Këngët e kreshnikëve kanë nivelin artistik të epikës botërore

Shtrirja e regjimit të timareve në fillim të shek. XVI (16)

Armët e tyre në sfondin e ciklit janë armët e lashta, si mëzdraku, xhilitë, vishen shpeshherë më pancirë, luftojnë zakonisht në kuaj, por forma klasike e luftës së tyre është dyluftimi në mejdan. Megjithatë, gjatë pushtimit otoman edhe cikli i kreshnikëve pësoi evolucion në përputhje me kushtet e reja shoqërore. Pranë emrave shqip shumë prej kreshnikëve paraqiten me emra turqish e myslimanë. Pranë episodeve mitologjike cikli filloi të pasurohej edhe me ngjarje historike të njohura nga periudha para turke, siç ishte lufta e Mujit kundër Mark Krajleviçit, princit serb të shek. XV, si dhe me ngjarje të shekujve të parë të sundimit turk, siç e dëshmojnë emrat e Sulejman Kanunit, ose të Çuperli Vezirit, pa dyshim një nga vezirët e mëdhenj Çuperlij të shek. XVII, që përmenden në këngët e ciklit. Në thurjen e ciklit u futën elemente të reja, të cilat përballë elementeve të lashta, formojnë anakronizma të theksuara. Muji, nga njëra anë, lufton me shpata e topuz dhe nga ana e tjera në qendrën e tij, në Jutbinë, dëgjohet topi ose pushka habertare që thërret në kushtrim 30 agallarët e tij. Tani Muji shikon me ,,dylbi’’, pi ,,kafe’’e ,,duhan’’. Ambienti i tij në disa variante merr një profil feudal; 30 agallarët shpeshherë marrin pamjen e vasalëve, ndërsa ai vetë rron në saraje, shtrihet mbi ,,qilima’’dhe ,,sixhade’’,etj. Cikli i kreshnikëve krejt në vargje ndahet në këngë, secila më nga një temë të caktuar që këndohen të shoqëruar më lahutë e më çifteli. Disa nga këto këngë kanë 500, 600 deri 800 e më tepër vargje. Shumica e tyre janë me frymëzim poetik, me figura të pasura mitologjike, me hiperbola tërheqëse. Vargu i tyre është jashtëzakonisht i pasur dhe i këndshëm, gjuha shqipe. Disa nga këngët e ciklit kanë një forcë të madhe epike dhe një vlerë artistike, që i bëjnë ato të qëndrojnë krah për krah me kryeveprat e letërsisë epike botërore. Në letërsinë popullore u pasqyruan edhe ngjarjet kryesore historike edhe në mënyrë të veçantë luftërat çlirimtare kundër sundimtarëve turq.
Epika historike burim i pashtershëm për historianët
Këngët dhe tregimet më të lashta të kësaj epike historike që njohim sot, i kushtohen figurës së të paharruarit Skënderbe, trimërisë, zgjuarsisë dhe vendosmërisë së tij në luftë, dashurisë së heroit për masat popullore. Ato venë në dukje urrejtjen kundër shkelësve turq, zotësinë dhe trimërinë e ushtrive shqiptarë në luftën e pabarabartë kundër ushtrive të shumta otomane. Ne njohim gjithashtu këngë popullore kushtuar Gjergj Arianitit dhe tregime me veshje legjendare mbi bashkëluftëtarët e tjerë të Skënderbeut, si Lekë Zaharia, Lekë Dukagjini, etj. Letërsia popullore luajti një rol të rëndësishëm edukativ gjatë këtyre shekujve. Ajo e mbajti të gjallë dashurinë për gjuhën, për atdheun për traditat luftarake. Ajo ruajti gjithashtu të paprekur shijen artistike të shqiptarëve për prodhime letrare. Krijimtaria letrare popullore është shprehja e rezistencës që i bënë shqiptarët sundimtarëve turq edhe në fushën e kulturës.

Arkitektura në shek. XVI-XVII
Me pushtimin e Shqipërisë, feudalët turq u interesuan në fillim vetëm për ato ndërtime që plotësonin nevojat e tyre ushtarake, për ndërtimin ose rindërtimin e kalave, urave,etj. Si dhe për nevojat e kultit të tyre islam; për ndërtimin e xhamive, teqeve, tyrbeve etj. Turqit nuk sollën me veti ndonjë stil të veçantë në arkitekturë. Në ndërtimet e tyre ata futën në përdorim teknikën, stilin dhe elementet arkitektonike që gjetën në vendet e pushtuara, të cilat i përvetësuan me anë të mjeshtërve vendës. Këtë na tregon kalaja e Elbasanit, që ishte kalaja e parë e ndërtuar nga turqit në Shqipëri në themelet e një kalaje të vjetër (1466). Teknika dhe stili i saj i ndërtimit nuk kanë ndonjë ndryshim të madh nga teknika dhe stili i kalave të tjera mesjetare paraturke. Qysh në fillim të sundimit të tyre turqit i kushtuan kujdes të veçantë faltoreve islame. Edhe sot qëndrojnë në këmbë disa nga xhamitë e ndërtuara qysh në shek. XV (Xhamia Mbret në Elbasan, Xhamia e Bajazitit të II në Berat, Xhamia e Imrahorit në Korçë). Por, edhe në këto faltore turqit futën pakë elemente të reja. Kubeja qendrore e xhamisë dhe shtyllat e sofasë janë një përvetësim i kubes dhe i shtyllave të kishave bizantine në Shqipëri. Lidhur me kultin e tyre turqit përhapën gjithashtu tipin e mauzoleut oriental, tyrben, e cila qe diçka e re, kurse banjat publike që u ndërtuan në qytete s’ishin gjë tjetër veçse vazhdim i traditës bizantine. Si tyrbet dhe banjat janë shumë të thjeshta, pa ndonjë dekorim. Edhe urat, në përgjithësi, nga pikëpamja e teknikës dhe e stilit nuk kanë ndonjë ndryshim nga urat e vjetra. Ato u ndërtuan si gjithë veprat e tjera, prej mjeshtërve dhe muratorëve vendës. Në ndërtimin e shtëpive të thjeshta popullore u ruajt tradita e vjetër shqiptare. Stili turk-oriental duket se nuk u përhap gjatë këtyre dy shekujve në Shqipëri. Nga pikëpamja arkitektonike shtëpitë e ndërtuara gjatë kësaj kohe janë të thjeshta. Vetëm feudalët gjatë shek. XVII filluan të ndërtonin, saraje të bukura dhe të kushtueshme. Por, gjatë shek. XVII filluan të ndërtoheshin përsëri një numër i faltoreve të krishtera, pasi sundimtarët turq e ndaluan ndërtimin e kishave dhe manastireve të reja. Nëpër fshatra të largëta, ku nuk njihej dora e autoriteteve feudale turke mund të jetë ndërtuar ndonjë kapelë e parëndësishme nga pikëpamja arkitektonike. Por, gjatë shek. XVII filluan të ndërtoheshin përsëri një numër faltoresh të krishtera në Shqipëri. Gjysma e parë e këtij shekulli karakterizohet me ndërtimin e faltoreve me kube sipas traditës së vjetër, të stilit bizantin, por edhe me ndikime perëndimore (kisha e Fjetjes së Shën-Mërisë, në Manastirin Goranxi, afër Gjirokastrës, me kube të stilit gjysmë-gotik, ndërtuar më 1600). Më vonë, nga gjysma e dytë e këtij shekulli ndryshoi stili arkitektonik në ndërtimin e faltoreve të krishtera. Ato nuk janë më të stilit bizantin në formë kryqi me kube që duken mbi çatinë, por të stilit bazilikë, në formë katërkëndëshe kënddrejtë, të ndarë në drejtimin gjatësorë të tyre me shtylla me tri anije, me kube hemisferike të mbuluara nga çatia për të mos u dukur nga jashtë dhe me një ose tri gungore (absida) nga lindja. Largimi nga tradita e vjetër e stilit bizantin, me kube dhe stolisjet tjera nga jashtë dhe përdorimi i stilit bazilikë, i cili nga pamja e jashtme paraqitet i thjeshtë dhe u ngjet shtëpive të zakonshme, u shkaktua nga nevoja që këto faltore të mos u binin në sy turqve fanatikë. Në krahinat e Shqipërisë së Veriut, për shkak të varfërimit të vazhdueshëm dhe të trazirave të shpeshta, vendin e kishave dhe të katedraleve të mëparshme të rrënuara e zunë kishat ose kapelat e thjeshta si dhe altarët e varfër, të vendosura në vende të hapura, pa asnjë vlerë artistike dhe arkitektonike.(