Deshmi historike per Shqiptaret e Kosturit multietnik

by Majlinda Sun 05 Feb 2012, 18:37

Qyteti i Kosturit ndodhet afër kufirit greko-shqiptar, në jug-lindje të Shqipërisë. Ky qytet shtrihet buzë liqenit me të njëjti emër. Në këtë liqen derdhen lumenj të vegjël nëntokësor dhe mbi tokë. Klima e zonës është me dimër të ashpër dhe verë të freskët. Sipas të dhënave qyteti është themeluar nga Perandori Justiniani në mes të shek.VI, me emrin Justinianopoli. Me pushtimin e Ballkanit nga sllavët u ndryshuan edhe shumë emra të qyteteve, fshatrave, maleve etj., duke i riemëruar me emra sllavë.
Justinianopoli në shek. VIII quhet me emrin Kostur, fjalë sllave. Ndërsa disa shekuj më vonë diku në shek, XI historianët Bizantin e shënojnë qytetin dhe liqenin me emrin Kastorias. Për emrin Kastorias ka shumë teori rreth prejardhjes së fjalës. Disa studiues thonë që kjo fjalë lidhet me fjalën latine Castra (kështjellë) që në greqisht pëson përshtatje në Kastro. Një teori tjetër që duket edhe për e kapshme është se fjala Kastorias rrjedh nga fjala greke Kastor duke patur parasysh që ndër shekujt në këtë qytet gjenden punishte të përpunimit të leshit, kastorëve, gunave të ndryshme që shiten nëpër vendet e ndryshme të botës.
Kosturi dhe fshatrat e tjera përreth tij për shumë vite kanë qenë sunduat nga shqiptarët, në fillim nga Despot Andrea II Muzakët. Pas vdekjes së tij e trashëgojë këtë qytet djali Stojë Muzaka(në kishën e Shën Athanas Muzakë të ndërtuar në sheku.XIV në Kostur janë shënuar emrat e vëllezërve Teodor dhe Stojë Muzaka). Muzakajt e morën Kosturin pasi mundën Marko Kralin. Pas Muzakajve Kosturi ka qenë në zotërimet e Ballshajve të cilët nëpërmjet lidhjeve të martesave futën nën sundimin e tyre vise nga Lezha, Mati, Kosovën, Dibrën, Ohrin, Kosturin etj. Në vitin 1385 qyteti ra në duart e osmanëve të cilët e zotëronin deri në fundit të vitit 1912, kur grekët e çliruan atë.
Mbishkrimi në kishën Shën Athanas Muzakës në Kostur ku janë shënuar emrat e Teodor dhe Stojë Muzaka, djemtë e Andrea Muzakës.
Gravurë e Kosturit në kishën e Shën Nikolaos.
Prefektura e Kosturit në fillim të shek.XIX udhëhiqej nga bejlerët shqiptar mysliman të cilët gëzonin mbështetjen e fortë të Ali Pash Tepelenës. Në vitin 1870, Korça u bë Prefekturë e cila kishte nënjuridiksionin e saj edhe nënprefekturat e Kosturit, Bilishtit e Kolonjës. Pas luftërave të ndryshme Botërore dhe Ballkanike grekët përfituan më shumë, ata kryen masakra kundër minoriteteve më të vogla të cilat ishin të pambrojtura duke djegur e shembur shtëpitë dhe objektet e ndryshme fetare si xhamitë, teqet, medresetë dhe sinagogat.
Me nënshkrimin e Marrëveshjes së Lozanës më 1922 për shkëmbimin e popullsisë greke dhe turke, grekët spastruan Greqinë e sotme nga elementi shqiptar që banonin ndër shekuj në tokat e tyre në Çamëri, Kostur, Follorinë, Edesa etj..
Pas viteve 1922, pamja e qytetit të Kosturit me fshatrat përreth ndryshojë, nga një qytet multietnik që banorët i përkisnin etnive dhe besimeve të ndryshme fetare, ai u kthye në qytet që i përkiste tashmë vetëm grekëve. Dhe pak ato familje shqiptare që i shpëtuan dëbimeve masive u asimiluan dangadalë me dhunë. Ndërsa hebrenjtë gjatë luftës së dytë botërore ju dorëzuan gjermanëve të cilët i zhdukën nëpër kampet e shfarosjes, bullgarët dhe sllavomaqedonasit u dëbuan gjatë luftë qytetare greke 1946-1949. Sot ka disa fshatra të braktisura ku gjendet vetëm shtëpi bosh dhe pronarët e tyre nuk kanë mundur të rikthehen asnjëherë, qoftë edhe si turistë.
Sot, ky qytet i përket Prefekturës me të njëjtin emër me rreth 55 mijë njerëz të cilët janë të deklaruar zyrtarisht 100% grek të fesë ortodokse. Por në të vërtetë siç e thamë më lart në fillim të shek.XX në Prekturën e Kosturit banoni mijëra qytetar të kombësive dhe sekteve fetare të ndryshme. Për fat të keq nuk janë ruajtur asnjë objekt fetarë qoftë edhe për muze për vlerat e lartat historike dhe kulturore.
Gërmadhat e Tyrbes BABA Qazimit
Familja e Rabinit I.ZAHARIA, 1904.
Çiftë Hebrenj, 1904.
Rabini i Kosturit Isak Menachem Zecharia, 1904.
Disa të dhëna statistikore rreth popullsisë shqiptare në Prefekturën e Kosturit
Kazaja e Kosturit sipas regjistrimeve osmane të vitit 1886 ka patur 52.000 mijë të krishterë, 24.000 mijë mysliman dhe 4.000 bullgarë, të cilët jetonin në 100 fshatra të krishtera dhe 34 fshatra myslimane.
Në qytetin e Kosturit jetonin më 1900, 1.600 mysliman, 3.000 grek të krishterë, 300 bullgarë, 300 shqiptar të krishterë, 750 hebrenj dhe 240 ciganë. Sipas disa të thënave bazuar në regjistrat greke thuhet se qyteti i Kosturit më 1925-1926, kishte 1.100 shtëpi greke, 430 shtëpi ku banonin mysliman turq dhe shqiptar, 140 familje hebrenj, të cilët jetonin të bashkuar në një lagje ku kishin një shkollë, një bibliotekë dhe një banjë për femrat. Ndërtesa e shkollës hebrenj u prish më 1960 për të zhdukur tashmë çdo gjurmë të kulturës së saj, ashtu siç u zhdukën vite më parë edhe ndërtesat fetare e shkollore turke, shqiptare dhe bullgare.
Kosturi ka pasur rreth shtatë xhami, ndër to përmendim xhamia Kursum, xhamia Tambaxhane, xhamia Hasan, xhamia Kulla, xhamia Mehmetit si dhe Teqe me emrat Ali Baba, Ajdin Baaba dhe Qazim Baba. Ka patur një shkollë urbane dhe një Medrese.
Në regjistrimin e vitit 2001, qyteti i Kosturit kishte 14.813 banorë, të gjithë grekë.
Myftiu i Kosturit me vajzën e tij, 1903.
Peshkatarë mysliman, Kostur 1917.
Kosturi-Shqipëri, kartolinë
Kosturi-Shqipëri, kartolinë
Të dhëna zyrtare turke dhe greke për numrin e shqiptarëve në disa fshatra të Kosturit
Studiuesit prof.Selman Sheme në një punim të tij të kohëve të fundit shkruan se në Prefekturën e Kosturit pasi grekët e morën nga osmanët kishte 38 fshatra që banoheshin nga shqiptarët e krishterë dhe mysliman.
Arbëreshi prof.Antonio Bellushi, i cili është një nga studiuesit e shqiptarëve të Greqisë, në vitin 1995 shkruan se në Prefekturën e Kosturit ka nëntë fshatra që flitet ende gjuha shqipe si në Amudhara, Argos Orestikon, Dhendrohorin, Hiliodhendro, Hiriollovon, Kastoria, Koromila, Mesopotamia, Thihilion.
Ndërsa sipas studiuesit dhe publicistit grek Dhimitri Lithoksus i cili ka ndërtuar një hartë të fshatrave të Kosturit sjell të dhëna se shtatë fshatra janë myslimane dhe dy të krishterë, të banuar nga shqiptarët të cilët u dëbuan pjesa më e madhe nga grekët pas vitit 1922. Në tokat dhe shtëpitë e shqiptarëve u vendosën refugjatët grek të ardhur nga Azia e vogël, por edhe popullsi vllehe. Pra, pësuan fatin e njëjtë si popullsia shqiptare nga Çamëria të cilët pasi u masakruan dhe i përzunë, qeveria greke vendosi popullsi të krishterë të ardhur nga Azia e vogël.

1. Fshati Sliveni, më 1920, ka qenë fshat i pastër shqiptar mysliman me 430 banorë. Në fletoren zyrtare numër 156 e 8 gushtit 1928, shënohet se ka patur gjashtëdhjetë shtëpi që banonin 460 shqiptarë myslimanë dhe 81 familje greke të ardhur nga Azia e Vogël të njohur me emrin Pondios, pas vitit 1922. Fshatit më 1928 ju ndërrua edhe emri nga Sliveni në Koromila.

2. Më 1924 fshati Vicista kishte 300 shqiptar që banonin në 35 shtëpi të cilët u larguan dhe në vend të tyre u vendosën 130 grek nga Azia e Vogël.

3. Mirosllavica është një fshat i vogël i banuar më 1900 nga 230 shqiptar mysliman. Në rregjistrimin e 1920 numri zvogëlohet si pasojë e ikjes së tyre në 85 banorë, të gjithë shqiptar mysliman. Më 1928 fshatit ju ndërrua emri nga Mirosllavica në Milovlitis. Më 1932 Eurostati regjistrojë 21 familje shqiptare, më 1940 shqiptarët e braktisin fshatin nga presionet dhe vrasjet, në shtëpitë e tyre u vendosen barinj vlleh.

4. Fshati Shak, më 1900 ka patur 550 banorë shqiptar të fesë islame, dhe më 1910, 600 banorë, më 1913, 632 banor dhe 1920, 690.
Në vitin 1926 në këtë fshat vijë 69 familje greke nga Azia duke u vendosur në shtëpitë e 95 familjeve të shqiptarëve myslimanë të cilët e braktisën fshatin nga dhuna e shtetit grek. Më 1928 fshatit ju ndërruar emrin nga Shak në Komninadhes.

5. Lehova ishte fshat që banonin shqiptar ortodoks në 380 shtëpi sipas regjistrimit të vitit 1920. Por shumë shpejtë këta shqiptar me dhunë u detyruar të deklarohen vlleh grek në regjistrin e 1945, diku 1496 banorë me ndërgjegje greke.
Më 1900, Lehova ka patur një shkollë fetare ortodoks dhe një kishë të madhe ku kryenin ritet fetare rreth 2.000 mijë njerëz. Nga regjistrimet e viteve 1878, 1912, 1913, 1920 dhe 1940 shënohet se banorët ishin popullsi e pastër shqiptare diku 1.200 deri 1.900 banorë. Pas viti 1945 në këtë fshat qeveria solli popullsi greke nga Azia e vogël.

6. Terstika, më 1886 ka pasur 70 familje shqiptare myslimane. Më 1913 kishte 140 banorë, të gjithë shqiptar mysliman. Në regjistrimin e 1920, ky fshat pësoj ndryshime për nga etniteti i banorëve, kështu atë vit kishte 7 familje shqiptare myslimane, 8 familje vllehe dhe 5 familje sllave myslimane. Në vitin 1926, 18 familje myslimane e braktisin fshatin dhe atje vendosen 12 familje greke të ardhur nga Azia e vogël.

7. Më 1928 fshatit ju ndryshua emri nga Terstika në Akondion.
Zagari ka qenë banuar nga shqiptarë myslimanë, diku rreth 20 familje ka patur në vitin 1886. Në regjistrimin e vitit 1921 kishte 66 banorë, të gjithë shqiptar mysliman. Më 1927 fshatit I ndryshohet emri dhe emërtohet Shën Zaharia, sipas gojëdhënave këtë emër e ka patur para pushtimit të osmanëve dhe banohet nga katolik. Në regjistrimin e 1932 të Eurostatit kishin mbetur vetëm 8 familje shqiptare myslimane. Më 1945, ky fshat u deklarua i braktisur nga banorët.

8. Fshati Revani ka qenë një fshat i cili më 1900 ka patur 340 banorë shqiptar mysliman dhe më 1910, 400 banor, të gjithë shqiptar. Më 1926 Revania ka patur 85 shtëpi ku banonin 673 shqiptar mysliman të cilët e braktisën fshatin pasi aty u vendosën pas vitit 1922, 130 familje greke të ardhur nga Azia e vogël. Më 1927 këtij fshati ashtu si shumë fshatrave të tjerë ju ndryshua emri nga Revani në Dipotamia. Më 1945, Eurostati regjistrojë 600 banorë, të gjithë grekë.
Megjithatë qëllimi ynë kryesor nuk ishte që të zbardhim historinë e themelimit të këtij qyteti, por të sjellim fakte se në shekullin 20 në këtë qytet dhe rrethinat e tij jetonin njerëz të kombësive të ndryshme si grek, shqiptar, turq, bullgar, sllavomaqedonas dhe hebrenj. Këto fakte ne po i sjellim edhe me anë të disa fotografive të bëra në fillim të viteve 1900, ku na paraqitet një Kostur multietnik, qytetarët që jetonin në harmoni duke respektuar njeri-tjetrin.

9. Kotelci ka qenë një fshat i vogël i banuar nga shqiptar ortodoks të cilët me kalimin e viteve u asimiluan dhe u vendosën në qytetin e Kosturit dhe në fshatin Maniako.
Kotelci sot quhet Kotyli dhe është i ribanuar nga grek të ardhur nga Azia e vogël.
Ushtarët osman me peshkopin e Kosturit Karavangjel Germanos. Disa ushtarë nga veshja tradicionale dallohen se janë shqiptar.

Shkolla Urbane, Osman Hodja.
Medreseja Ahmet Pasha, sot në Kostur.
Kosturi 1913.
Kosturi sot.
Historian