Vendi më i preferuar i mërgimtarëve shqiptarë ishte Stambolli

Shtrirja e regjimit të timareve në fillim të shek. XVI (19)

Relatori shqiptar P. Mazreku, në raportin drejtuar Propagandës Fide, më 1652 njoftonte se fshatarët shqiptarë punonin gjatë disa muajve të vitit si punëtorë të thjeshtë në miniera të Serbisë. Por, mërgimet me mas filluan gjatë gjysmës së dytë të shek. XVII dhe vazhduan pastaj gjatë gjithë shek. XVIII. Gjatë këtyre dy shekujve vendi që tërhoqi më së tepërmi mërgimtarë nga fshatarët-raja të Shqipërisë u bë Stambolli. Në Stamboll, në saje të privilegjeve të dhëna nga sulltani, raja nuk mund të ndiqej nga spahiu edhe në rast së e kishte braktisur tokën, bashtinë pa lejen e tij. Veç kësaj, në pjesën e parë të shek. XVIII, në kryeqytetin e Perandorisë Osmane u bënë ndryshime të mëdha, të cilat kërkonin krah të shumtë pune. Për këtë qëllim vet sulltanët rekrutuan me forcë nga Shqipëria specialist kalldrëmxhinj etj. Në Stamboll, në këtë kohë pati një lulëzim të zejtarisë dhe një rritje të popullsisë. Këto u dhanë mundësi shqiptarëve të gjenin më lehtë punë. Profesionet e zakonshme të shqiptarëve të mërguar në Stamboll ishin të thjeshta; disa nga këto u bënë profesione tradicionale të shqiptarëve si; kasapë, shitës zarzavatesh, salepçinj, sheqerxhinj, kopshtarë, etj. Por, edhe në mërgim fshatarët nuk i shpëtuan shfrytëzimit të feudalëve. Më keq akoma, ata shpeshherë mbeteshin për vite të tëra pa punë. Veçanërisht në Stamboll, masa e shqiptarëve të mërguar, të pakënaqur nga shfrytëzimi dhe nga papunësia, mori pjesë aktive në lëvizjen kundër feudale. Kështu shumë shqiptarë morën pjesë në kryengritjen e furishme qytetare që shpërtheu më 1730 në Stamboll, nën udhëheqjen e Patrona Halilit, edhe ky me origjinë shqiptare. Pas shtypjes së kryengritjes, sulltan Ahmeti i III bëri një spastrim në Stamboll, nga elementët e dyshimtë, duke dëbuar për disa kohë nga kryeqyteti, midis të tjerëve edhe shumicën e shqiptarëve të mërguar. Në shek. XVII procesi i varfërimit preku, jo vetëm fshatarësinë e timareve, por edhe fshatarët e krahinave të lira. Me toka buke jashtëzakonisht të pakta, tani në malësitë shqiptare, popullsia ishte shtuar përsëri në një shkallë të tillë, sa ishte bërë e pa mundur jetesa e saj, në këto krahina. Nevoja për toka buke shtyu masa të tëra malësorësh dhe fshatarësh të mërgonin së bashku me familjet dhe bagëtitë, nga fshatrat malore në viset fushore. Pjesërisht ata u vendosën në fushën e Myzeqesë, Kavajas, Ishmit, Lezhës etj. Ku kishte sipërfaqe të mëdha tokash të lira. Një pjesë tjetër, kryesisht malësorë dhe fshatar-raja të Shqipërisë së sotme veriore dhe lindore, si dhe malësorë shqiptarë të malësive të Sharrit, Gjakovës, Pejës, Dibrës, Gostivarit, Tetovës etj. mërguan në fushat e Kosovës, Rrafshit të Dukagjinit, Kërçovës, Gostivarit, e Tetovës. Këto masa malësorësh e forcuan edhe më shumë elementin shqiptar, që kishte qëndruar vazhdimisht në këto krahina. Në këtë mënyrë qysh në fund të shek. XVI, siç na e dëshmojnë një varg udhtarësh, këto krahina i gjejmë me një popullsi kryesisht shqiptare. Qysh në shek. XVI shkrimtari, Antonio Bruni, në përshkrimin që i bënte vilajetit të Rumelisë, duke folur për vendbanimet e shqiptarëve, përmendte edhe Bjeshkën e Sharrit (Monte Scardo) pranë Prizrenit në Dardani (Kosovë), të banuar sikurse thotë Bruni më tepër prej shqiptarësh se prej serbësh. Vizitorët katolikë që u dërguan nga Roma në Shqipëri gjatë gjysmës së parë të shek. XVII përmendin në relacionet e tyre se jo vetëm fshatrat, por edhe qytetet e rëndësishme si Prizreni, Gjakova, Peja, Shkupi etj. kishin një popullsi të konsiderueshme shqiptarësh. Prizreni, raportonte më 1623 Pjetër Mazreku, ka 12 mijë frymë turke (myslimane), që prej natyre janë të shkathët dhe të aftë për çdo punë.
Në Kosovën e vitit 1638, shumica e popullsisë ishte shqiptare dhe fliste gjuhën shqipe
Kur e vizitoi Kosovën në vitin 1638, Gjergj Bardhi, raportonte së ato janë vende shqiptare dhe flasin po atë gjuhë. Këta udhëtarë, duke folur për përbërjen etnike të këtyre krahinave, dallojnë zakonisht, lidhur më shtegtimin e shqiptarëve, 2 zona; atë midis Prizrenit, Gjakovës dhe Pejës, me popullsi vendëse, krejtësisht shqiptare, dhe zonën me popullsi të përzierë shqiptar-serbe. Kjo e fundit, përfshinte Prishtinën, Novobërdën, Prokupin, Shkupin, Kratovën, Kumanovën. Udhëtari turk i çerekut të 3 të shek.... Shtegtimi i shqiptarëve në këto krahina vazhdoi gjatë shek. XVII-XVIII. Në këtë kohë, grupe malësorësh dhe fshatarësh shqiptarë shtegtuan deri në rrethin e Nishit, Novi-Pa zarit, Velesit dhe Përlepit. Në një numër më të kufizuar ata u dyndën deri në viset e Bullgarisë, Trakisë dhe Epirit Jugor. Koloni të shkëputura fshatarësh, për t’i shpëtuar presionit feudal turk, mërguan jashtë kufijve të Perandorisë Osmane. Të tilla qenë mërgimet e himarjotëve në Itali, në vitin 1690, të fshatarëve të Shestanit (rrethi Shkodrës), në afërsi të Zarës (Dalmaci) më 1735, të malësorëve kelmendas në Slloveni (Austri) më 1737 etj.
Përhapja e çifligjeve
Ndonëse regjimi feudal-ushtarak filloi të tronditej, turqit, jo vetëm që vazhduan të mbeteshin me këtë regjim, por edhe u përpoqën të zgjeronin atë. Gjatë shek. XVII ata e përsëriten herë pas here regjistrimin e tokave, i plotësuan kanunaret e sanxhaqeve të Shqipërisë dhe e shtuan numrin e timareve dhe ziameteve. Në fund të shek. XVII, kur duket se u rrit numri më i madh i feudeve ushtarakë, në të 7 sanxhaqet e Shqipërisë kishte 120 ziamete dhe 1624 timare. Pra, njëherë e gjysmë më tepër se në fillim të shek. XVI, 95 herë më tepër se në vitin 1432). Nga këto numrin më të madh e kishte sanxhaku i Vlorës (28 ziamete dhe 343 timare), kurse numrin më të vogël ai i Dukagjinit (7 ziamete dhe 53 timare). Por, rritja e numrit të timareve, që erdhi si nga përfshirja e fshatrave të reja në sistemin e feudeve ushtarakë, ashtu edhe nga copëtimi i timareve të mëdha në timare më të vogla, nuk tregonte forcimin e regjimit feudal-ushtarak. Tashmë, këto timare kishin filluar që të shthureshin nga brenda dhe ta kumbisnin karakterin krejtësisht feudal-ushtarak, që ishte veçoria e tyre kryesore. Edhe në Shqipëri spahinjtë përherë e më tepër nuk i respektonin detyrimet ndaj sulltanit. Aktet e zyrave të Sheriatit përmbajnë kopje të shumta të fermanit, me të cilat sulltani i kërcënonte spahinjtë, në qoftë se ata nuk do të merrnin pjesë në fushatat luftarake dhe dënonte për tradhti të lartë, ata që i shmangeshin pjesëmarrjes në luftë. Megjithatë spahinjtë vazhdonin të mos u trembeshin kërcënimeve të sulltanit. Me rënien e fuqisë ushtarake të perandorisë, sulltanët po tregoheshin gjithnjë e më të dobët edhe për të marrë masa kundër spahinjve të shumtë, që nuk i respektonin urdhrat e tyre. Duke përfituar nga kjo dobësi dhe duke pasur nevojë për të ardhura me të mëdha, edhe spahinjtë shqiptarë filluan të grumbullonin në duart e veta, 2.3 e më tepër timare