SAMI FRASHËRI. PIKËPAMJET POLITIKO - SHOQËRORE DHE FILOZOFIKE

by Dode Progni Tue 13 Jul 2010, 21:38

SAMI FRASHËRI

PIKËPAMJET POLITIKO – SHOQËRORE DHE FILOZOFIKE

Një kontribut të rëndësishëm në zhvillimin e mendimit politiko – shoqëror dhe filozofik shqiptar ka dhënë ideologu i shquar i Rilindjes kombëtare shqiptare Sami Frashëri,vëllai më i vogël i Abdylit dhe Naimit.Ai u lind në Frashër me 1 qershor 1850. Mësimët e para Samiu i mori në fshatin e lindjes,kurse ato të mesme i kreu në gjimnazin “Zosimea” të Janinës.Me 1871 u vendos në Stamboll,ku filloi punën krijuese letrare – shkencore dhe veprimtarinë në të mirë të lëvizjes kombëtare shqiptare. Në të njejtën kohë ai u lidh edhe me lëvizjen përparimtare politiko – shoqërore turke. Gjatë kësaj kohe dhe veçanarisht në kohën e Lidhjes së Prizrenit e më vonë u dallua si një mbrojtës i vendosur i të drejtave të popullit shqiptar,si një organizator i shquar dhe një udhëheqës i mënçur i lëvizjes politike dhe kulturore kombëtare shqiptare. Inisiativa dhe këshilla e Samiut ishte kudo ku bëheshin punë të rëndësishme për çeshtjen kombëtare shqiptare. Ai mbante lidhje dhe kishte letërkëmbim me shumë atdhetarë e dasha mirës të çeshtjes shqiptare. Samiu u dallua në një varg fushash të krijimit letrar e shkencor. Veprat e tij deshmojnë për një erudicion të thellë,i cili u vu para së gjithash në sherbim të çlirimit politik dhe të përparimit shoqëror të popullit shqiptar dhe të njejtën kohë të emancipimit shoqëror të popullit turk. Në veprat shqipe mbisundon motivi i luftës kombëtare kundër sundimtarit turk,kurse veprat turqishte i përshkon fryma e luftës kundër absolutizmit despotik dhe dogmatizmit klerikal të Perandorisë osmane.Ato synojnë,pra,të shembin të njejtën kështjellë,pushtetin shtypës dhe feudal të sulltanëve për të çliruar njëkohësisht si popullin shqiptar ashtu dhe atë turk. Kësht që shkrimet shqipe dhe veprat turqishte të Samiut janë një krijim i vetëm i frymëzuar nga një qellim i vetëm. Përballë despotizmit politik të sulltanëve osmanë Samiu vinte demokracinë dhe lirinë e humbur.Përball obskurantizmit mesjetar Samiu vinte dituritë e mbështetura në shkencat,të cilat kan që të gjitha një vegël,një mjet,mendjen,inteligjencën njerëzore. Dituria është për Samiun rruga e lirisë. Ajo është burimi i përsosjes morale, “të metat dhe gabimet rrjedhin vetëm nga injoranca”. Prej diturisë rrjedhin mirëqënja dhe të gjitha të mirat e kësaj bote,”njerëzit kan një detyrë të madhe;të njohin natyrën dhe të vertetën e materjeve që gjenden në botë dhe veçanarisht mbi lëmsh të Dheut tonë,të dinë të përfitojnë nga cilësistë e atyre materjeve she t’i shtinë ato në punë për mirëqënjen e mbarë rruzullimit”. Prandaj gjëja më e mirë për njeriun është të përpiqet të fitojë dituri – “argëtimi më i mirë për njeriun është studimi e shoku më i mirë është libri”.Të gjitha këto pikëpamje të samiut dhe gjithë puna që ai ka bërë për përhapjen e diturive e bëjnë atë një nga iluministët më më të mëdhenj të asaj kohe në Shqipëri dhe në tërë Perandorinë osmane. Si iluminist,si mbrojtës i diturisë dhe i shkencës,Samiu ishte kundër obskurantizmit klerikal që mbisundonte në atë kokë në Perandorinë osmane. Ai zbuloi kuptimin social të fesë si një vegël e njerëzve që e kan humbur betejën mbi tokë dhe janë dorëzuar – “njeriu vetëm kur merzitet në tokë çon kryet nga qielli” – “e shumta e njerëzve që s’vlejnë kurrgjë kapen pas fesë për të gjetur ngushëllim”. Ai luftoi kundër fanatizmit fetar të cilin e quante “një përrallë që e ka shpikur mëria,e ka ushqyer frika dhe e ka ruajtur budallallëku”.Lufta kundër obskuarntizmit klerikal dhe fanatizmit fetar nuk e çoi Samiun në ateizëm. Ai mbeti në kuadrin e deizmit d.m.th. në kuadrin e pranimit të Zotit si një fuqi e mbinatyrshme që krijoi universin dhe tokën të cilat,sipas tij me t’u krijuar ekzistojnë dhe zhvillohen në bazë të ligjeve të tyre. “Çdo gjë që ekziston në natyrë,shkruante ai,gjithë trupat qiellorë u shtrohen një ligji dhe një rregulli”. Dhe në botën osmane,ashtu si në botën evropiane në atë kohë deizmi ishte një mjet i përshtatshëm ideologjik për të çliruar dijen e për t’i hapur rrugën zhvillimit të pavarur të shkencës. Në qoftë se në rrjedhën e ngjarjeve nuk ndërhyn vullneti i Zotit,në qoftë se ato ecin në bazë të ligjeve të tyre të brendshme atëherë,sipas Samiut,forca vendimtare është “mëndja”, “inteligjenca” e njeriut,që i lejon të zbulojë të fshehtat e botës dhe të ecë përpara. Më anën e “mëndjes”,të “inteligjencës”,njeriu – shkruante Samiu – “u largua gjithnjë e më tepër nga kafsha dhe u bë përherë e më tepër një levë e fortë që e shpuri lartë e më lartë qytetërimin”. Nepërmjet deizmit Samiu vjen në një kuptim idealist të procesit të zhvillimit shoqëror. Në bazë të tij ai vën një forcë ideale mendjen, inteligjencën. Botkuptimi filozofik i Samiut ishte botkuptimi më i përparuar i asaj kohe në Shqipëri dhe në Perandorinë turke. Në emër të arësyes Samiu ngrihej kundër rendit të paarësyeshëm feudalo-despotik,kundër injorancës dhe obskurantizmit fetar; ai kërkonte lirinë për popullin e vet,barazinë dhe mirëqenjen të mbështetur në punë për të gjithë. Arësyeja e Samiut dhe kërkesat e tij janë në thelbin e tyre arësye dhe kërkesa borgjeze. Samiu kishte besim në forcat potenciale të njeriut për t’u përsosur materialisht dhe moralisht dhe për të ecur gjithnjë përpara në rrugën e qytetërimit. Ai kishte besim në të ardhmen e ndritur të shoqërisë njerëzore,në mundësinë e saj për të kapërcyer çdo pengesë drejt progresit shoqëror. Historia,vinte ai në dukje,nuk njeh ndërprerje,shoqëria njerëzore ka qenë dhe është një entitet që zhvillohet vazhdimisht nga një shkallë më e ulët në një shkallë më të lartë të qytetërimit. Qytetërimi i vjetër grek,shpjegonte ai, pati një epërsi të pamohuar ndaj qytetërimit të fenikasve dhe popujve të tjerë të Azisë,qytetërimi i sotëm evropian është më i përparuar se qytetërimi islam,por ky qe,pa dyshim më i përsosur se qytetërimi grek. Arësya më e thellë e këtij progresi historik,ajo që e bën qytetrimin e mëvonshëm më të përsosur se atë më të hershmin,shpjegon Samiu,është fakti se “një komb i qytetëruar bën për vete veprat e një kombi tjetër të qytetëruar,bile ua shton atyre veprave prodhimet e fuqisë së tij intelektuale,i përsos dhe i shton më tej ato vepra”.Në këtë kuptim çdo popull ka meritat e tij para historisë,sepse çdo popull,kush më shumë e kush më pak,me veprat e veta ka kontribuar në thesarin e përgjithshëm e qytetërimit botëror. Me vlerësimin e lartë që i bën çdo kombi Samiu mbronte një të vertetë historike, nga e cila delte vetvetiu përfundimi se dhe populli shqiptar,ndonse i vogël ka vlerat e tij dhe ka të drejtën e ekzistencës. Me vlerësimin që i bënte qytetërimit të ri evropian,si një shkallë më e përparuar e zhvillimit shoqëror se qytetërimi islam i lidhur me sistemin feudal,që mbizotëronte në Perandorinë osmane, Samiu mbronte një të vertetë tjetër historike nga e cila delte vetëvetiu përfundimi se Perandoria osmane që ngrihej mbi themelet e sistemit feudal duhej të shembej dhe,mbi gërmadhat e saj,duhej të ndërtohej një shoqëri e re në një Shqipëri të pavarur dhe në një Turqi të re. Samiu e ka aq shumë për zemër idenë e progresit shoqëror dhe të drejtësisë shoqërore prandaj shpreson në një rend që do ta shpëtojë njrëzimin dhe do ta çojë atë “drejt qeverisjes së drejtë,drejt begatisë dhe lumturisë,drejt lirisë dhe barazisë të të gjithë njerëzve pa përjashtim,drejt mosuzurpimit të të drejtave natyrore të kujdo qoftë,drejt vendosjes të së vërtetës dhe të drejtësisë,që secili t’i gëzojë dhe të ketë pjesën e tij në pasuritë natyrore”. Por idetë që kan qenë më të afërta për Samiun,ato që ndeshen më shpesh në veprën e tij dhe që shprehen më me forcë janë ato që kan të bëjnë me kombin,me tiparet e tij,me rrugën e çlirimit kombëtar,me të sotmen dhe të ardhmen e Shqipërisë. “Sendet më të shtrenjta në botë,shkruante Samiu, janë nderi dhe atdheu. Ata që për dobi përsonale shkelin dashurinë e atdheut ata shkelin njëkohësisht edhe nderin e tyre”. Atdhedashurinë ai e njihte si një ndjenjë të tillë,së cilës asgjë nuk mund t’i bëjë ballë.”Topi që shemb kështjellat më të fuqioshme është atdhedashuria",thoshte Samiu. Një problem i lidhur ngusht me kombin është ai i gjuhës. Gjuha është ajo që e bën një komb. “Shenja e kombësisë është gjuha,shkruante Samiu,çdo komb mbahet me gjuhët”. Kur një komb humb gjuhën,humb dhe veten. Me ç’gëzim të madh shkruanin Samiu dhe Naimi me 1898,në një letër dërguar një mikut të tyre për sukseset në shkrimin e lëvrimin e gjuhës shqipe.”Armiqtë e kombit tonë,shkruanin ata, donin të na gënjenin që prej kohe se gjoja gjuha shqipe është një gjuhë e prishur dhe trashamane,se nuk mundë të shkruhet,se s’ka gramatikë,se me të nuk mësohen shkencat e tjera. Por në fund panë se shqipja u bë,u shkrua,u krijua alfabeti i saj,u hartua gramatika,u shtypën librat e shkencës,u përkthyen poezi të bukura prej çdo gjuhe të huaj. Me një fjalë u kuptua se ç’gjuhë e përsosur dhe e rregullt është shqipja.” Në luftën për çlirimin e atdheut nga robëria një rol të madh,sipas Samiut,do të luante bashkimi i popullit shqiptar. Ai flet me admirim për forcën e bashkimit dhe për denimin e grindjes dhe të përçarjes. “Bashkimi, shkruante ai,bën të mundur sendet e pamundëshme,kurse grindja bën të pamundura sendet e mundëshme”. Një pengesë e madhe në rrugën e bashkimit politik ishin ndasitë fetare,prandaj Samiu më gëzim bënte një konstatim që ishte në të njejtën kohë dhe një deshirë e tij.”Shqiptari nuk njeh grindjet e fesë dhe luftërat e përgjakëshme fetare,që kan njohur popujt e Lindjes dhe të Prendimit”. Bashkimi i vertetë dhe i fortë është ai që mbështetet mbi një themel parimor,mbi bindje të përbashkëta. “Bashkimi i ideve dhe i parimeve, shkruante ai, është më i fortë se bashkimi i shteteve”. Një bazë e tillë parimore për Samiun,ishte dashuria për Shqipërinë,sëcilës duhej t’i nenshtrohej çdo lloj ndjenje dhe vlere tjetër. “Shqiptari është shqiptar para se të jetë musliman apo i krishter” ,shpallte ai,duke ngritur kështu idenë e kombësisë mbi idenë e fesë. Samiu i bëri një luftë të ashpër shoqërisë feudale dhe pamjes më të shemtuar të saj – shfrytëzimit të masave fshatare nga feudalët çifligarë dhe nga fajdexhinjtë gjakpirës parazitë të vertetë të shoqërisë njerëzore. “Në se ka njeri,shkruante Samiu,më të dëmshëm për shoqërinë njerëzore është ai i cili jeton me të ardhurat e një çifligu që nuk punon vetë ose me kamatën e të hollave që ai ka dhënë me fajde”. Ai ishte për kthimin e fshatarve në pronar tokash të cilët t’i qeverisnin vetë pronat e tyre.Përball parazitizmit Samiu vinte vlerën e punës,dobinë e saj. Ai ëndërronte për një shoqëri, begatia e së cilësdo të mbështetej në punën e pjestarve të saj. Në punë ai shifte të ardhmen e shoqërisë;aty ai shihte kuptimin më të thellë të jetës së njeriut. “Njeriun nuk e lodh puna,po merzia,shkruante ai. Makina ndryshket jo kur lëviz,por kur nuk punon”.Samiu ishte një luftëtar i të drejtave njerëzore një paralajmëtar i një bote pa despotizëm dhe pa shtypjen e dinjitetit të njeriut.Një dëshmi,ndoshta më kuptimplotja,është qëndrimi i Samiut ndaj gruas. Problemit të gruas,të vendit të saj në shoqëri,të rrugëve të emancipimit të saj Samiu i kushtoi një libër të tërë. Gruas ai i njihte një rol shoqëror – atë të edukimit të brezit të ri dhe nëpërmjet tij atë të konsolidimit të vetë shoqërisë. “Një shte i qytetëruar,shkruante Samiu,mbështetet në edukatën e gruas” Gruas ai i njihte një të drejtë të barabartë me burrin në familje dhe ishte kundër sundimit të gruas nga ana e burrit. “burri që do të jetë sundues mbi gruan ka humbur cilësisnë e burrit”,thoshte Samiu. Shkrimet e Samiut,e gjithë vepra e tij në shqip dhe në turqisht,është e mbushur me një besim të madh në çlirimin e afërt të Shqipërisë,në një të ardhmë më të mirë të saj. Këtë besim ai e mbështet në një varg faktorësh historiko – politikë e psikologjikë. Të tillë faktorë për Samiun ishin lashtësia e popullit shqiptar,trimëria e tij,talenti dhe zgjuarsia,dashuria për punën dhe mbi të gjitha atdhedashuria. Atdhedashuria e popullit shqiptar, e bashkuar me trimërinë e tij ishin për Samiun ajo forcë,të cilën s’mund ta ndalte asgjë nërrugën e saj drejt qellimit të caktuar. “Kur pengohet ideja,shkruante Samiu,kjo përlan çdo gjë që gjen përpara”. Besimin në çlirimin e afërt të Shqipërisë Samiu e gjente dhe dhe në bindjen që ai kishte se Perandoria osmane ishte një kalbësirë,se koha e despotizmit politik dhe e shtypjes nacionale ishte duke perënduar dhe,si rrjedhim vitet e sundimit otoman në Ballkan ishin të numruara. Bashkëkohësit tregojnë se Samiu isht i pregatitur çdo ditë të dëgjonte lajmin e gëzuar të shembjes së despotizmit anakronikë të Sulltanit.Qëndrimi i tij ndaj Perandorisë osmane,konceptet dhe bindjet e tij ndaj të tashmës dhe të ardhmes së Shqipërisë,Samiu i shprehu dhe i argumentoi me qartësi në veprën e tij “Shqipëria ç’ka qenë ç’është dhe ç’do të bëhet”.

TRAKTATI POLITIK “SHQIPËRIA Ç”KA QENË,Ç’ËSHTË E Ç’DO TË BËHET?”( 1899 )
Kjo vepër është një përgjithësim i përvojës së pasur politike të Samiut dhe të gjithë lëvizjes kombëtare shqiptare dhe një program i luftës për çlirimin e Shqipërisë e për organizimin e saj politiko – shtetëror ,dhe ekonomik. Në të janë hedhur themelet e strategjisë së lëvizjes kombëtare që përcaktohej nga rraporti i atëhershëm i forcave në Perandorinë osmane dhe në Evropë si dhe të taktikës,të rrugës që duhej ndjekur për të siguruar formimin e një shteti të pavarur shqiptar. Me veprën e tij “Shqipëria ç’ka qenë,ç’është e ç’do të bëhetë?” S.Frashëri u bë ideologu i shquar i lëvizjes kombëtare shqiptare dhe një nga figurat më të ndritura të historisë së mendimit politik shqiptar.Pas një përshkrimi të shkurtër të historisë së lashtë dhe mesjetare të Shqipërisë,me qellim që të ngjallte në bashkatdhetarët e vet krenarinë kombëtare për të kaluarën e tyre,Samiu trajtonte me ngjyra të forta gjendjen e mjerueshme ku e kishte zhytur Shqipërinë sundimi turk. “Sot shqiptarët janë robër,të poshtëruar dhe të unjurë,të shkelur e të çpërndarë shumë më tepër se të tjerët kombe.... Turqia – vazhdonte Samiu – sot shqiptarë e merr ushtar,e mundon e rreh që të mësoj gjuhën e ti....Shqiptarët janë futur në aq të rënda pagesa,sa s’mundin të ngrenë krye...,janë lakuriq me një këmishë,që s’ka ku të zërë qeni. Vete dhe zaptia e tahsildari e nge shkopin e i rreh duke thirrur: paguani!” Samiu ngre zërin kundër politikës së egër antishqiptare dhe asimiluese të sunduesve osmanë. Në kohën kur ndihmon grekët, serbët e bullgarët të çelin shkolla të huaja në Shqipëri – shkruante Samiu qeveria turke “nuk le të hapet ndonjë shkollë shqipe e të shkruhet ndonjë libër shqip”. Varfëria,paqeveria,padituria ishin sipas Samiut karaktristikat kryesore të sundimit turk në Shqipëri. Në veprën e tij Samiu analizonte në mënyrë të plotë gjendjen e brendëshme dhe ndërkombëtare të Shqipërisë në kuadrin e Perandorisë osmane dhe në raportin e atëhershëm të forcave në Ballkan dhe në Evropë. Kjo analizë e çoi S.Frashërin në konkluzionin e drejtë se armiku kryesor i popullit shqiptar ishte Perandoria osmane që e mbante atë të robëruar prej 500 vjetësh dhe pas saj shtetet fqinjë të Ballkanit që synonin të coptonin e të ndanin midis tyre tokat shqiptare dhe që përkraheshin nga Fuqitë e Mëdha. Ai provonte gjithashtu se Perandoria osmane e kalbur qysh në themelet e saj,nuk ishte në gjendje të përballonte goditjet e shteteve ballkanike dhe të Fuqive të Mëdha,se shkatërrimi i saj ishte i shpejtë dhe i pashmangshëm,se sundimi i saj në Evropë do të merrte fund. Duke u mbështetur në këtë S.Frashëri argumentonte në mënyrë shkencore domosdoshmërinë e shkëputjes,të veçimit të Shqipërisë nga Turqia dhe të formimit të një shteti të pavarur shqiptar si rrugë e vetme për shpëtimin e kombit shqiptar dhe të Shqipërisë nga zgjedha turke dhe nga copëtimi. “Turqia në Evropë jetën e ka fort të shkurtër – shkruante Samiu. Shqipëria s’ka bërë themel as ka lëshuar rrënjë në vetëhe;rron në themelet e gremisura të Turqisë e në rrugët e kalbura të saj. Me të rënët e kësaj stuhie të madhe (të Perandorisë osmane) do të bjerë edhe Shqipëria e do të shtypetë nën gërmadhat e rënda të saj...” Në qoftë se Shqipëria,arësyetonte ideologu i madh,do të vazhdonte të ishte e ndarë në katër vilajete të zakonshme turke pa asnjë të drejtë të veçantë dhe në qoftë se shqiptarët do të luftonin kundër shteteve fqinjë për mbrojtjen e tokave të tyre duke shprehur njëkohësisht besnikërinë ndaj Sulltanit pa kërkuar prej tij të drejtat kombëtare,ishte rrezik që shqiptarët të identifikoheshin me turqit dhe,kur Perandoria osmane të shembej,Shqipëria të trajtohej si një pjesë e trashegimit turk,si objekt për t’u ndarë midis monarkive ballkanike. Prandaj, - shkruante ai, - është e domosdoshme që gjithë shqiptarët të luftojnë kundër sundimit osman,që Shqipëria të shkëpuet nga Perandoria osmane,që të shpëtojë nga shkatërrimi e nga katastrofa drejt së cilës po shkon kjo perandori. Shembja e saj duhet ta gjej Shqipërinë të organizuar në shtet më vehte me qeverinë e vet. Është detyrë e parë që shqiptarët të kërkojnë nga Sulltani dhe shtete evropiane që Shqipëria të veçohej nga trungu turk që “një orë e më parë të ndahetë Shqipëria e të dihetë që ku e gjerë ku është. Të njihet vendi ynë për Shqipëri,ta njohë edhe Evropa për Shqipëri”. Megjithëse në tërë veprën e tij “Shqipëria ç’ka qenë,ç’është e ç’do të bëhet?” Samiu argumenton domosdoshmëë rinë e shkëputjes së plotë të Shqipërisë nga Perandoria osmane,ai lejonte në të njejtën kohë që “kjo qeveri Shqiptare të jetë sot për sot nën Turqinë...” por në një mënyrë që në rëntë Turqia,të mundënjë Shqipëria si kundër që është të qëndrojë më vete. Formimi, në fazën e parë,të një shteti autonom shqiptar,të një qeverie shqiptare nën sovranitetin e Sulltanit,Samiu e argumentonte me faktin se në shtresat e ndryshme të popullsisë shqiptare ende nuk qe formuar bindja mbi nevojën e shkëputjes së plotë të Shqipërisë nga Perandoria osmane. Samiu theksonte gjithashtu nevojën e luftës me armë për realizimin e qellimeve kryesore të lëvizjes kombëtare shqiptare,për çlirimin e atdheut nga zgjedha turke. Duke ju drejtuar atyre krerëve shqiptarë që shpresonin se Porta e Lartë do t’ua jepte me “hirin” e vet reformat e premtuara, ai shkruante: “Turqia me dashuri e mirësi s’jep gjë kurrë. Do më mirë Turqia të humbasë Shqipërinë e ta ndaj në mes armiqve të saj se sa t’i japë një qeveri të urtë e të mirë,e cila të ndreqnjë e të zbukuronjë e ta bëjë vend të ndritur si të gjithë bota...Prandaj edhe shqiptarve me hir Turqia s’u ka për t’u dhënë gjë. Shqiptarët duhet të marrin ato që duan me pahir: t’i kërkojnë me fjalë,po të ken edhe pushkën plot”. Ata “janë të zotë t’i ruajnë dhe t’i kërkojnë të drejtat e tyre edhe me armë në dorë. Kur përzihet e drejta me fuqinë – theksonte Samiu – merr një forcë të cilës gjë s’i rri dot kundrejt”. Në veprën e vet Samiu parashtronte edhe një projekt të kushtetutës që sipas mendimit të tij,duhej të kishte Shqipëria kur të fitonte autonominë,gjë që formulohej për të parën herë në mënyrë të plotë në historinë e mendimit politik shqiptar. Projekti ishte një zhvillim i mëtejshëm i mendimeve të parashtruara në manifestin e Komitetit Shqiptar të Stambollit të vitit 1897. Sipas Sami Frashërit,Shqipëria autonome nuk do të ishte një bashkim i thjeshtë i vilajeteve ose i tokave shqiptare,por një shtet më vete nën sovranitetin e Sulltanit. Si shtet më vete,ajo duhej të ishte një republikë parlamentare. Pushteti ekzekutiv do të ishte i ndarë nga ai legjislativ; të parin do ta ushtronte qeveria e përbërë prej shtatë ministrash,të dytin Këshilli i Përgjithshëm (Parlamenti) i përbërë nga deputetët që do të zgjidheshin një për 20 mijë banorë.Në krye të shtetit shqiptar do të qëndronte Këshilli i Pleqësisë që do të përbëhej prej 15 vetash. Ky organ,sipas mendimit të Samiut,do të ishte si një lloj presidiumi i Këshillit të Përgjithshëm dhe do të ngarkohej me detyrat që në shtetët e tjera i kryente mbreti ose princi ose presidenti i republikës. Sa kohë që Shqipëria do të ishte autonome në kuadrin e Perandorisë osmane,në krye të këshillit të Pleqësisë do të vihej një guvernator i përgjithshëm,i cili do të emrohej nga Sulltani për 5 vjet pasi të merrej pëlqimi nga Këshilli i Pleqësisë dhe nga Këshilli i Përgjithshëm. Kur Shqipëria të fitonte pavarësinë,në vend të guvernatorit,Këshilli i Pleqësisë do të zgjidhte një kryetar nga gjiri i vet. Në të dy rastet qëveria do të ishte e detyruar të jepte llogari përpara Këshillit të Përgjithshëm,i cili do të kishte gjithashtu të drejtë të pranonte ose të rrëzonte ligjet dhe vendimet e paraqitura prej saj. Kushtetuta e Samiut përshkohet nga një frymë demokratike. Idësë mbi Shqipërinë autonome Samiu i jepte një përmbajtje të përparuar ekonomike e shoqërore. Ai kërkonte që në Shqipërinë e lirë të merreshin masa të shpejta me anë investimesh të mëdha për të përmirësuar gjendjen e vajtueshme ekonomike të vendit. Samiu kërkonte të ngrihëj një industri kombëtare,të mëkëmbej bujqësia e prapambetur,të pajisej vendi me një rrjet të gjërë transporti,të forcoheshin financat dhe të vendosej një sistem arsimor mjaft i përhapur dhe i përparuar. Ai i kushtonte arsimit një kujdes të veçntë dhe idetë e tij në këtë pikë janë thellësisht përparimtare. Samiu kërkonte një arsim të përgjithshëm dhe të detyrueshëm për të gjithë të rinjtë dhe të rejat e vendit,të njëllojtë si për djemtë dhe për vajzat,një arsim në gjuhë amtare si për shqiptarët ashtu edhe për pakicat kombëtare që do të bënin pjesë në Shqipëri. Ai kërkonte një shkollë laike të shkëputur nga kisha dhe xhamia e të varur krejtësisht nga shteti,një shkollë që të ishte vatër diturie dhe patriotizmi,shkollë që të bëhej bartëse e lulëzimit dhe e qytetërimit të Atdheut. Sistemi arsimor i rilindasit të shquar parashikonte shkolla fillore,qytetëse, gjimnaze,teknikume,universitete dhe institute të larta,për minjera,bujqësi,pyje,histori,gjeografi,gjuhësi,
akademi ushtarake e detare etj.
Vepra “Shqipëria ç’ka qenë,ç’është e çdo të bëhetë” la përshtypje të thellë në rradhët e atdhetarve. Megjithse u botua pa emër,shumë shpejt u kuptua se autori i saj ishte Samiu. Si pasojë,kundër tij filloi përsekutimi nga ana e qëverisë. Ai u urdhërua nga policia e Stambollit të qëndronte i mbyllur brenda në shtëpinë e tij dhe të ndërpriste çdo kontakt me shokët e miqtë e vet,nën vëzhgimin e rreptë të policisë; ky izolim u kthye pas disa muajsh në burgim të vërtetë deri sa rilindasi i madh vdiq me 18 qershor 1904.