Shqiptarët ishin tradhtuar edhe një herë nga Venediku

Shtrirja e regjimit të timareve në fillim të shek. XVI (13)

Edhe në ditët tona ruhen kujtimet e heroizmave që kelmendasit treguan në këto luftime. Të tilla janë për shembull, heroizmi i Malësores Nora, që sakrifikoi veten për të vrarë pashain turk, zgjuarsia e malësorit Dedë Gjeri, që ndërtoi një top duke gdhendur një trung lisi, etj. Në vitet 40 të shek. XVII raporti i forcave në arenën ndërkombëtare ndryshoi në dobi të Turqisë. Shtetet evropiane u zhytën në luftëra të ashpra midis tyre (lufta 30-vjeçare dhe Turqia e mbetur jashtë këtyre luftërave, gjeti rast të godiste Venedikun për t’i marrë ishullin e Kretës (Kandies). Lufta filloi më 1644 dhe vazhdoi për 25 vjet, deri më 1669. Vetëm tani Republika e Venedikut filloi të interesohej për organizimin e kryengritjes në Shqipëri. Megjithatë, kryengritja nuk shpërtheu menjëherë, ndoshta nga se shqiptarët nuk u zinin besë premtimeve të Vendedikut, që i kishte lënë në baltë vazhdimisht. Kur më 1648 Venediku përhapi lajmin se do të niste në Shqipëri një ekspeditë nën udhëheqjen e sulltan Jahjasë, që në të vërtetë ishte një aventurier, kryengritjet u ndezën përsëri në Shqipëri. Më 1649 kelmendasit sulmuan kështjellën e Mendunit, ndërsa pas tri ditësh luftimesh e shtinë në dorë. Malësoret e tjerë i ranë Rizanos në grykat e Kotorit. Kryepeshkopi katolik Mark Skura, në krye të 7 mijë luftëtarëve sulmoi Shkodrën. Në Kosovë patriku i Pejës ra në marrëveshje me malësorët e veriut për të sulmuar Podgoricën dhe Zhabjakun. Lëvizja u përhap edhe në jug, ku himarjotët rrëmbyen armët, në pritje të ekspeditës. Por, ndihma e shpresuar me anën e ekspeditës nuk arriti në Shqipëri. Venedikasit, duke gjetur pretekst vdekjen e sulltan Jahjasë, hoqën dorë nga zbarkimi dhe u kufizuan vetëm me disa aksione të flotës së tyre në Tivar e gjetkë, të cilat i ndezën edhe më keq turqit për t’u hakmarrë kundër popullsisë shqiptare të tradhtuar. Në vitet e më vonshme turqit kryen një varg ekspeditash kundër malësorëve shqiptarë, por përsëri pa rezultat. Kronikat për vitet 1650-1670 bëjnë fjalë për zi të madhe buke, dhe për këtë shumë të uriturish bridhnin rrugëve në tërë vendin dhe kryenin plaçkitje. Gjatë këtyre vjetëve për të shpëtuar nga mjerimi shumë himarjotë mërguan për në Itali. Më 1683, kur turqit diktuan se midis Austrisë, Polonisë dhe Venedikut po lidhej një koalicion kundër tyre, sulmuan menjëherë Hungarinë dhe brenda pak kohe arritën në dyert e Vjenës. Por, këtu ata u thyen nga forcat polake të Jan Sabjeskit që u kishte ardhur në ndihmë austriakëve. Vjena ishte pika më e thellë që arritën turqit në Evropë. Disfata që pësoi para mureve të saj shënoi fillimin e tatëpjetës në të cilën hyri Turqia. Shkaku i kësaj tatëpjete ishte shthurja e sistemit feudal-ushtarak mbi të cilin ajo mbështetej.
Rezultatet e kryengritjeve të shek. XVI-XVII
Gjatë shek. XVI-XVII kryengritjet në Shqipëri vazhduan të kishin karakter lokal. Forcat lëvizëse gjatë këtyre dy shekujve qenë fshatarët dhe malësoret, të cilët luftuan kundër vendosjes së sistemit të timareve në krahinat e tyre dhe njëkohësisht për të dëbuar sundimtarët turq nga vendi. Më saktë, në këto kryengritje morën pjesë fshatarët e krishterë mbasi mbi këta rendonte një shfrytëzim më i egër. Si rrjedhim udhëheqjen e këtyre lëvizjeve e morën në dorë kuvendet shqiptare, nën drejtimin e të cilave një rol të veçantë luajtën edhe prelatët e krishterë. Gjatë këtyre dy shekujve feudalët spahinj të Shqipërisë, të cilët në përgjithësi ishin me origjinë shqiptare, qenë më përjashtime të rralla, bashkëpunëtorët më aktivë të sundimtarit turk. Këto kryengritje, megjithëse shpeshherë morën përpjesëtime të gjëra, nuk e realizuan do të synimin e tyre kryesor, çlirimin e vendit. Megjithatë ato patën disa rezultate pozitive. Në radhë të parë ato mbajtën gjallë frymën e rezistencës dhe me anë të saj individualitetin e kombësisë shqiptare. Këtë herë dy krahinat malore fituan një varg privilegjesh për një farë administrimi autonom, sipas normave tradicionale vendëse. Në saja të këtyre sukseseve, shqiptarët e larguan rrezikun e asimilimit që i kërcënohej vendit nga armiqtë turq. Kryengritjet shqiptare dhanë gjithashtu një kontribut në luftën e shteteve evropiane kundër Turqisë. Në pjesën e fundit të shek. XVI u mbyll periudha ku vatrat kryesore të qëndresës shqiptare qenë krahinat malore dhe kur forcat kryesore lëvizëse qenë vetëm masat e malësorëve të krishterë, të udhëhequr nga krerët e kuvendeve. Qysh nga fundi i shek. XVII lëvizjet kundër sundimtarëve turq në Shqipëri morën tipare të reja. Vatrat e qëndresës u shtrinë edhe në viset fushore. Forcat lëvizëse u bënë jo vetëm fshatarët të krishterë, por edhe ata myslimanë, të cilat u ngritën kundër shfrytëzimit të vrazhdët turk. Roli i prelatëve të kishave filloi të bjerë. Veç këtyre, qysh nga pjesa e parë e shek. XVIII, në luftë kundër sundimtarëve turq filluan të hynin edhe feudalët vendës. Këto dobësime erdhën si pasojë e dobësisë së vazhdueshme e dekadencës së sistemit feudal ushtarak dhe disfatave që pësoi perandoria e osmanlinjve në fund të shek. XVII dhe gjatë shek. XVIII.
Arsimi në shek. XVI-XVII
Turqit osmanlinj, ndërsa i dhanë një goditje të rëndë jetës kulturore të mëparshme, nuk qenë në gjendje të zëvendësonin atë qysh në fillim me kulturën e tyre islamike. Në shek XV-XVI, turqit qenë nga pikëpamja e zhvillimit kulturor, më prapa se vendet ballkanike. Ata e paraqitnin vetën si trashëgimtarët e kulturës islame, por kjo kulturë qe lëvruar në gjuhën arabishte e persishte, të cilat pak turq i kuptonin. Klasa feudale e spahinjve dhe shërbyesit e fesë myslimane, që vepronin në Shqipëri dhe që do të ishin bartësit e kulturës islame në përgjithësi, kishin origjinë shqiptare dhe shumë pak e njihnin gjuhën turke, arabe dhe persishte. Veç kësaj regjimi i timareve, nga vetë karakteri i tij ushtarak, nuk i jepte ndonjë nxitje zhvillimit kulturor, pasi kujdes kryesor i klasës feudale vendëse ishte të nxirrte rentën feudale nga fshatarët. Spahinjtë, të cilët pjesën më të madhe të jetës së tyre e kalonin në shpinën e kalit, ishin të lidhur më tepër me veprimtarinë luftarake që u siguronte atyre karrierën politike dhe ushtarake, se sa me krijimtarinë kulturore. Të gjitha këto sollën si pasojë që Shqipëria gjatë shek. XVI të zhytej në një prapambetje të theksuar, jo vetëm ekonomike e shoqërore, por edhe kulturore. Gjatë këtij shekulli në Shqipëri kishte disa shkolla ku mësimi zhvillohej në gjuhën turke, të ngritura me pasuritë e mbledhura nga besimtarët e pasur myslimanë. Këto qenë shkolla fetare islame, në nivelin e shkollave fillore (mejtepe). Mësuesit, (që ishin kryesisht hoxhallarë) të këtyre shkollave synonin t’u mësonin nxënësve myslimanë vetëm leximin e librit të ,,shenjtë’’ të islamizmit (kuranin) për të shërbyer nëpër xhamitë e vendit. Kultura islame në Shqipëri filloi të përhapej më tepër në shek. XVII, kur në fushatën e islamizmit u shtua numri i besimtarëve myslimanë. Veçanërisht nëpër qytete, besimtarët myslimanë filluan të grumbullonin pasuri të konsiderueshme për ndërtime xhamish dhe ngritje shkollash fillore, të cilat nxirrnin kuadro për nevojat e këtyre faltoreve.(