NIKAJ - MERTURI PERKRAH MALESISE SE MADHE E DEDE GJO LULIT NE KRYENGRITJEN E VITIT 1911

NIKAJ – MERTURI PERKRAH MALESISE SE MADHE E DEDE GJO LULIT NE KRYENGRITJEN E VITTIT 1911

Nga Dodë Progni

Kur shpertheu kryengritja e Malësisë së Madhe,në Gurin Murg e Kodrën e Palçit,qafën e Agrit dhe të Ndërmajëns akoma nuk ishte shuar era e barutit që shkaktoi qëndresa heroike e trimave të Nikaj – Merturit,Shalës,Shoshit,kundër forcave osmane të Shefqet Turgut Pashës,në korrik të vitit 1910. Dhjetra kulla të Salcës,Palçit,Brisës ende ishin gërmadha të rrenuara nga gjylet e topave dhe flakët e zjarrit që u kishin vënë forcat e pashait turk. Propoganda e bujshme turke,se kryengritjet shqiptare qenë shtypur,nuk mbështetej aspak mbi të vërtetën. Luftëtarët e Nikaj – Merturit e të Dukagjinit,që zmrapsën forcat e Turgut pashës në korrik 1910,nuk kishin hedhur asnjë armë në depot turke. Dhe s’kishin ndërmend t’i hidhnin,sepse qenë të vendosur për të luftuar pushtuesin brenda dhe jashtë krahinës të tyre,kudo që ishte tokë shqiptare. Malësorët e Mbishkodreës,gjithashtu qëndronin me armë në dorë e në aksione të vazhdueshme kundër forcave turke gjatë tërë vjeshtës dhe dimërit të viteve 1910 – 1911.1) Në malet shqiptare,pranvera e vitit 1911 erdhi bashkë me luftëtarët e lirisë. Shqiptarët u hodhën në një kryengritje tjetër të fuqishme të njohur në histori si, “Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911" Mbi bazën e një dokumentacioni të pasur,kjo kryengritje është trajtuar me të gjithë dimensionet e saj në Historinë e Shqipërisë dhe në shumë studime të tjera nga historianë të njohur si Gazmend Shpuza,Xhevat Repishti,Stefanaq Pollo e dhjetëra të tjerë historianë e publicistë. Epiqendra e kësaj kryengritje ishte Malësia e Madhe. Këtu,malësorët trima të udhëhequr nga Dedë Gj Luli me shokë,i qëndruan me heroizëm për më shumë se tre muaj,megjithëse të armatosur keq,forcave dhjetëra mijëshe të gjeneralit famkeq Shefqet Turgut pasha,të armatosur e të pajisur me të gjitha armët. Përmasat e kësaj kryengritje ishin aq të mëdha,saqë Shefqet Turgut pasha,për ta shtypur atë,hodhi në veprim mbi 20.000 trupa që përbëheshin prej 34 batalione fanterie,1 skuadër kavalerie,20 mitraloza,6 bateri malore,2 bateri fushore me qitje të shpejtë,1 batalion furnizimi,1 kompani xhenjere dhe 1 repart ndërlidhje telegrafike.2) Përveç kërtyre forcave ushtarake turke,përballë kryengritësve malësorë qenë rreshtuar dhe koalocioni i fuqive të mëdha evropiane dhe monarkitë shoviniste serbo – malazeze me qëndrimin e tyre armiqësor ndaj kryengritjes.Në veçanti,qarqet malazeze e mbreti Nikolla u shquan për qëndrim armiqësor e dyfytyrësi ndaj kryengritjes shqiptare. Këtë qëndrim e pohon qartë historiani malazez Jagosh Jovanoviç,në librin “Historia e Malit të Zi”, kur thotë: “Mali i Zi u dha mjete matëriale (malësorëve-D.P.),duke shpresuar që të siguronte nepërmjet tyre interesat e veta në Shqipëri dhe të zgjeronte teritorin e vet në ato anë.” 3) Ngjarjet e Malësisë së Madhe,duke filluar nga 24 marsi 1911,kur luftëtarët malësorë me sulme të rrufeshme asgjesuan postat turke të Rapshës,Cemerit, Trobonit,Selishtit,Pikalës,marrja e qytetit të Tuzit me 28 mars,fitoret në Koplik me 30 mars e më pas nga Kastrati në Dinishë,kishin befasuar forcat turke. Nga ana tjetër,këto u bënë frymëzim për luftëtarët kryengritës,ku jehona e këtyre fitoreve po përhapej me shpejtësi rrufeje.4) Ngjarja që entusiazmoi së tepërmi kryengritësit e që u përhap me shpejtësi në mbarë vendin e më gjerë,ishte ngritja e flamurit shqiptar nga këta kryengritës me 6 prill 1911,mbi majen e Bratilës së Hotit,në malin Deçiq.5) Kryengritja kulmoi me 23 qershor 1911 me kuvendin e gjerë të udhëheqësve të kryengritjes,në bjeshkët midis Triepshit e Selcës,në Greçë,ku u miratue “Memorandumi i Greçës”, i njohur dhe si “Libri i Kuq”,në të cilin qartë e botërisht u shpreh kerkesa për autonomi teritoriale administrative të Shqipërisë dhe njohjen e plotë të kombit shqiptar.6) Kërkesa për autonominë e Shqipërisë,e shprehur në “Librin e Kuq”,që doli nga kjo kryengritje,i detyroi sundimtarët e huaj të ulen e të bisedojnë me kryengritësit mbi bazën e kërkesave kombëtare të të gjithë shqiptarëve. Karakteri kombëtar i këtij memorandumi hidhte poshtë trillimet e qeverisë turke dhe të propogandës së shteteve fqinjë që përpiqeshin të mohonin synimet e verteta të lëvizjes patriotike shqiptare,që e paraqisnin kryengritjen e malësorëve si kryengritje fetare për ruajtjen e venomeve të vjetra lokale.7) Kryengritja e vitit 1911 shenoi një hap përpara në organizimin dhe mobilizimin e masave popullore dhe në ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes politike të lëvizjes kombëtare. Ajo e detyroi Turqinë të hynte në bisedime me shqiptarët dhe t’u bënte atyre lëshime,të cilat,ndonse ishin larg autonomisë,shënonin një bazë për kërkesa të reja në të ardhmen. Si e kemi thënë më sipër,kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911,është trajtuar gjerë e gjatë në Historinë e Shqipërisë dhe në shumë studime të tjera me karakter shkencor dhe publicistik,prandaj bëmë vetem njëfarë resume të saj. Problemi që duam të trajtojmë më hollësisht është: lidhja e drjtpërdrejtë e krahinës së Nikaj – Merturit me këtë kryengritje. Në Historinë e Shqipërisë dhe në studimet e publikuara deri tani lidhur me kryengritjen e vitit 1911,midis tjerash është trajtuar karkteri lokal i saj,duke e shtrirë rrezen e pjesëmarrësve në luftë të drejpërdrejtë vetëm nga Mbishkodra deri në Dukagjin.8) Me të drejtë është thënë se,”Kryengritja zhvillohej vetëm në një pjesë të vendit, dhe memorandumi (i Gerçës – D.P) doli nga një kuvend,në të cilin nuk përfaqësoheshin të gjitha krahinat e Shqipërisë.” 9) Por në asnjë punim të publikuar deri sot nuk përmendet fakti se krahina e Nikaj – Merturit përfaqësohej në këtë kryengritje me luftëtarë pjesëmarrës të betejave të zhvilluara që në fillim të muajit maj 1911 e deri në fund të qershorit të po këtij viti. Nuk thuhet së luftëtarët nikaj-merturës shkuan bashkë me krerët e tyre,të cilët zun vend përkrah krerëve të tjerë në drjtimin politik dhe ushtarak të kryengritjes. Madje historiani G.Shpuza në librin “Gjurmime në epokën e rilindjes”,kur trajton rolin “reaksionar” të klerit katolik në kryengritjen e vitit 1911 shprehet se, “jashtë kësaj kryengritje mbeti dhe Nikaj –Merturi me popullsi krejtësisht katolike.” 10) Dihet se përfundimet më të sakta për ngjarje,data e fakte historike,janë ato që bazohen mbi dokumentët e kohës. Për rastin konkret,dokumentët tregojnë se Nikaj – Merturi ishte pjesëmarrës aktiv në këtë kryengritje. Në raportin e konsullit Austro – Hungarez në Shkodër,Zambaur,dërguar ministrisë së jashtme,me 2 maj 1911,thuhet : “Arritën përpara një jave (25 prill 1911 – D.P.) në Podgoricë afërsisht 1000 vetë nga Shala,Shoshi e Nikaj – Merturi,me qellim që të paiseshin me armë. Ata u dergjën atje për shumë ditë me rradhë ndër sheshe publike dhe kërkesa e tyre u refuzua.” 11) Vërtetësia e këtij dokumenti s’ka pse të vihet në dyshim për faktin se,kjo kryengritje,për vetë konjukturat politike të asaj kohe,është ndjekur me vemendje shumë të madhe nga konsujt e huaj,veçanarisht nga ata austro – hungarezë në Shkodër,Prizren e gjetkë. Arkivi i vjenës ka informacione dhe raporte me orë,me të dhëna shumë të hollësishme e të gjithanshme për kryengritjen në fjalë. Nga ana tjetër,është i njohur fakti se,malësorët kishin krijuar në Podgoricë një komitet të përbërë nga Luigj Gurakuqi,Hilë Mosi,Risto Siliqi,Sali Hoxha (Hidri) etj,i cili merrej edhe me sigurimin e ndihmave materiale dhe armëve për kryengritësit. 12) Ky komitet,siç thuhet në Historinë e Shqipërisë,vepronte në kushte shumë të vështira,për shkak të politikës antishqiptare të qarqeve malazeze. Një nga veshtirësitë më të mëdha ishte sigurimi i armëve për kryengritësit. Dërgimi i fshehtë i tyre nga jashtë nuk kishte siguruar as nevojat minimale. 13) Kjo ishte arësya që malësorët nuk u furnizuan me armë në Podgoricë. Nga sa thamë më sipër, del se Nikaj – Merturi e njihte dhe mbante lidhje me Komitetin e Podgoricës. Prandaj luftëtarët e kësaj krahine,pas tri ditë udhëtimi rraskapitës në këmbë,kishin arritur në Podgoricë për të kërkuar armë,që të hidheshin në betejat kundër forcave turke përkrah malësorëve të tjerë që prej kohësh po luftonin cep më cep të Malësisë së Madhe. Në të vertetë, këta luftëtar,me dhe pa armë,iu drjtuan fushëbetejave të Malësisë së Madhe dhe luftuan me heroizëm përkrah mijëra luftëtarve të tjerë. Këtë fakt na e bën të njohur edhe konsulli austro – hungarez i Prizrenit,i cili në raportin e datës 3.05.1911 drejtuar Ministrit të jashtëm,kontit Erenal,në Vienë,midis të tjerash thotë: “Shqiptarët të përbërë nga fisi i Kelmendit dhe i Nikaj – Merturit ...zaptuan qafën e ngushtë “Gropa e Zezë” (tokë shqiptare që sot i përket Malit të Zi – D.P.) dhe pasi shkatërruan udhën zmbrapsën sulmet e ushtarëve të shumtë turqë që i komandonte Et’hem Pashaj”.14) Kjo bazë dokumentare dhe kujtimet e disa pjesëmarrësve në kryengritjen e vitit 1911 na çojnë në perfundimin se,nikaj – mertuësit ishin në rradhët e atyre luftëtarëve trima që u ndeshën fyt për fyt me forcat turke gjatë ditëve të para të prillit 1911,kur kryengritësit ngritën të lyer me gjakun e trupit të tyre,flamurin kombëtar në majen e Bratilës të Malit të Deçiq,me 6 prill 1911. 15) Numri i luftëtarve nikaj – merturës që morën pjesë në këtë kryengritje nuk është përcaktuar. Por është logjike të mendohet se ata nuk ishin të pakët. Këta vullnetarë shkuan në Malësinë e Madhe të organizuar dhe të udhëhequr nga dy figurat kryesore të fiseve,siç ishin Bekë Dlia -bajraktari i Merturit dhe Bashë Bajrami – bajraktari i Nikajt. Sipas traditës së fiseve në malësi, numri i luftëtarve që komandonte bajraktari në rast lufte ishte më i madhi i mundshëm. Në atë kohë Nikaj – Merturi mundë të mobilizonte rreth 400 burra për luftë. Një tregues tjetër i peshës që kishte Nikaj –Merturi në kryengritjen e vitit 1911 është edhe fakti se,Bashë Bajrami dhe Bekë Delia kishin zënë vend në krerët kryesorë të saj. Roli i krerëve ishte i rëndësishëm si në aspektin ushtarak ashtu dhe në atë politik. “ Me 12 qershor 1911,krerët e kryengritësve shqiptar të Malësisë së Madhe,i dërguan një peticion qeverisë britanike,përkatësisht ministrit të jashtëm britanik Eduart Grey,duke ju lutur që ajo qeveri,ta ngrinte trajtimin e çeshtjes shqiptare përpara Fuqive të Mëdha. Peticioni bënte thirje për të ndërmjetësuar në dhënjen e një autonomie lokale brenda Perandorisë Osmane. Malësorët bënë një sqarim të shkëlqyer të pozitës reale të shqiptarëve në këtë perandori,gjë që sherbeu në ndryshimin e plotë të pozicionit taktik të Mbretërisë së Bashkuar rreth kësaj çeshtje.” 16) Peticioni është hartuar dhe miratuar në Greçë prej 19 krerëve të fiseve pjesëmarrëse në kryengritje. Emrat e Bashë Bajramit nga Nikajt dhe Bekë Delisë nga Merturi gjenden të rreshtuar përkrah hartuesve,miratuesve dhe firmëtarëve të tjerë të këti peticioni si,Dedë Gjo Luli – Hot,Sokol Baci – Grudë,Lul Rapuka – Vukël,Llesh Gjergji - Nikël,Tomë Nika e Avdi Kola – Gimaj,Mehmet Shpendi – Shalë,Marash Kola – Shosh.etj.17) Nuk ka dyshim se,edhe në miratimin e Memorandumit të Greçës,si akti më i rëndësishëm që doli nga kryengritja e armatosur,nikaj – merturësit kishin rolin e tyre aktiv. Pjesëmarrja e Nikaj – Merturit në kryengritjen e Malësisë së Madhe të vitit 1911 ka rëndësi të veçantë për historinë e luftërave të kësaj krahine për pavarësi. Kjo tregon shkallën e lartë të ndërgjegjes kombëtare që kish arritur populli i Nikaj – Merturit. Është shprehje e kuptimit të drejtë mbi nevojën e bashkimit të gjithë krahinave shqiptare në luftën çlirimtare kundër pushtuesëve osmanë. Në se,me 1910, në luftën kundër forcave të Turgut Pashës në Kodrat e Palçit,bashkëpunimi i fiseve Nikaj e Mertur la për të deshiruar,vetëm 10 muaj më pas,ata realizuan një unitet të shkëlqyer,duke u rreshtuar të dy fiset sëbashku përkrah fiseve të tjera të Malësisë së Madhe e Dukagjinit,në luftën kundër armikut të përbashkët,Turqisë. Kjo traditë e herëshme e Nikaj – Merturit do të shfaqej në shkallë akoma më të lartë gjatë kryengritjes së vitit 1912. Në gjysmën e dytë të majit dhe në fillim të qershorit 1911,Malësia e Madhe ishte kthyer në një fushëbetejë të përgjakëshme midis luftëtarve çlirimtarë dhe forcave turke. Megjithë mungesën e madhe të armëve e të municioneve,qëndresa e malësorëve vazhdonte të ishte e rreptë. Ndërkohë Turgut Pashës i kishin ardhur përforcime të reja. Si një xhelat i njohur për krime,ky,me forcat ushtarake që komandonte,bëri shkrumb e hi fshatërat e Malësisë,masakroi pleq,gra e fëmijë,dogji e poqi ashtu siç e kishte zakon. Në këto rrethana, malësorët nuk mundën t’i ruajnë për një kohë të gjatë fitoret e arritura. Ata u detyruan t’i lëshonin pëllembë e gjak tokat e çliruara. Vetë Turgut Pasha detyrohej të pohonte se, “...çdo ditë janë bërë përpjekje të ashpëra e të vazhdueshme dhe kryengritësit i kan dal zot çdo shtëpie dhe kan lënë vendin (të shkelet) vetëm duke dhënë jetën.” 18) Kryengritësit e Malësisë së Madhe,Dukagjinit dhe Nikaj – Merturit me luftën heroike çlirimtare të vitit 1911,u bënë nderi dhe krenaria e mbarë Shqipërisë. Lidhur me këtë,patrioti i madh Ismail Qemali shkruante: “Trimat malësorë shqiptarë na zbardhën faqen për gjthë jetën.” 19) Ndërsa poeti Hilë Mosi,njëri nga frymëzuesit, organizatorët dhe drjtuesit e kryengritjes së Malësisë së Madhe të vitit 1911,me nota reale dhe optimizëm shprehej në vargjet: “En’kjoftë se gja nuk kje për ne simje./Mos t’ken dyshim ndokush se vdiq Shqipnia./ Vjen prap pranvera,prap n’mal na qet./ Se n’zemrat tona asht e gjallë liria...” 20)

Nga libri: Nikaj – Merturi (Veshtrim historik)

Referenca bibliografike: