Alpinët Dardanë

by Dode Progni Mon 19 Apr 2010, 23:50

“ ALPINËT DARDANË ”

Burimi: Dodë Progni (Gazeta: “Shkelzeni” Dhjetor 1988 )

“ ALPINËT DARDANË ”

Burimi: Dodë Progni (Gazeta: “Shkelzeni” Dhjetor 1988 )

Studimet historiko-arkeologjike,gjuhësore dhe antropologjike për Dardaninë,kanë vertetuar se dardanët ishin popullsi ilire që banonte në një trevë të gjërë të Ballkanit të mesëm qysh në periudhën e bronzit të hershëm, rreth 4000 e sa vjet më parë.
Shtrirja e fiseve dardane ndiqet: nga Novi Pazari e Nishi në vëri,përfshirë gjithë Kosovën e Rafshin e Dukagjinit,Maqedoninë e veriut dhe rrethet e Kukësit,Tropojës e Dibrës në Shqipërinë verilindore.
Materiali arkeologjik i zbuluar në disa pika të rrethit të Tropojës si,Rosujë Bujan etj.tregon se edhe kjo trevë është banuar nga popullsia dardane që nga ajo kohë.Vepra “Notitia dignitatum” (Lista e rrangjeve),shkruar nga autorë antikë rreth viteve 390-437 të erës sonë,kur përmend “Alpinët dardanë”¹⁾ si njësi ushtarake më vete në Ilirikun e asaj kohe,tregon se edhe zona alpine e Tropojës banohej nga popullsi dardane.Pra përfshihej në Dardani.
Dardanët,në përbërje të etnosit ilir,formuan një kulturë të pasur materiale e shpirtërore. Që në fillim të mijëvjeëarit të parë para erës sonë,kultura ilire në trevën dardane u zhvillua me të njejtat tipare,nivel e ritme të zhvillimit karakteristik të krahinave tjera të Ilirisë së jugore,e në lidhje të ngushtë me to. Në kohën e lulëzimit të kulturës qytetare skllavopronare (shek.IV – III p.e.s.) e më pas,në Dardani u zhvilluan disa qytete të rëndësishme si,Sintia,Damastion,Ulpiana,Justiniana etj.
Në krahinën e banuar nga “Alpinët dardanë” ( treva e Tropojës së sotme) u zhvillua qyteza e Rosujës (rreth 6 km në jugprendim të qytetit të sotëm - B.Curri). Materiali i pasur arkeologjik i zbuluar këtu si,vegla pune prej stralli,enë e objekte të tjerë balte,,vegla pune e armë hekuri,zbukurimore e monedha ari dhe argjendi etj.tregojnë se, kjo qendër është banuar,qysh në fundin e mijëvjeçarit të dytë para erës sonë,dhe vazhdoj të banohej pa ndërprerje deri në shek. e V të erës sonë.²⁾
Kultura e vendbanimit paraqet ngjajsmëri të madhe me materialet e zbuluara në qytezën e Gajtanit (rrethi i Shkodrës) e qendra të tjera jugore të vendit tonë. Këtëj del dhe karakteri etnik ilir i banorëve të qytezës dhe gjithë krahinës së Tropojës.
Që nga shek. IV p.e.sonë,Rosuja u bë qendra më e rëndësishme zejtaro – tregëtare dhe administrative e krahinës.Ajo zhvillonte tregëti me Durrësin, Shkodrën dhe Apoloninë. Sherbente dhe si nyje e tregëtisë së mallërave që vinin nga Shkodra për në brendësinë dardane. Monedhat e Shkodrës,Durrësit e Apolonisë, të gjetura në Rosujë,tregojnë për lidhjet tregëtare të Rosujës me këto qytete ilire. Ndërsa hambari me pitosa (qypa të mëdhënj balte për ruajtjen e grurit) si dhe një sasi gruri i gjetur në ta,tegojnë se,qysh në shek. e IV – III p.e.sonë,krahina kish arritur nivel të lartë zhvillimi edhe në prodhimet bujqësorë.
Përkrah materialit të importuar,një vend të rendësishëm për historinë kulturore të krahinës zënë prodhimet lokale. Edhe këtu,si në shumë qendra të ilire ndeshet në masë qeramika me ngjyrë gri në të kaltërt që i pëket shek.III-II p.e. sonë.Për t’u vënë në dukje është fakti se enët e punuara me këtë baltë kan forma ilire,të lyera ndonjë herë me vernik të zi dhe me zbukurimë vijash zik-zake që ishte një mënyrë zbukurimi tipike ilire.
Jo vetem materiali i Rosujës,po dhe dokumentacioni historike dhe objekte arkeologjike të zbuluara në shumë treva dardane tregojnë se dardanët ishin bujqë dhe blegëtorë të mirë.Përmendeshin për prodhimin e grurit e veçanarisht të djathit që mirëpritej edhe në tregjet jashtë dardanisë. Si zejtar dardanët nuk qëndronin prapa krahinave tjera të Ilirisë.Arritën nivel të lartë,për kohën, në punimin e veglave të punës dhe armëve prej hekuri. Qeramikën e punonin me çark këmbe. Enëve prej balte ju jepnin forma tipike ilire dhe i zbukuronin me motive e kompozim karakteristik ilir,vija zik-zake e “rrotullza” që ishin një veçori dardane. Ishin mjeshtër të punimit të metaleve të çmueshme si,ar dhe argjend. Prodhimet dardane prej ari dhe argjendi kërkoheshin në të gjithë Ballkanin. Shkrimtari dhe historiani i njohur romak Plini në veprën “Historia e natyrës “ kur përshkruan qytete dhe krahina të Ilirisë,vinte në dukje se,”...edhe burrat mbajnë në llërën e sipërme të dorës rrathë ari që vinin nga Dardania dhe prandaj (këta rrathë) quheshin dardane.” ³⁾
Dardanët kishin një botë të pasur shpirtërore.Ata ishin trima në luftë, mikpritës të degjuar dhe njerëz të drejtë që më shumë se asgjë adhuronin lirinë.E donin shumë muzikën dhe vallen. Me këngë e valle kremtonin fitoren në luftë dhe nderonin kujtimin e heronjve të rënë. Këngët i shoqëronin me vegla muzikore,ndër të cilat më i përhapur ishte fyelli dhe një vegel me tel që i përngjante lahutës së sotme. Një gjë të tillë e pohonte gjeografi e historiani i madh grek Strabon në veprën “Gjeografia” ku në mes tjerash shkruan: “...Dardanët muzukën nuk e lënë mënjëanë po përkundrazi përdorin gjithmonë fyej e vegla me kordha.”⁴⁾
Nivel të lartë zhvillimi arritën dardanët edhe në fushën politiko-ushtarake. Në shek. III – II p.e.s. formuan shtetin e tyre me në krye mbretin. Nga historianët e vjetër njohim mbretërit dardanë Longar dhe Monun. Ata mbanin ushtri të rregullt të organizuar në falanga në krye të të cilave qëndronin flamujt. Nga rradhet e dardanëve dolën politikanë e ushtarakë aq të aftë,sa që u ngjitën deri në postin e perandorit të Bizantit. Njëri prej tyre ishte Justini për të cilin historiani i madh i Bizantit Prokopi i Cezarisë pohon se “ishte fshatar nga Dardania.⁵⁾
Historia mijëvjeçare e popullsisë ilire të Dardanisë është e mbushur me plot ngjarje dhe luftëra të mëdha për mbrojtjen e trojeve dhe lirise së tyre.Në shek. e IV p.e.s. bënë luftëra të ashpëra me Maqedoninë për aneksimin e Paionisë në veri tëMaqedonisë. Në shek.II p.e.s. dardanët përballuan sulmet e furishme të fiseve keltë e bastarne të cilët,në aleancë me Filipin e Maqedonisë e të nxitur prej tij,kishin vendosur të zhdukin nga faqja e dheut dardanët dhe të vendoseshin në tokat e tyre. “Alpinët dardanë” ishin pjesëmarrës të kësaj qëndrese.
Gjatë shek. I p.e.s. legjionet e ushtrise pushtuese të Romës gjetën një qëndresë dhe kundërshti të ashpër në Dardani. Lufta e tyre për pushtimin e dardanisë ishte aq e rëndë dhe e ashpër sa që,në vitin 75-73 p.e.s. 6000 ushtarë romakë ngritën krye për të mos shkuar në luftë kundër dardanisë.⁶⁾Pushtimi u bë me zjarr e me hekur,me masakra të mëdha,aq sa romakët u prisnin edhe duart robërve dardanë që ziheshin në luftë. E përfshirë në këtë qëndresë ishte dhe kahina e “alpinëve dardanë”. Ajo u pushtua nga romakët në shek. e I të e.sonë. Kjo çoi në emertimin latin të saj -“Valbonë”, që do të thotë “lugina të mira”.
Pas pushtimit romak Dardania u bë një nga vatrat e rëndësishme të kryengritjeve kundër Perandorisë së Romës. Njëra nga ato,dhe më e fuqishmja, ishte kryengritja e viteve 6-9 të erës sonë.
Heroike ishte qëndresa e dardanëve përball valës shkatërruese të dyndjeve barbare të shek. IV – VI të erë sonë. të cilat përfshinë edhe treven e Alpinëve dardanë,duke shkatërruar gjithë vendbanimet e hapura dhe të fortifikuara të saj. Muret fortifikuese,të ngritura herë pas here,dhe shtresat masive e djegjes në qytezën e Rosujësj,janë dëshmi e qëndrsës së Alpinëve dardanë kundër sulmevë grabitëçare të pushtuesëve të huaj. Shtrirja e vendbanimeve në thellësi të alpeve ,si në Vark,Rruk të Nikajt dhe Mulaj etj.veçanarisht pas pushtimit romak ,shek III -IV ,tregonë se,popullsia dardane ishte bërë pre e sulmeve të ashpërra dhe të vazhdueshme të fiseve barbare që sulmonin Perandorinë Romake,ndja ishin larguar nga zonat e ulta dardane të lindje për t’u vendosur midis shkrepave të Alpeve të larta në prendim. Historiani bizantinë Prisku,që i përshkoi krahinat dardane në fillim të shek të V deshmonte se, ”Dardania ish kthyar në shkretëtirë të pabanuar,të cilën e kishin mbuluar pyjet”Ndërsa Hieronimi nga Stridoni i Dalmacisë,lishur me këto shkatërrime barbare thotë:“⁷⁾Më vjen të rrënqethem kur mendoj të tregoi shkatërrimet në kohën tonë. Ka më tepër se 12 vjet që shkon gjaku rrëke...kudo dhunë,kudo psheretima,kudo figura e tmerrshme e vdekjes.Për këtë ddeshmitarë janë Iliria,Thrakia,si dhe vendi ku kam lerë,ku çdo gjë u shkatërrua,përveç qiellit dhe tokës,ferrave dhe pyjeve të dendura.” ⁸⁾
Megjithkëto sulme të ashpëra që shpërngulën një pjësë të madhe të popullsisë dardanë,në pjësën më të madhe të Dardanisë mbeti i pranishëm elementi iliro-dardan.Madje,në shekujt e më pasëm, shumë nga të larguarit shkuan andej nga kishin ardhur shekuj më parë gjysh-stërgjyshërit e tyrë.Këto lëvizje shqiptarësh,mjaft sakt e bukur i ka spjeguar albanalogu i njohur F.Pukëvill i cili thotë. “Ky popull fatosash që aq shumë kje i shternguem të gjej strehë ndër male të veta të papërshkueshme,për të ruejt lirinë e vët,vrote së nalti perandoritë që lindshin e disshin,për të zbritun mandej me rifitue tokën e bragtisun. ⁹⁾
Veçanarisht,me pasoja të rënda e të gjata për Dardaninë ishin dyndjet e fiseve sllave të ardhura nga përtej Danumbit gjatë shek. V – VI. Sllavët,ndryshe nga dyndjet e fiseve barbare që ishin kalimtare,u vendosën në teritore të gjera të Dardanisë dhe i kolonizuan ato,duke krijuar rrezikun e asimilimit të popullsisë vendase ilire.
Me luftëra të ashpëra,me gjak e sakrifica të panumërta,popullsia dardane në Kosovë,Rrafshin e Dukagjinit,Maqedoni,Malit të Zi e Shqipëri varilindore, ruajtën trojet e veta dhe trasheguan deri në ditët tona,gjuhën,kulturën,,veshjet,zakonet e tradiat e paraardhësve ilirë.Dëshmi për këtë është prezenca e shqiptarve në shumicën e teritoreve të Dardanisë së herëshme gjatë tërë periudhës së mesjetës e deri në kohën e sotme.