PRESHEVA NË FAKTET HISTORIKE DHE ARKIVORE NDËR SHEKUJ

PRESHEVËN-si regjion të Shqipërisë së Vjetër Verilindore, gjithmonë e kanë përbërë pjesët që i kanë takuar fushëgropës të saj. Pastaj edhe shtrirja administrative që e kishte dhe e ka akoma edhe sot Presheva, si kryeqendër e Kosovës Lindore i kanë takuar gjithmonë asaj vetëm se asaj. Gjatë sundimit pesë shekullor të Perandorisë Osmane. Kazaja e Preshevës me regjionet tjera të Shqipërisë së Vjetër Verilindore siç ishin: Nishi, Piroti, Prokupja, Bella Pallanka, Kurshumlia, Leskoci, Vraja, Bujanoci etj. i kanë takuar mytesarifllëkut (sanxhakut) gjegjësisht Vilajetit të Kosovës. Regjioni Preshevës, nga ana veriore, gjer nga fund vitet 1877-1878, kufizohej me Principatën e Serbisë, ndërsa nga ana lindore, me një pjesë të vogël kufizohej me qarkun e Qystendilit të principatës bullgare, kurse nga ana perëndimore dhe jugore, kufizohej me regjionin e Gjilanit dhe me atë të Kumanovës.
Këtij regjioni autokton shqiptarë, nga dy anët e saja i shkojnë, vargmalet të cilat degëzohen nga jugu dhe veriu me talvegun e maleve të Karadakut, ndërsa nga lindja në perëndim, ky regjion i Shqipërisë së Vjetër Verilindore, do të kufizohej me talvegun e maleve të Osogovës, dhe se territoret e këtyre vargmaleve të thyera e kufizonin atëbotë kazanë apo regjionin e Preshevës.
Pjesa më e madhe e kësaj kryeqendre të Dardanisë Lindore, është teren kodrinorë malor, përveçse rrafshinës së Anamoravës, Moravicës dhe Moravës Jugore. Kazaja e Preshevës atëbotë i përfshinte para përkufizimeve kufitare me lëshimet dhe favoret, që ia bënë fuqitë e mëdha evropiane, Serbisë karpatjane, gjatë vitit tragjikë më 1878. Dhe se kjo kaza shqiptare, do t’i përfshinte edhe këto regjione:Luginën e Kërshevicës, gjerësinë e Luginës së Pçinjës dhe Luginën e Moravës së Bujanocës. Nga këto tria regjione të Kazasë së Preshevës, regjioni më i madh ishte ai i Pçinjës, ndërsa regjioni më i vogël në këtë kaza ishte Moravica me Karadakun e Preshevës.
a) Moravica dhe Morava e Karadakut të Preshevës e përfshinte atëbotë, territorin nga kufiri i Serbisë dhe maleve Karpine e gjerë në Bujanoc. Ndërsa Moravicë quhej ai territor i mbetur nga fusha e Preshevës dhe Moravës e gjerë 5-6 km. para kufirit administrativ të këtij regjioni në drejtim të Kazasë së Kumanovës, gjegjësisht deri përtej fshatit Zhunicë.
b) Regjioni i Rujanit me lumin e Krshevicës i përfshte regjionet kryesore duke i inkorpuruar të gjitha degët dhe nëndegët e tij dhe rrafsh- lartat dhe shpatinat e buta të cilat lëshohen në Moravicë dhe lumin e Kërshevicës. Ky regjion shtrihej mes Moravicës dhe lumit të Pçinjës, këtë regjion e përbëjnë vende-vende masivet shpatuke të maleve të Rujanit. Saktësisht Rujani, fillonte nga fshatrat e Jaztrebcit, Llukarcës dhe Kosharnës, ndërsa nga ana e majtë kufizohet me lumin e Kërshevicës dhe më tutje e mbante kufirin e regjionit të Kumanovës.
c) Pçinja, ishte regjioni më i madh dhe më i afërt me Kazanë e Preshevës, ai gjithmonë quhej regjion i Pçinjës, sipas lumit me të njëjtin emër. Marrë në përgjithësi, ky regjion është kodrinoro malor, pothuajse gjithmonë i kishte takuar Kazasë së Preshevës.
Këto toponime të vendbanime dhe të hidronimeve të lumenjve të lartë përmendura, kanë qenë tokat e Shqipërisë së Vjetër Verilindore e jo të “Juzhna Stara Serbisë” sipas historianit shoven serb J. H. Vasileviqit nga Vraja, dhe se të gjitha këto regjione, shqiptare ishin uzurpuar dhunshëm nga sllavet e jugut dhe të lindjes, gjatë shekujve VI-VII, dhe XIII, do të thotë edhe gjatë mesjetën së vonë në shekullin XV.
Regjioni i Preshevës gjatë kohës së antikitetit, ka qenë nën sundimin romak. Provinca e dytë, provinca Dardanium ka qenë po ashtu nën sundimin romak me kryeqytetin e saj Scup, Shkupi i sotëm. Gjatë dyndjeve sllave, në shekullin VI dhe VII, në rajonin e Preshevës janë ndërtuar disa kala për t’u mbrojtur nga barbarët sllav. Për këto fortesa më së miri flet historiani bizantin Prokopie. Këto kala ishin: Kalaja e Preshevës, si dhe disa të tjera në Karadak, si edhe ajo e Bushtranit me qytezën e saj të antikitetit e quajtur Dardhanium.
Gjer në shekullin IX, rajoni i Preshevës mbetet nën pushtimin e Bizantit. Nga gjysma e dytë e shekullit IX, gjer në shekullin X rajoni i Preshevës pushtohet nga ana e mbretërisë Bullgare. Prej shekullit XI e deri në shekullin e XII, Presheva me rrethinë gjendet nën sundimin Bizantin. Në fund të shekullit XII, sipas dokumenteve serbe, Preshevën e gjejmë të pushtuar nga ana e Nemaniqëve deri në vitin 1455. Gjatë kësaj kohe, popullsia autoktone i takonte religjionit të krishterë të përhapur nga romakët. Krahas popujve tjerë, edhe shqiptarët e këtyre trevave u bënin rezistencë pushtimit osmano-turk. Si rrjedhojë e rezistencës shpesh herë, popullsia e këtyre anëve i nënshtrohej zullumeve dhe reprezaljeve nga ana e barbarëve të ardhur nga Azia. Presheva, emërtimin që e ka sot, e ka nga fjala latine që do të thotë PRESH-purri dhe OVA-fushë, pra Presheva është fusha e purrinjëve.

Dihet, nga shumë udhëpërshkrues dhe burime tjera të shkruara dhe të pa shkruara, mbi rrugët e vjetra dhe ato të reja, në këtë regjion të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Në bazë të kësaj mundë lehtë të përfundohet se në mesjetë dhe në shekujt paraprak, nëpër këto territore të Kazasë së Preshevës, atëbotë janë kryqëzuar shumë rrugë dhe rrugica të cilat kanë ardhur nga Bregdeti Adriatik, për në lindje dhe janë ndërlidhur me ato rrugë që kanë ardhur nga veriu i Pashallëkut të Beogradit dhe Arnautllëkut të Nishit, për në jug. Drejtimi kryesor i këtyre rrugëve, gjithmonë ka qenë Lugina e Moravës dhe ajo Vardarit, pikësynimi i tyre ka qenë gjithnjë Shkupi, Kumanova dhe Selaniku, gjithmon këto regjione strategjike i kanë takuar Vilajetit të Kosovës dhe atij të Manastirit.
Ndoshta, këto rrugë dhe rrugica kanë mundur ta ndryshonin transhenë e tyre, porse drejtimi, do të mbetej i njëjtë, nëpër këto regjione të Shqipërinë së Vjetër Verilindore. Me ngritjen e linjës hekurudhore nga Nishi për në Selanik në fund të shekullit XIX, këto rrugë kishin filluar ta humbisnin rëndësinë e tyre paraprake. Kjo linjë hekurudhore nga Lugina e Vrajës dhe e Preshevës për në fushëgropën e Vardarit, do të fillonte të trasohej më 1886, dhe kishte përfunduar së ndërtuari gjer në Shkup më 1888.
Rëndësia e madhe e këtyre rrugëve, ishte se ato gjithmonë dhe çdo herë do të kalonin nëpër fushën e Preshevës. Dhe se këto rrugë dhe rrugica tjera sporadike, me ngritjen e kësaj linje hekurudhore, siç thamë më lartë do ta humisnin domethënien e tyre kryesore që e kishin më parë, sot përdoren vetëm si rrugë të qarkullimit lokal në mes regjioneve të afërta fqinjësore.
Ja se siç shprehet J. H. Vasileviqi, për rrugët e reja dhe të vjetra: ”Për rrugët e vjetra nëpër këtë regjion thotë ai shihet se si është zhvilluar qarkullimi me mjete për kërkesat administrativo qarkulluese të postës, telegrafit etj. Me ndryshimin e drejtimit të rrugëve sporadike, do të vinte edhe gjer te braktisja e rrugëve kryesore të vjetra, këto rrugë ishin braktisur, sepse kishin filluar të hapeshin rrugë tjera të reja. Atëherë kur tatari dhe hasnedari, ngutej i vetmuar me ndonjë letër apo arkë parash nga Kosova për në Edrene apo Stamboll dhe anasjelltas, ka kërkuar rrugë dhe drejtime më të shkurta, që të sigurohet dhe mbrohet nga kusarët dhe nga pengmarrësit tjerë, ata shpeshherë i janë shmangur rrugëve kryesore dhe i kanë zgjedhur rrugët më të përshtatshme nëpër male”.
Jo vetëm se, me ngritjen e linjës hekurudhore, rrugët nëpër këtë regjion e kishin humbur rëndësinë e tyre paraprake, porse rëndësia e tyre, do të binte edhe me përkufizimet kufitare mes Turqisë, Bullgarisë dhe Serbisë, lëshime këto që ishin bërë nga Kongresi i Berlinit, për favoret dhe apetitet kolonialiste të kryesodomistit karpatjan atëbotë të Millan Obrenoviqit.
Ky i fundit, gjatë luftërave në fjalë në prag të këtij kongresi famëkeq i dëboi me dhunë nga viset e Shqipërisë së Vjetër Verilindore të rrethinës së Nishit, Pirotit, Prokupjes, Kurshumlisë, Bella Pallankës, Leskocit, Vrajës etj. Më tepër se 813.000 banor shqiptarë me pretekst se dëshironte ta shndërronte Serbinë në shtet të pastër një nacional serb dhe tentonte t’i paralizonte hapat eventual të Portës në Kongresin e Berlinit. M’u për këtë Qeveria Serbe atëbotë: urdhëroi që të shpërnguleshin me dhunë dhe terror shqiptarët autokton nga viset e lartë përmendura të asaj pjese të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Sipas sajë, çdo ushtar i shkuat, do të ishte më i vlefshëm për atdheun e vet, sa më shumë shqiptarë të shpërngulte me dhunë dhe terror dhe pa kurrfarë mëshire njerëzore.
Edhe tek muhaxhirët e Preshevës, dhe rrethinës të sajë. “Si dëshmi e kësaj shpërnguljeje sllave është fakti sepse shumë familje dhe fshatra të tëra e dinë prejardhjen e tyre nga viset Veri-Lindore të Arbërisë. Banorët e fshatit Kokaj (malësi) vijnë nga rrethina e Leskocit nga fshati Klajiq, Seferët, vijnë nga rrethina e Pirotit, Familja e Dodajve (dodallarët e Preshevës) vijnë nga Nishi, benorët e fshatit Depcë (malësi) po ashtu vijnë nga rrethina e Leskocit” edhe familja Hysen Pashës vjenë nga Vraja, ndërsa banorët e Shoshajës së Poshtme vijnë nga Masurica dhe Allakinca. Binajt vijnë nga Binoci i Surdulicës, ndërsa agajt e Bushtranit vijnë nga Vraja me muhaxhirët tjerë si nga Surdulica, Allakinca, Allashnica, Llugojnica, Suvojnica, Drenova, Gramagja etj.
Shumë familje muhaxhire, me dhembje në shpirt dhe brengë të madhe në zemër do ta braktisnin memleqetin e tyre të vjetër nga dhuna dhe reprezaljet e shkuat karpatjan. Nga shënimet e lartë cituara shihet se vetëm se një pjesë shumë e vogël e tyre, do të vendoseshin në Preshevë dhe rrethinën e saj. Ndërsa pjesa më e madhe e muhaxhirëve tanë tragjikë, vetëm se kishin kaluar nëpër Luginën e Preshevës, për në shkretëtirat e Anadollisë, do të shkonin shqiptarët tanë nga: Nishi, Prokupja, Piroti, Kurshumlia, Ak Pallanka, Leskoci Vraja, Masurica. Për t’u vendosur përgjithmonë atje ku miza brenë hekur siç thotë një fjalë e urtë popullore këtu tek ne në Shqipërinë e Vjetër Verilindore.
Vraja, do të mbetej edhe më tutje gjatë asaj kohe, nyja kryesore qarkulluese me Kriva Pallankën dhe qytetet tjera, kjo nyje mesjetare qarkulluese, ishte më e shkurtër dhe mjaft e sigurt e cila kryente dhe ndërlidhte regjionet e mbetura të Preshevës me përkufizimet kufitare. Në këtë regjion atëbotë, ishin edhe disa rrugë tjera qarkulluese mesjetare siç ishte ajo e Kriva Pallankës me rrugën tjetër Vrajë-Kumanovë e cila për atë kohë, ishin si më e frekuentuara. Ndërsa rruga Vrajë-Kumanovë, ishte dhe mbeti edhe sot e kësaj dite si më e rëndësishmja në tërë regjionin e Preshevës. Kjo arterie rrugore shpinte përmes luginës së Moravës dhe Moravicës, ku pastaj e njëjta do të kalonte nëpër fushën e Preshevës dhe atë të Çukarkës për të vazhduar dhe ndërlidhur me regjioni e Kumanovës, gjegjësisht me Vilajetin e Kosovës. Sepse Kumanova dhe Shkupi gjithmonë që nga mesjeta e gjer më 24 tetor të vitit 1912, i kanë takuar Kosovës, kurse ushtria kolonialiste serbe dhunshëm, do t’i okuponte edhe këto vendbanime autoktone të Shqipërisë së Vjetër Verilindore.
Kjo rrugë sipas J. H. Vasileviqit, nga vitet e gjashtëdhjeta të shek. XX, ka kaluar nga Vraja për në Lilancë, Negoc, Bishecë, Bilaç dhe më tutje, nëpër të njëjtin drejtim që e ka edhe sot, duke e kaluar fushën e mesme të Bushtranit, në drejtim të Leranit të Epërm, ku i kalonte livadhet e Sali Sadës për të kaluar pastaj pran kishës së Leranit dhe për të vazhdur drejtimin e sajë për t’iu ngjitej më në fund talvegut kodrinor të pusit të patave (šatkin virit) të Bugarinës dhe futej ma në fund në regjionin e Kumanovës.
Për t’iu shmangur baltës aluvijale të këtij tereni rrafshinor, gjatë vitit 1863-1865, është ngritur rruga tjetër e që në popull do të quhej edhe si “Xhadeja e Re” apo edhe si “Xhadeja e Mithat-Pashait” reformatorit turk me prejardhje shqiptare nga Nishi.
Me ndërtimi i kësaj “Yeni Gadde-s”, rruga e kishte ndryshuar, transhenë e sajë paraprake dhe se drejtimi i kësaj të fundit, do to ishte; rrëzë pllajave të Rujanit. Pastaj kalonte nëpër Kodrën e Somolicës, dhe nga Kodra e Somolicës është lëshuar në Fushën e Bilaçit, ku nga fshati Çukarkë, fillonte t’i ngjitej degëve të maleve të Rujanit, duke i kaluar zabelet e Mamajve dhe të Tabanocës hynte në regjionin e Kumanovës.
Kjo rrugë e Mithat pashait, gjer nga vitet e stuhishme të viteve 1877-1878, pikërisht gjer sa nuk ishte ngritur linja hekurudhore nga Anautllëku i Nishit për në Kazanë e Vrajës dhe atë të Preshevës për të vazhduar pastaj për në: Kumanovë, Shkup dhe Selanik. Kjo rrugë e kishte lozur një rrol të rëndësishëm si në ekonomi dhe në politikë atëbotë. Dhe se njerëzit e vullnetit të mirë, duke e parë rëndësinë e sajë të dyfishtë që e kishte kjo arterie e rëndësishme rrugore për humanitet dhe hajrat, kishin investuar në ngritjen përgjatë kësaj rruge, gjegjësisht nëpër disa vende të sajë; çezme dhe puse (bunarë) të shumta. Pastaj nga dyja anët e saj ishin mbjellë shumë lloje të ndryshme të drunjve dhe me të vërtet ishte krijuar një ale e vërtetë rrugore.
Rruga tjetër e një rëndësie si ajo e Mithat pashait, ishte rruga e Moravës së Luçanit edhe kjo rrugë i takonte shekujve të hershëm të antikitetit dhe kohës së hershme të mesjetës. Transheja e kësaj rruge ne Shqipërinë e Vjetër Verilindore, kryesisht ka shkuar në drejtimin e njëjtë, por saktësisht nuk dihet nga ka kaluar. Porse duke paragjykuar nga mbeturinat e urës së vjetër mbi lumin e Moravës së Luçanit dhe rrëfimeve në popull, mbi këtë urë dhe rrugë në vështrim të parë mund të përfundohet se kjo rrugë ka shkuar nga ana perëndimore e Qarkut të Vrajës. Kjo rrugë e Vrajës, nga kohërat e hershme shkonte për në Shkup duke e mbajtur anën e djathtë të Luginës së Moravës së Bujanocit dhe rrëzë maleve të Karadakut. Kjo arterie me rëndësi rrugore vinte atëbotë nga vija e caktuar e demarkacionit kufitar mes Principatës Serbe dhe të Perandorisë Osmane nga fshati Vërtosh dhe kalonte nëpër Karatnikun e Bujanocit dhe vinte në Lluçan dhe nga aty kalonte te manastiri i vjetër i Arhielevicës (Rahovicës të sotme) për të vazhduar pastaj për Preshevë-Llopat-Opajë-Kumanovë-Shkup e tutje për në Selanik, zatën afër udhë-kryqit të Preshevës te trafoja është guri që tregon lartësinë rrugore prej 736 kilometrash sigurisht pika përfundimtare ishte për në Edrene.
Në këtë pjesë të Shqipërisë së Vjetër Verilindore, ka pasur shumë hane dhe bujtina tjera të ngritura për rreth këtyre rrugëve si mjaft të frekuentuara atëbotë. Pikërisht ato vende gjithmonë janë emërtuar dhe quajtur më vonë në bazë të atyre haneve dhe pronarëve të tyre. Gjer vonë në këtë regjion të Kazasë së Preshevës, ka ekzistuar hani i Bilaçit i ngritur në vitet e gjashtëdhjeta të shekullit XIX, kur edhe ishte ngritur rruga e Perandorit. Përveçse hanit të Bilaçit, në rrugën Vrajë-Kumanovë, kanë ekzistuar edhe hani i Pajazitit në Somolicë dhe hani i Rexhepit në Çukark ndërsa në regjionin e Kumanovës rreth kësaj xhadeje, kishte pasur më shumë hane të tillë porse si më në zë, do të ishin: hani i Karabiçanit, Nagoriçes dhe i Baba Rotkës në Kumanovë, kjo ishte një shqiptare e sllavizuar, sepse prindërit e saj, duke ikur nga solldata piromane dhe vrastare e ushtrisë serbe, do ta braktisnin skaj kësaj rruge të Perandorit dhe ushtria do ta gjente dhe do t’ia falnin një familje sllavo-serbe që jetonte atëbotë në Kumanovë, sepse e njëjta familje s’kishte pasur fëmijë. Dhe se i njëjti hanë kishte punuar deri vonë gjatë regjimit të Kralevinës Serbe dhe se pronarja e më vonshme legjitime vetë kishte rrëfyer shpesh për atë agzot të madh të shqiptarëve nga Shqipëria e Vjetër Verilindore.
Të gjitha hanet dhe bujtinat tjera, që kishin qenë, do të mbeteshin histori e veçantë për rrjedhat politiko-shoqërore në këtë anë të shtetit të Arbrit, për ato vite të stuhishme të shpërnguljes së dhunshme të 813 000 banorëve shqiptarë nga 25 000 km2 , nga të gjitha ato vendbanimeve të Shqipërisë së Vjetër Verilindore që ishin më tepër se 700 vendbanime etnike shqiptare. Këto hane me të kaluarën e tyre të rëndësishme, kishin filluar të ç’thureshin dhe ta humbitnin rëndësinë e tyre funksionale, qysh nga ngritja e linjës hekurudhore, dhe se nga këto hane për një kohë relativisht të shkurtër nuk do të mbetej asnjë gjurmë dëshmuese. Përveçse një formë e shkruar ku thuhet se, gjatë viteve të pesëdhjeta të shekullit XIX, si hanxhinj, me shumicë kanë qenë, grekët dhe vllahët. Shumica e tyre përveçse që janë marrë me hanxhillëk, këta cincar greko-vllah, janë marrë edhe me bujqësi dhe blegtori, ku ndër kohë këta nomad nëpër disa vende, këtu në fushëgropën e Vrajës, Bujanocit dhe në Preshevë, kishin blerë edhe tokë pune.
Pastaj në këto shënime,thuhet se shqiptarët dhe turqit, shumë rrallë dhe pothuajse fare nuk janë marrë me këtë veprimtari të hanxhillëkut. Për të gjitha hanet dhe bujtinat tjera, është shkruar me mjaftë nostalgji dhe në mënyrë të thuktë, në librin.
Presheva gjatë sundimit Turk, kishte luajtur një rol të rëndësishëm sepse gjendej në udhëkryq të Gadishullit Ilirik. Roli i saj do t’i shtohej edhe më tepër pas dëbimeve masivë të shqiptarëve nga trojet e vjetra të Shqipërisë Verilindore, në fillim gjatë vitit 1867, ishin dëbuar dhunshëm nga Pashallëku i Beogradit 413.000 shqiptarë, më pastaj gjatë viteve 1877/78, nga Arnautllëku i Nishit dhe Qarku i Vrajës, do të dëboheshin dhunshëm nga solldata e shkaut edhe 400.000 shqiptarë tjerë. Dhe e tëra kjo u bë me lëshimet e kongresistëve të Berlinit në favoret dhe privilegjet e pa ngopura të serbo-karpatjanëve. Kazaja e Preshevës atëbotë, ishte shëndrruar në një qendër të fortë civilo-administrative. Ndërsa si motra e saj Bujanoca, do të shëndrrohej gjithashtu në qendër të fuqishme tregtare në tërë Kazanë e Vrajës. Sepse në këtë qytet të Shqipërisë së Vjetër Verilindore, gjithmonë kurse mbahet mend kishte luajtur paraja.
Këto vendbanime shqiptare, nga njëra tjetra janë të larguara vetëm 20 km. rrugë, popullata shqiptare nga këto dy vendbanime, kishin ngelur pa u dëbuar nga ushtria e shkuat gjatë viteve 1877-1878. Dhe se këto dy qytete shqiptare, ishin zhvilluar pavarësisht nga kushtet dhe rrethanat shoqëroro-ekonomike, të stuhive dhe katrahurave të krijuara, gjatë shekujve të kaluar në këtë nën qiell të Ballkanit me plotë tragjedia të pa shëruara, të shkaktuara gjithmonë nga fuqitë e mëdha evropiane. Gjithmonë këto tentative gllabëruese, rënduan dhe po rëndojnë edhe sot, mbi fatin dhe tragjedinë, golgotjane të etnosit shqiptar dhe se ndër këta shekuj dhe dekada të shkuara territori i shqiptarëve, do të shëndrrohej, jo një herë por shumë herë në plaçkë dhe monedhë tregu për shitjen dhe kusuritjen e pazareve të fuqive të mëdha të vendosjes.
“Presheva, duhet me kujdes të vëzhgohet, nga hekurudha, apo nga stacioni i së njëjtës dhe tek atëherë ajo, do të shquhet si qytet me godinat, të cilat janë nga ana perëndimore e Preshevës, më plepa dhe shelgje të shumta, minaret e sajë penetrojnë nëpër pemë dhe mbi pullazet e shtëpive. Presheva nga stacioni i saj hekurudhor është larg gjysmë ore rrugë në këmbë. Ajo është e vendosur anëve të lumit të saj dhe përroit Gjeren, dhe pllajave shkëmbore të Karadakut. Presheva është njëri ndër vendet më të bukura në pjesën perëndimore të këtij regjioni. Me bukurinë e saj dhe pozitën gjeostrategjike Presheva, mund të matet vetëm se me Tërnocin. Kazaja e Preshevës, para luftërave serbo-turke të viteve 1877-1878, ishte vetëm se katund i madh i banuar me popullatë heterogjene, tridhjetë vitet e fundit të shekullit XIX, Presheva, ishte rritur me një trend të lartë demografik dhe se nga një fshat, do të rritej në një qytezë. Gjatë fund shekullit XIX, Presheva i kishte 640 shtëpi, përveçse 43 shtëpive ciganësh ortodoks dhe 83 shtëpi tjera ciganësh islam. Sipas J.H.Vasileviqit,ku thotë se tash në Preshevë jetojnë vetëm shqiptarë, duke i llogaritur këtu vetëm 4 shtëpi turke dhe disa zyrtar administrativ.
Në Preshevë, kishte serb ishte nga ajo se ata kanë qenë dhe janë serb, kondomiomist (kolonizator) që kishin ardhur pas vitit 1912, dhe se shumica e serbve, do t’i kolonizonin në mënyrë të dhunshme këto pjesë të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Pas luftërave Ballkanike të viteve 1914-1918, serbët, do të vinin në Preshevë, nga Bosnja dhe Cërnagora e Nikolla Pashiqit. Presheva, do të kolonizohej edhe me sollunash dhe rajë nga malsia e Pçinjës etj.
Presheva, deri para viteve kolonialiste 1912-1918, ishte regjion i banuar vetëm me etnos shqiptarë, siç do të ishin të banuar para vitit 1877-1878, me shqiptarë: Toplica e Arnautllëkut të Nishit, pastaj Kazaja e Kurshumlisë, Prokupja, Ak Pallanka, Leskoci dhe Kazaja e Vrajës dhe të 714 vendbanimet tjera regjionale, me kryeqendrat urbane të këtyre fshatrave të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Këto regjione shqiptare siç e kemi potencuar edhe më lart, ishin uzurpuar dhunshëm nga bishat pagane karpatjane, me në shtytjen dhe ndihmën e Rusisë Cariste dhe evropianëve. Të gjitha ato vendime kolonialiste të këtyre fuqive evropiane, ishin jetësuar pastaj në teren me ndihmën e pa kursyer të ushtrisë serbo-ruse dhe asaj bullgare.
Edhe nëse përmendet Presheva, në shënimet dhe kujtimet e shek. XIV, si fshat i madh, ndërsa më vonë sipas shënimeve kishtare, tendencioze serbe, të shekullit XV, thuhet se ka jetuar në këtë regjion të Dardanisë Lindore, perandori i quajtur, Qesar Uglesha. Ky pagan dhe paganët tjerë i kishin uzurpuar të gjitha foltoret shqiptare në mesjetë. Për këtë më së miri dëshmojnë, mbeturinat dhe shënimet e rrugë përshkruesit Kuripeshiqit, gjatë shekullit XVI. Ai për Preshevën dhe faltoret e saja do të deklaronte kështu; “ allda vor zeiten ein schöns schoss gewesen” ( allda për kohën që i ka takuar ka qenë njëri ndër manastiret më të bukura). Ky shtegtar gjerman e ka fjalën për Manastirin e Tërnavës që është mbi shpellën e arushës lart atje rreth Ostrovicës.
Sot kur të fillohet të gërmohen themele,e podrume apo të hapjes së puseve nga banorët preshevarë, haset në materiale të lloj-llojshme si në gurë të latuar, tulla të trasha e të pjekura nga deltina dhe dëshmi tjera arkeologjike nga kohërat e antikitetit.
Sipas pohimeve sllave dhe shënimeve kishtare, thuhet se xhamia e sotme “Atik Xhamia e Preshevës”, e vitit 1678, kinse qenka ndërtuar në vendin e kishës së dikurshme të “Shën Trenjakëve” këto janë marifete mitomane kishtare sllave.
Xhamitë dhe mejtepet në Preshevë do të jenë vatrat fillestare të ngritjes dhe arsimimit të popullatës shqiptare në këtë pjesë të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. “Si objekt i parë i fesë islame dhe i arsimit fillestar i shqiptarëve në komunën e Preshevës është Xhamia e Vjetër apo Atik Xhamia e Preshevës e ndërtuar më 1678, kurse ishte rindërtua më 1804. Xhamia e Re, e Preshevës u ndërtua më 1878, kurse u rindërtua më 1983. Ndërsa Xhamia e Vjetër në Rahovicë gjendet në mes të fshatit, te Ura, buzë lumit Moravicë, ishte ndërtua qysh në vitin 1860/62, kurse ishte rindërtua në vendin e Xhamisë së Vjetër me 1971/72. Xhamia e Corroticës u ndërtua më 1750, kurse u rindërtua më 1967. Xhamia e Raincës u ndërtua më 1720, kurse u rindërtua më 1892. Xhamia e Vjetër e Bushtranit u ndërtua më 1820,kurse ishte rindërtuar më 1923. Para se me u ndërtua Xhamia e Bushtranit më 1820, xhemati i kësaj bashkësie lokale, shkonin për t’i kryer ritualet fetare në xhamitë e Bugarinës, Tabanocës dhe në atë të Bilaçit, këto xhami ishin ndërtuar më 1375. Nga tre vëllezër ndërtimtarë, për këto faltore shqiptare është shkruar më lartë, porse në mënyrë më të gjerë është potencuar në librin paraprak.
Xhamia e Bukurocës gjendet në mes të fshatit dhe është ndërtuar në vitin 1908, kurse është rindërtuar më 1982. Ndërsa Xahamia e Vjetër e Caravajkës gjendet në mes të fshatit tek Mëhalla e Epërme, e ndërtuar më 1812 dhe e rindërtuar më 1983. Xhamia e Vjetër e Bugarinës është ngritur më 1375 dhe se renovimi i sajë ishte bërë sipas burimeve të Bashkësisë Islame të Preshevës më 1720, edhe për këtë faltore të vjetër shqiptare është shkruar më lartë në këtë punim monografik.
Xhamia e Çukarkës është ndërtuar më 1800, kurse ishte rindërtuar në vitin 1971. Xhamia e Zhunicës është ndërtuar më 1906, kurse rindërtimi i sajë ishte bërë më 1965. Ndërsa Xhamia e Norçës është ndërtuar më 1720, kurse ishte rindërtuar më 1998, Xhamia e Vjetër e Miratocës është ndërtuar në vitin 1750, kurse ishte rindërtuar më 1994. Xhamia e Caravajkës është ndërtuar më 1820, kurse e rindërtuar më 1997. Xhamia e Ilincës është ndërtuar më 1928, kurse do të rindërtohej në vitin 1997. Xhamia e Garës është ndërtuar në vitin 1910, kurse ishte rindërtua më 1955. Ndërsa, Xhamia e Tërnavës ishte ndërtuar më 1816. kurse mejtepi i kësaj bashkësie lokale është ndërtuar më 1815. Në këtë ndërtesë është zhvilluar mësimi i gjeneratave të para në gjuhën shqipe prej vitit 1946/46. Dhe se një pjesë e xhamisë dhe mejtepit të saj ishin ndërtuar më 1910, me gurët dhe materiali tjetër nga kisha ekzistuese shqiptare që ishte në njërën nga ngastrat e saj. Dhe se një pjesë e kësaj popullate në Shqipërinë e Vjetër Verilindore, qysh nga mesjeta e vonë, ishte konvertuar nga besimi i krishterë që e kishte më parë në një fe tjetër të re, në atë islame.
Shqiptarët, kjo racë e civilizuar e njerëzimit, gjithmonë kanë qenë tolerantë ndaj çdo besimi tjetër fetar dhe do t’i ndërtonin çdo herë shtëpitë e Zotit, qofshin ato kisha apo xhamia. Porse predikuesit nëpër këto faltore, do të ishin gjithmonë shqiptarët.
Fillimet e shkollimit të shqiptarëve, do të jenë me pushtimin turk dhe islamizimin e shqiptarëve. Këto vatra të arsimit shqip i hasim në fillim të shekullit XIX, kur edhe kishin filluar të ndërtoheshin xhamitë dhe emërtimet e hoxhallarëve shqiptarë, të cilët atëbotë e kryenin edhe misionin e shkollimit të popullatës. Kuptohet në gjuhën turke, gjegjësisht arabe, me alfabetin arab. Sipas dëshmitarëve, në çdo fshat në të cilin ka pasur xhami dhe imam është organizuar edhe mësimi fetar, në fillim, vetëm për djem.
Faza e dytë e shkollimit është shkollimi fillor që është organizuar nëpër qendrat më të mëdha siç ishte Presheva pastaj ( Vrajë, Masuricë, Leskoc, Prokupje, Kurshumli, Pirot, Ak Pallankë, Nish, ku atëherë Arnaullëku i Nishit i kishte jo më pakë se 48 xhami, pothuajse pranë çdo xhamie ishte edhe nga një mejtep, pa i llogaritur këtu edhe 217, xhamia dhe po aq mejtepe në Pashallëkun e Beogradit të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Kur pas vitit 1867, solldata vrastare dhe piromane e Mihajllo Obrenoviqit, xhaxhai i pricit të IV, të principatës serbe Millosh Obrenoviqi, do t’i dëbonte, vetëm se nga qyteti i Beogradit më tepër se 50.000 shqiptare, ndërsa nga të gjashtë nahijet dhe disa pallangat e tija, do t’i dëbonte dhunshëm edhe 413.000 shqiptarë të tjerë. Dhe se të gjitha xhamitë dhe mësonjëtoret shqiptare, do t’i digjnin dhe shkatërronin gradualisht këta karpatjan piroman dhe vandalë të pa civilizuar.
Nëpër këto mësonjëtore ishin të përfshirë nxënësit e shumë vendbanimet që donin të shkolloheshin. Mësimin e zhvillonin hoxhallarët më të njohur patriot shqiptarë. Nga këto shkolla dolën kuadro shumë të njohura nëpër këto troje etnike të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Hoxhallarët tanë mësimin e zhvillonin nga librat fetare të zgjedhura sipas moshës së shkollarëve. Nxënësit kalonin në mësimet e tjera dhe në libra tjera sipas aftësive të tyre individuale. Nxënësit më të mirë i ndihmonin hoxhës në mësime duke i kontrolluar nxënësit e tjerë që i kishin filluar mësimet më vonë.
Këta nxënës, të shkolluar në pikëpamje fetare kanë qenë bërthama e parë e kuadrit arsimor në gjuhën shqipe, pas shkollimit të tyre, ata do t’i ndiqnin disa kurse të organizuara pedagogjike, për t’u aftësuar më mirë për mësimdhënës të ardhshëm. Të gjitha shkollat e para nëpër këto territore,kanë qenë në gjuhën turko-arabe.Siç ishin edhe shkollat shqiptare para viteve 1867-1878, si në Vrajë, Leskoc, Prokupje, Kurshumli, Pirot, Ak Pallankë, Nish dhe në Beograd etj. për këto mësonjëtore nëpër trojet etnike shqiptare, do të flasim pak më vonë në këtë punim monografik, në trojet e Shqipërisë së Vjetër Verilindore.
Sipas njohurive të deritashme shkolla e parë në Preshevë është hapur më 1892 (katërmbëdhjetë vite pas shpërnguljes së shqiptarëve nga trojet e Vjetra të Shqipërisë, gjegjësisht nga Arnaullëku i Nishit, Leskocit, Vrajës etj. Se muhaxhirët e këtyre anëve popullatës vendore ua solli shumë të mira në të arriturat e gjer atëhershme në veprimtarinë e jetës shoqëroro-kulturore gjegjësisht në lëmin e arsimit dhe edukimit njerëzor.
Shkolla e parë shqiptare, do të quhej ”IPTIDAIE”. Mësimi në këtë mësonjëtore, zhvillohej në gjuhën turko-arabe nga hoxhallarët më të spikatur ku gjatë viteve 1893/94, këta hoxhallarë në Kazanë e Preshevës, do ta themelonin institucionin e parë arsimor i quajtur Kuvendi Arsimor. Për Kryetar të Kuvendit Arsimor atëbotë, do të emërtohej Haxhi Mehmet Efendiu, ndërsa si anëtarë të këshillit arsimor ishin: Ismajl Efendiu, Lutfi Efendiu dhe Haxhi Hydaver Efendiu, ndërsa si procesverbalmbajtës do të ishte Mahmut Efendiu.
Kuvendi Arsimor,në këtë pjesë të Shqipërisë së Vjetër Verilindore do të punonte dhe përpiqej me ngulmë në hapjen e mëtutjeshme të vatrave të arsimit dhe edukimin të shqiptarëve në Kazanë e Preshevës. Në vazhdë të këtij angazhomani do të hapeshin gjatë atyre viteve nga hoxhallarët tan të mirëfilltë, shkolla “RUZHDIE”, pastaj do ta hapnin edhe shkollën tjetër “IPTIDAIE” dhe disa paralelet tjera për fëmijët parashkollorë të ashtuquajtura “SIBIANE”.

Në Shkollën Ruzhdie të Preshevës, mësimin e vijonin 51 nxënës me të cilët punonin mësuesit hoxhallarë atëbotë siç ishin: Hafëz Ismajl Efendiu dhe Mehmet Efendiu. Ndërsa në Shkollën Iptidaie të Preshevës, mësimin e vijonin 103 shkollarë, nga të cilët 32 ishin femra. Me këta nxënës punonte Hafëz Emin Efendiu. Shiko se popullata e kësaj kazaje shqiptare me kohë ia kishte ditur vlerën arsimimit jo vetëm të gjinisë mashkullore por edhe të gjinisë femërore. Se shkollimi i 32 femrave shqiptare gjatë viteve 1893-1894, kishte një rëndësi të veçantë, se vlera e çdo shoqërie matet dhe vlerësohet me shkollimin dhe ngritjen e gjinisë femërore. Leva e një shteti është vetë femra, se ajo me një dorë e mbanë dhe e rritë fëmijën e po sa lindur, me dorën tjetër e përcjellë fëmijën e saj të rritur ushtar për lirinë e mëmëdheut.
Në Shkollën Sibiane gjatë viteve 1893-1894, ishin të përfshirë 41 vijues parashkollor, për edukator ishte angazhuar Ibrahim Efendiu. Ndërsa sipas shënimeve të Bashkësisë Islame të Preshevës, nxënësit të cilët pasi e përfundonin Shkollën Ruzhdie, mësimet mund t’i vazhdonin në “MEKTEBAL”. Shkolla të këtilla ekzistonin në Shkup dhe Manastir. Shkollat turko-shqiptare në Preshevë, do të punonin deri më 7 tetor 1912, datë kjo që do të shënonte largimin përfundimtar të pushtetit turk.
Atëbotë shkollat mejtepe nuk do të kishte vetëm se në Preshevë, por edhe nëpër disa lokalitete të kazasë të saj. Shembull, në Norçë objekti shkollor për mejtep është ndërtuar më 1870, kjo ndërtesë gjatë vitit 1937, rinovohet dhe përshtatet për mësim për shkollarët shqiptarë porse në gjuhën serbe. Në Preshevë shkolla të posaçme për shkollarët shqiptarë,do të fillonin të ndërtoheshin prej vitit 1906. Dhe se ndërtimi i tyre do të zgjaste gjer nga viti 1908. Në Bukurocë shkolla mejtep është ndërtuar në vitin 1908, ndërsa në Raincë, shkolla mejtep është ndërtuar para vitit 1912.
Medreseja e Preshevës, sipas burimeve rajonale, punën e saj e kishte vazhduar edhe pas tërheqjes së trupave turke nga Gadishulli Ilirik. Punën e saj kjo vatër e arsimimit shqiptarë do ta vazhdonte edhe gjatë okupimit bullgar dhe atij gjerman deri më 1947. Kohëve të fundit Medresenë e Preshevës e ka udhëhequr Hafëz Nexhatia dhe se shumë lëndë në këtë medrese shqiptare i ka dhënë Hafëz Alia.
Hafëz Alia (Ali Ahmeti), u lind në Preshevë më 1856 ku e jetoi një pleqëri të thellë gjer nga vitin 1952. Ky mësues i pa lodhshëm shqiptarë, ishte shkolluar në mesin familjarë nga mësuesit hoxhallarë që ishin në familjen e tij, ai posedonte njohuri të gjëra arsimore dhe kulturore dhe m’u për këtë edhe mbante poste të larta në hierarkinë arsimore atëbotë, sepse kishte pasur arsimim të gjerë. Këtë e dëshmon fakti se kishte shërbyer dy herë në Prizren, si drejtor i normales të saj në gjuhën turke, pastaj në shërbim ishte edhe në Gjakovë, dhe se të njëjtën veprimtari e kishte vazhduar edhe në Stamboll, ku edhe do të gjendej fotografia e tij autentike si mësues nga Kazaja e Preshevës.
Përmendet se pas masakrës në familjen atdhetare të Jashar Selimit konsultohet nga organet fashiste bullgare edhe Mësues Ali Ahmeti, për mundësinë e lëçitjes të kësaj familjeje, përgjigja nga ky pishtarë i arsimit shqiptar ishte: “Do të isha shumë i lumtur, sikurse fatin e familjes së Jasharit ta përjetonte edhe ndonjë djalë im”.
Tërë ai angazhim i këtyre pishtarëve tanë të arsimit shqiptarë, nuk kishte shkuar kot së koti, porse ishte avancuar dhe kurorëzuar me ngritjen e vetëdijes shqiptare, në kërkimin dhe hulumtimin e shtigjeve të reja, në avancimit dhe lulëzimin e vlerave tona Kombëtare Shqiptare.
Proverbi kinez mbi arsimimin dhe emancipimin e popullatës thotë: “Nëse mbjellë grurë, do të korrësh për një vit, nëse mbjellë pemë, do të vjelësh për disa vite. Ama nëse mbjellë arsim në një popull, frutat e saj do t’i vjelësh për sa ekziston ai popull”.
Lagjet e Preshevës, sipas shënimeve tendencioze serbe, thuhet dhe potencohet mes tjerash se: “Deri tek luftërat serbo-turke gjatë viteve 1876-1878. Kinse në Kazanë e Preshevës, paska ekzistuar lagja krishtere serbe e quajtur “Deževska Mahala” dhe se shqiptarët ia paskan ndryshuar toponimin e saj dhe të njëjtën e paskan emërtuar shqip“Mëhalla e Rekës” ku më pastaj prapë arnautët ia paskan ndryshuar emërtimin e saj dhe tash së fundi e quajnë, “Mëhalla e Alimetëve”.
Presheva si vendbanim me emërtimin e sajë të vërtet, do të njihej nga shënimet memoriale të kishës sllave, qysh nga gjysma e dytë e shek. XIV, kinse shqiptarët, emërtimin e Preshevës e shpjegojnë me fjalën turke, “berish-ova”, që do të thotë: fushë, ajër i pastër. Dhe sipas këtyre shënimeve sllave, potencohet dhe manipulohet kinse të gjitha pjesët dhe ngastrat e këtij vendbanimi të Shqipërisë së Vjetër Verilindore. Po i mbajkan dhe po quakan me toponimet kolonialiste sllave, do ta shohë më poshtë vetë lexuesi dhe do të gjykojë ai, se si sllavët që nga mesjeta, përpiqen dhe po përpiqen, që me çdo kusht ta paraqesin popullatën serbe si autoktone e përjetshme, e jo që janë popullatë kondomiomiste e ardhur atje nga prapa karpatet e Rusisë, në tokat tona të Arbrit.
Sipas shënimeve të J.H.Vasileviqit, për vitet 1878-1898, apo edhe për vitin 1901, për Preshevën shprehet kështu: “Tash Presheva, ndahet në katër mëhalla dhe atë: “Mëhalla e Mutishëve”, “Mëhalla e Paxhikëve”, “Mëhalla e Ali-Metëve” dhe “Mëhalla e Ahmetit” dhe se dy nga këto mëhalla janë, nga ana e djathtë e lumit ndërsa dy të tjerat janë nga ana e majtë e lumit” .
Si lagje më e vjetër, e Preshevës merrej “Mëhalla e Paxhikëve”, ndërsa si më e reja ishte atëbotë por edhe sot “Mëhalla e Alimetëve.
Mëhalla e Paxhikëve, deri para luftërave serbo-turke, kjo lagje paska qenë, më e pabanuara, këtë mëhallë e paskan banuar, muhaxhirët e shpërngulur dhunshëm nga Qarku i Vrajës. Shih nga Qarku i Vrajës thotë Vasileviqi, por nuk e potencon faktin vallë këta shqiptarë, nga Pashallëku i Vrajës, të Shqipërisë së Vjetër Verilindore, athua prej vetë dëshirës e paskan lëshuar Vrajën e tyre autoktone. Dhe se nëpër atë dimër të egër të vitit 1877/78, e kishin marrë botën në sy, të ikej ishte krijuar sidromi në mendjen dhe shpirtin e popullatës shqiptare para se të arrinte ushtria e egërsuar e shkaut nëpër vendbanimet tona të vjetra të Shqipërisë.Vashave muhaxhire, do t’u ngriheshin fëmija në krahë, të tjerat të hutuara i kishin harruar fëmijët e tyre në gjumë duke fjetur! Nëpër shtëpitë e tyre atje në: Nish, Kurshumli, Prokupje, Leskoc, Vrajë etj. Një pjesë e tyre kishin ardhur dhe ishin vendosur në Mëhallën e Paxhikëve të Preshevës. Siç do të janë familjet e dodajve që do të vinin nga Nishi, binajtë do të vinin nga fshati Binoc i Surdulicës pastaj hyskët do të vinin nga Vraja, kjo ishte një pjesë e familjes e Hysen Pashait sundimtarit në Pashallëkut të Vrajës, familjet e klaiqëve do të vinin nga fshati Klaiq i Leskocit këta muhaxhirë, nuk do të vendoseshin në Lagjen e Paxhikëve të Preshevës, porse do të shkonin dhe do të vendoseshin në fshatin Kokaj në Malësinë e Karadakut etj. Disa muhaxhirë nga trojet e Shqipërisë së Vjetër Verilindore, u vendosën me yrfë dhe zunë vend gjithë andej nëpër trojet e Rumelisë Turke, që administrohej gjer atëherë nga Porta e Lartë.
Siç thamë më lart Presheva, atëbotë i kishte 640 shtëpi dhe 30 dyqane, nëpër të cilat dyqane tregtia e artikujve të nevojshëm bëhej nga prodhimet manifakturale, ndërsa artikujt që i mungonin këtyre dyqaneve tregtare, merreshin dhe silleshin nga Bujanoci, Kumanova, Shkupi apo Selaniku. Ndërsa para viteve të stuhishme 1877-1878, malli bihej dhe tregtohej për në dyqanet e Preshevës, nga Arnautllëku i Nishit, Pirotit, Kurshumlisë, Prokupjës, Leskocës, Ak Pallankës dhe Vrajës, gjegjësisht nga trojet e Shqipërisë së Vjetër Verilindore, të Shën Konstandinit të Madh nga Naissusi, që i kishte mbretëritë e tij nga Kalaja Faranore Iliro-Dardane e Mbretit Bind, e deri te Kalaja e Singidiumit të Beogradit pranë lumit Tun (Danubit) të sotëm.
Në Kazanë e Preshevës, ishin tri mejhane (pijetore), si mehanxhinj sipas J. H. Vasileviqit, ishin serbët nga vendbanimet për rreth Preshevës, ndërsa si dyqanxhinj, tregtarë dhe zejtar, do të ishin vetëm se shqiptarët.
Ndërsa nga godinat publike në Preshevë atëbotë, ishin: dy xhami dhe dy ndërtesa shkollore, pastaj ishte një teqe dhe një huqumet (konak).

Sipas shënimeve arkivale serbe, kryesisht memorialeve kishtare sllave për gjysmën e dytë të shek. XVI. Toponimin e Preshevës përpiqen ta shpjegojnë me fjalën turke: “Berish-ova”, që do të thotë: “Fushë me ajër të pastërt”. Ndërsa midarin Presheva si qytezë, kishte filluar ta merrte gjat viteve 1878-1898. Përfundimisht titullin e midarit të saj Presheva, do ta fitonte më 1901. Kur se ajo kishte filluar të ndahej në katër mëhalla siç ishin: 1). Mëhalla e Mutishëve, 2). Mëhalla e Paxhikëve, 3). Mëhalla e Alimetëve, 4). Mëhalla e Rekës.
Kjo fotografi autentike tregon, pamje nga qyteti i vjetër i Preshevës, njëra ndër to është; Atik Xhamia dhe Teqeja e Preshevës, të ngritura më 1678. Kurse pranë saj është kafeneja e Toza Popoviqit, ku në podrumin e së cilës më 1944, ishte kryer njëra ndër masakrat më monstruoze nga aradha e XVI. patizano-çetnike. Ndërsa kundruall saj, është konaku i pasaardhësve të Hysen Mehmet Pashë-Vrajës, kur ishin vendosur pas shpërnguljes së dhunshme nga ish-pashallëku i tyre i Vrajës gjat viteve 1877-1878.

Vasileviqi edhe matej ngulë këmbë duke manipuluar dhe falsifikuar të vërtetat, për kishën e Shën Trenjakëve në Preshevë, kinse në vend të kësaj kishe qenka ndërtuar më 1678, Atik Xhamia dhe Teqeja e Preshevës, Vasileviqi në shënimet e tij e demanton vet-veten, kur thotë: “Nova Džamija, napravljena je tek pre 17 godina; i tekija je stara; do skora su sami Arnauti pričali da je to bila nekada “Latinska Crkva”. (Xhamia e Re, është e ndërtuar tek para 17 viteve; edhe teqeja është e vjetër; deri para pak kohe se vet Shqiptarët kanë thënë se ajo dikur na paska qenë “Kishë Latine” .
Shqiptarët e Kazasë së Preshevës dhe rrethinës të saj, vëllezërit e tyre të një gjaku dhe gjuhe i quanin; krishterë katolik, latin kaur etj. Edhe nëse është ndërtuar “Atik Xhamia e Preshevës dhe Teqeja e saj më 1678, në oborrin e kishës, romano-katolike. Porse xhemati i këtyre dy faltoreve të ngritura, ishin prapë të njëjtit – shqiptarët. Për serbët karpatjan, lepuri fle në një kaçubë krejt tjetër. Ata po orvaten që veten siç e kemi cekë më lart ta paraqesin si banor prioritar autokton dhe popull mitik, në këto regjione të Shqipërisë së Vjetër Verilindore.
“Në vetëdijen e shqiptarëve të moçëm, nga rajoni i Preshevës, ende gjallëron kategoria e “banorëve të vjetër” . Në fshatrat shqiptare të jugut të Serbisë, banorë të vjetër përmenden“kaurët”, i quajnë myslimanët jomyslimanët “të pafe”, të cilit aty kanë jetuar para tyre, thekson Dr. Mihajllo Kostiqi, se shqiptarët e sotëm, në veçanti pleqtë në fshatrat: Llojan, Miratoc, Tërnavë, Norçë dhe Strezoc, atyre “kaurëve” ua përshkruajnë oborret e vjetra, kishat, varrezat e vjetra, si dhe traditat për disa burime e veprime tjera” . Shqiptarët mysliman i quanin vëllezërit e tyre të një gjaku si kaur e llatin.
Presheva, atëbotë gjatë sundimit turk, nuk kishte ndonjë industri, të zhvilluar përveçse zejtarisë manifakturale siç ishin: bukëpjekësit, qerrepunuesit, këpucëtarët, rrobaqepësit, dyfekëxhinjët (pushkëpunuesit), berberët etj. Të gjitha punimet tjera artizanale për dasmat shqiptare, për nusen dhe dhëndrin, shqiptarët e pasur dhe ata më pakë të pasur i kanë siguruar nga pazaret e Kumanovës, Shkupit dhe ndonjëherë edhe nga pazaret e largëta të Selanikut.

Reshat AVDIU
Autori është ish i burgosur politik dhe aktualisht kryetar i “Shoqatës së Muhaxhirëve të Preshevës”