

* Abetaret për të rriturit: Faza e parë, 1989 - 1911. Faza e dytë, 1912 - 1944. Faza e tretë, pas Luftës II Botërore.

IV. 5. Abetaret për nxënësit që nuk shikojnë dhe për ata që nuk dëgjojnë.