TROJET SHQIPTARE GJATË SHEK. XIX

by Dode Progni Mon 23 Aug 2010, 15:42

TROJET SHQIPTARE GJATË SHEK. XIX

Trojet shqiptare. Rreth viteve 40 të shek XIX,me gjithë disfatat e shpeshta që kishte pësuar në të kaluarën,Perandoria Osmane zotëronte akoma territore të gjëra në Lindjen e Afërme,në Gadishullin Arabik,në Afrikën e Veriore dhe në Gadishullin e Ballkanit. Me 1840,brenda këtyre territoreve jetonin afërsisht 40 miljon banorë. Në Gadishullin Ballkanaik,Perandoria Osmane kishte humbur gjithashtu territore të rëndësishme. Prej tyre Hungarinë dhe Kroacinë i kishte marr Austria,Moldavinë dhe Besarabinë i kish shkëputur Rusia,kurse pak kohë më parë Greqia kishte fituar, në një pjesë të territorit të saj,pavarësinë kombëtare. Me 1840 në viset ballkanike të cilat ndodheshin akoma nën kontrollin turk,banonin rreth 12 miljon frymë. Prej tyre,Mali i Zi,Serbia dhe Vllahia kishin fituar autonominë nën suzernitetin e sulltanit. Viset e tjera,ku hynin edhe trojet shqiptare,ndodheshin nën sundimin e plotë të Perandorisë Osmane. Si dhe më parë popullsia e perandorisë përbëhej nga një mori kombësishë,të cilat ndryshonin nga gjuha,nga feja,nga zakonet dhe nga mënyra e jetesës. Shteti feudal Osman vazhdonte të mos pranonte konceptin e kombësisë si një komunitet njerëzish që kan të përbashkët teritorin,gjuhën dhe jetën kulturore. Duke qëndruar e lidhur pas konceptit teokratik mesjetar,që identifikonte kombësisnë me fenë,Porta e Lartë vazhdoi t’i konsideronte shtetasit e vet pavarësisht nga përkatësia e tyre etnike myslimanët si “osmanë”,ortodoksët si “rumë”, katolikët si “latinë” etj. Ajo nuk u kishte dhënë asnjë herë rast atyre të deklaronin të paktën gjuhën e tyre amtare,as në momentet e regjistrimit të popullsisë. Për këtë arësye qeveria turke as më parë,as më pas nuk e shpalli ndonjë herë numrin e popullsisë së saj sipas kombësisë,rrjedhimisht as numrin e banorëve të kombësisë shqiptare. Qysh në pjesën e parë të shek. XIX,në lindjen e lëvizjes kombëtare të popujve ballkanikë,filloi interesimi i qarqeve të ndryshme evropiane për strukturën ernike të Perandorisë Osmane. Por nga mungesa e të dhënave zyrtare të sakta,nga autorë të ndryshëm u shpallën njoftime që binin në kundërshtim të madh midis tyre. Kështu për shembull,ndërsa me 1821,E.Genoude i llogariste shqiptarët në 1.050.000,një vit më vonë,E.Klein e zbriste numrin e tyre në 690.000 vetë. Ndërhynë pastaj tendencat nacionaliste të qarqeve borgjaze greke,serbe ose bullgare të cilët për të justifikuar pretendimet e tyre shoviniste,filluan t’i konsideronin shqiptarët ortodoksë,në Epir si grekë,në Kosovë si serbë,në Maqedoni si bullgarë,kurse shqiptarët muslimanë të këtyre viseve,në mos si turqë të paktën ,si grekë,si serbë apo si bullgar të islamizuar dhe pastaj të shqiptarizuar. Megjithatë, një shumicë studimtarësh dhe udhëtarësh të huaj,të cilët gjatë shek. XIX e njohën nga afër strukturën etnike të Gadishullit Ballkanik,nuk shkuan as pas koncepteve teokratike osmane,as pas pikëpamjeve shoviniste ballkanike. Ata vunë në dukje se megjith sundimin katër shekullorë osman,popullsia shqiptare e ruante gjithnjë të paprekur individualitetin e kombësisë së vet. Këtë individualitet nuk e kishte cënuar as kthimi i shumicës së shqiptarëve në fenë islame,as politika turke e diskriminimit politik kundrejt shqiptarëve të krishterë. Sikurse shënonte udhëtari anglez J.C.Hobhoude,i cili e vizitoi Shqipërinë në vitin 1809,shqiptarët e tri besimeve nuk e quanin veten e tyre,siç ndodhte më popullsistë e tjera të perandorisë,as “muslimanë”,as të “krishterë”. Rreth mesit të shek. XIX njohësit më të mirë të Ballkanit,siç ishin Ami Bouè me 1840 dhe J.Hahn,me 1862 e çmonin popullsinë shqiptare afërsisht 1.600.000 banorë. Kjo popullsis banonte gjithnjë në ato troje ku kishte jetuar gjatë gjithë historisë së vet – në pjesën prendimore të Gadishullit Ballkanik,konkretisht në viset Gegërisë,Toskërisë,Kosovës,Maqedonisë,dhe Epirit. Megjithatë shpërndarja e popullsisë shqiptare nuk ishte e njëllojtë në të gjitha këto vise. Gegëria dhe Toskëria,me përjashtim të disa ishujve të vegjël vllehësh e grekësh,banohej pothuajse krejtësisht nga popullsia shqiptare. Në viset e Kosovës,pranë popullsisë shqiptare që formonte shumicën dermuase,kishte gjithashtu zona me popullsi serbe e turke.Shqiptarët formonin shumicën dermuese,në krahasim me pakicat maqedonase,gjithashtu në viset e Maqedonisë prendimore,sidomos në zonën e Dibrës,Rekës dhe Pollogut. Përtej kufijve jugorë të sotshëm të shqipërisë,kishte po ashtu krahina si ajo e Çamerisë,në pjesën veriorë të Epirit,ku banorët grekë,në krahasim me shumicën shqiptare,formonin një përqindje të ultë të popullsisë vendase. Jashtë këtyre trojeve kishte dhe vise të tjera ku popullsia shqiptare formonte pakicën, në krahasim me popullsinë malazeze (në Podgoricë,Zhabjak,Moraçë), boshnjake (Kolashin,Rozhaj,Suhadol),serbe (Vranjë,Leskovac,Nish),maqedone (Shkup,Kumanovë,Manastir,Ohër) greke (Pargë,Artë,Prevezë). Trojet shqiptare u pasqyruan edhe në harat etnografike të gadishullit Ballkanik që u përpiluan nga specialistë evropianë të shek. XIX. Edhe pse këto harta në përgjithësi nuk janë të sakta,prap se prap,disa prej tyre,japin një ide të përafërt të strukturës etnike të këtyre viseve. Të tilla janë për shembull hartat etnografike të G.Lezhan (G.Lejaean,1961),i cili trojet shqiptare i ngushtuar pa të drejtë në veri ose i ka zmadhuar jashtë mase në jug,si dhe harta e H.Kipert (H.Kiepert,1876) i cili megjith përpjekjet për ta pasqyruar sa më drejt gjendjen etnografike të Turqisë evropiane,përsëri ka lajthitur sepse krahinat shqiptare të Himarës, Permetit dhe Kolonjës i ka paraqitur si zona greke. Si përfundim,trojet shqiptare kishin kufij natyrale,vetëm nga ana prendimore – detin Adriatik dhe detin Jon. Nga tri anët tjera,si rezultat i kushteve që njohu Ballkani gjatë njëmijë vjetëve të fundit,ishte krijuar një brez tokësosr me popullsi të përzjerë nga pikëpamja etnike. Në kushtet e lindjes së lëvizjes kombëtarë,kjo rrethanë u shfrytëzua për të mbjell përçarje midis popujve të Ballkanit,jo vetëm nga fuqitë e mëdha kapitaliste,po edhe nga vetë qarqet shoviniste të gadishullit. Midis popullsive të ndryshme të Ballkanit, pasojat negative të kësaj politike,e cila filloi të shfaqej qysh në vitet 40 të shek XIX,i ndjeu në rradhë të parë popullsia shqiptare.

Organizimi i vilajeteve. Për qindra vjet me rradhe trojet shqiptare,ishin përfshirë nga pikëpamja administrative,në ejaletin e madh të Rumelisë,i cili ishte krijuar qysh në pjesën e parë të shek. XVI. Por sistemi i vjetër administrativ osman,i ndërtuar mbi parimet organizative të feudalizmit ushtarak,ishte përmbysur në viset shqiptare qysh në gjysmen e dytë të shek. XIX,pjesërisht nga anarkia feudale që pushtoi këto vise,dhe kryesisht nga ekzistenca relativisht e gjatë e pashallekeve të Shkodrës e të Janinës.

Me 1814,Porta e lartë ishte orvatur të organizonte në këto vise,një rrjet të ri administrativ. Sipas projektit të Stambollit ejaleti i vjetër i Rumelisë,i cili tashmë ekzistonte vetëm në letër,suprimohej. Viset shqiptare do të hynin në tre ejaletë të rinj që u krijuan formalisht me qendër në Manastir,Shkodër e Janinë. Por nga kundërshtimi që pati prej Ali Pashë Tepelenës dhe Mustafa pashë Bushatliut,reforma administrative turke nuk u vu dot në jetë. Projektin për organizimin e tre ejaleteve,Porta e lartë gjeti rast ta zbatonte vetëm me 1834,pasi u shtypën përfundimisht dy pashalleqet shqiptare. Me organizimin administrativ të ejaleteve,Porta synonte të rivendoste kontrollin qeveritar në mbarë viset shqiptare. Me qenë se tani regjimi feudal i timareve ishte i shthurur krejtësisht,elajetet e rinj nuk u ndërtuan sipas sisemit të vjetër feudal-ushtarak por mbi parimet centraliste – burokratike. Spas këtyre parimeve guvernatori i ejaletit,nuk ishte si më parë njëkohësissht edhe komandant i forcave të armatosura,por vetëm përfaqësuesi më i lartë i pushtetit qëndror në atë ejalet. Ushtria e ejaletit tani kishte komandantin e vet,rregullisht oficer i karierës,i cili varej më tepër nga Stambolli se sa nga guvernatori i ejaletit. Si dhe më parë,çdo ejalet përfshinte disa sanxhakë dhe çdo sanxhak disa kaza,kurse kazatë e mëdha kishin në disa raste,nën varësinë e tyre, një a më tepër nahije. Me qellim që ta forconte më tepër pushtetin qendror dhe të rrriste më tepër kontrollin e vet nepër provinca,Porta e Lartë ndërmori me 1864 një reformë tjetër administrative. Në bazë të kësaj reforme,ejaletet u suprimuan dhe vendin e tyre e zunë vilajetet. Në vazhdim të këtyre masave me 1868 viset shqiptare u ndanë midis 4 vilajeteve – në vilajetin e Shkodrës,Janinës,Manastirit dhe Kosovës,i cili në fillim e kishte qendrën në Prizren,pastaj në Prishtinë (1877) dhe më vonë në Shkup (1888) Ndarja e viseve shqiptare në 4 vilajete mbeti në fuqi deri në fund të sundimit turk. Vilajetet mbetën të ndarë si dhe ejaletet,në sanxhakë,kaza dhe nahije. Por ato ndryshonin nga ejaletet,sepse ato u ndërtuan mbi bazën e një centralizmi më të theksuar shtetërorë. Nën kryesinë e valiut (guvernatorit),vilajetet u pajisën me një aparat burokratik të plotë që kishte për detyrë të zbatonte me rigorozitet ligjet dhe urdhërat shtetërorë.Në mënyrë të veçantë ky aparat kishte për detyrë të vilte rregullisht taksat,të nxirte rekrutët për ushtrinë,të suprimonte venomet tradicionale dhe të denonte me ashpërsi të gjithë ata që cenonin autoritetin perandorak. Sipas shembullit të shteteve evropiane,nën urdhërat e valiut qëndronte Mexhlisi – këshilli administrativ i vilajetit,nga i cili vareshin drejtoritë e financës,e vakufeve,e ekonomisë,e arësimit,etj. Krahas mexhlisit qëndronin repartet ushtarake të vilajetit nën komandantin e tyre me gradën,sipas rastit,gjeneral divizioni ose gjeneral armate,i cili tani varej dretpërdrejt nga Sulltani nepërmjet shtatmadhorisë së përgjithshme të ushtrisë osmane. Krahas tyre ekzistonin edhe një varg organesh gjyqësore dhe zyrat e sheriatit. Në këtë sistëm të ri administrativ zinin një vend të rëndësishëm organet e xhandarmërisë e të policisë,të cilat vareshin drejtpërdrejt nga valiu. Një sistem administrativ pak a shumë të njëllojtë kishte edhe sanxhaku me kazanë,me ndryshim se mytesalimi dhe komandanti i kazasë vareshin nga mytesarrifi dhe komandanti i sanxhakut,kurse këta të fundit nga valiu dhe komandanti i vilajetit. Asnjë nga të katër vilajetet nuk kishte në gjirin e vet popullsi të një kombësie të vetme. Në secilin prej tyre u përfshinë teritore të banuara nga kombësi të ndryshme – në vilajetin e Kosovës teritore shqiptare,serbe e maqedone,në atë të Manastirit vise shqiptare,maqedone e greke,në vilajetin e Janinës krahina shqiptare e greke,kurse në atë të Shkodrës,teritore shqiptare e malazeze. Më tepër se kurdoherë tani në Ballkan kishin filluar të zhvilloheshin lëvizjet për çlirim kombëtar,qellimi i Portës së lartë ishte t’i mbante të përçara popullsitë e ndryshme të perandorisë. Bile ajo përpiqej të vinte në grindje midis tyre kombësitë e ndryshme të një vilajeti dhe të pengontë bashkimin politik të popullsisë të një kombësie të vetme. Në interes të kësaj politike,Porta bëntë shpesh herë ndryshime edhe në kufijtë e vilajeteve. Për shembull në fillim (1868) në kufijtë e vilajetit të Kosovës u përfshinë edhe viset serbe të Nishit. Më vonë (1875) ndërsa teritoret e Nishit u shkëputën,në kufijtë e vilajetit të Kosovës u përfshinë vise boshnjake të Tashlixhës,të cilat edhe këto më vonë u shkëputën. Me 1888,ndarja e katër vilajeteve në sanxhake dhe sanxhakeve të tyre në kaza – ndarje e cila mbeti në fuqi deri në fund të sundimit osman – ishte në këtë mënyrë:

I – Vilajeti i Shkodrës: 1.Sanxhaku i Shkodrës (Kaza e Shkodrës,Lezhës, Pukës,Ulqinit,Tivarit,Mirditës,Malësisë dhe Podgoricës. 2.Sanxhaku i Durrësit (kaza e Durrësit,Tiranës,Krujës dhe Kavajës).

II – Vilajeti i Manastirit: 1.Sanxhaku i manastirit (kaza e Manastirit,Follorinës,Kërçovës,Përlepit). 2.Sanxhaku i Korçës (kaza e Korçës,Starovës,Kolonjës,Kosturit,Bilishtit,Hurupishtit dhe Oparit. 3. Sanxhaku i Elbasanit (kaza e Elbasanit,Gramshit,Peqinit,

Çermenikës). 4. Sanxhaku i Dibrës (kaza e Dibrës,Matit,Radomirit dhe Rekës). 5. Sanxhaku i Ohrit (kaza e Ohrit,Strugës). 6.Sanxhaku i Serfixhës (kaza e Serfixhe,Kozhanit,Naseliçit,Lapsishitit,Grebenesë,Kailarit,Elasonës).

III – Vilajeti i Janinës: 1.Sanxhaku i Janinës (kaza e Janinës,Leskovikut,Konicës,Filatit,Paramithisë,Mecovës). 2. Sanxhaku i Gjirokastrës (kaza e Gjirokastrës,Delvinës,tepëlenës,Permetit,Himarës). 3.Sanxhaku i Beratit (kaza e Beratit,Vlorës,Myzeqesë,

Mallakastrës,Skraparit,Tomorricës). 4.Sanxhaku i Prevezës (kaza e Prevezës,Margëllëçit,Lorosit).

IV – Vilajeti i Kosovës: 1.Sanxhaku i Shkupit (kaza e Shkupit,Kumanovës,Kaçanikut,Velesit,Shtipit,Radovishtës,Koçanës,

Kratovës,Peçevës,Palankës, 2. Sanxhaku i Prizrenit (kaza e Prizrenit,Tetovës,Lumës).3.Sanxhaku i Pejës (kaza e Pejës,Gjakovës,

Gucisë,beranës,Tërgovishtës). 4. Sanxhaku i Prishtinës (kaza e Prishtinës,Gjilanit,Mitrovicës,Vuçiternit,Preshevës).

5. Sanxhaku i Novipazarit (kaza e Novipazarit,Senicës,Akovës,Novavaroshit,Prepoljes).

Popullsia që banonte në teritoret e 4 vilajeteve ishte me 1850 afërsisht 2 miljon e 200 mijë banorë,me 1912 rreth 3.220 mijë banorë. Për nga numri i banorëve,katër vilajetët kishin dallim të ndjeshëm midis tyre. Popullsinë më të madhe e kishte vilajeti i Kosovës.

Pastaj vinin me rradhe vilajeti i Manastirit, Janinës,Shkodrës. Me 1912 popullsia e tyre ishte afërsisht kjo:

- Vilajeti i Kosovës........ 1.150.000, - Vilajeti i Manastirit ...... 920.000.

- Vilajeti i Janinës ......... 720.000, - Vilajeti i Shkodrës .....440.000

- Shuma: 3.220.000

Sikurse shihet brenda 60 vjetëve popullsia e 4 vilajeteve ishte rritur më pak se 50% (nga 2.200 mijë në 3.220 mijë banorë). Kjo rritje shumë e ngadalshme përcaktohej nga niveli ekonomik e shoqëror shumë i prapambetur i vendit,konkretisht nga përqindja e lartë e mortalitetit të fëmijëve,nga epidemitë e shpeshta që pllakosnin Turqinë,nga mesatarja e ullët e moshës së popullsisë pas mesit të shek. XIX. Sipas llogaritjeve të përafërta,përbërja etnike e popullsisë në 4 vilajetet ishte me 1912: - Shqiptarë....1.760.000. – Maqedonë....680.000.- Grekë...350.000. -Turqë....180.000. – Serbë....190.000. – Të ndryëshëm ....60.000. Shuma gjithsej....3.220.000 banorë.

Shpërndarja e popullsisë shqiptare nuk ishte e njëllojtë në të gjitha vilajetet. Numrin më të madh të popullsisë shqiptare e kishte vilajeti i Kosovës (rreth 710 mijë frymë). Pastaj vinin me rradhë,ai i Janinës (370 mijë frymë),i Manastirit (360 mijë frymë dhe ai i Shkodrës (320 mijë frymë). Si rrjedhim shpërndarja e popullsisë shqiptare nuk ishte e njëllojtë as nepër sanxhakët e

këtyre vilajeteve. Midis tyre kishte sanxhakë me popullsi krejtësisht shqiptare (sanxhakët e Beratit,Durrësit dhe Elbasanit,sanxhakë ku popullsia shqiptare formonte shumicën absolute (sanxhakët e Shkodrës,Gjirokastrës,Pejës,Korçës,Prizrenit,Prishtinës dhe Dibrës),dhe sanxhakë ku popullsia shqiptare formonte pakicën (sanxhakët e Novipazarit,Prevezës,Manastirit,janinës,dhe Shkupit). I vetmi sanxhak ku popullsia shqiptare nuk çonte asnjë peshë ishte ai i Serfixhës,në vilajetin e Manastirit.

Trojet shqiptare