Iliriciteti i maqedonasve dhe i epirotëve

Para se të arrinin grekët në gadishullin Ballkanik, pjesa jugore e këtij gadishulli ka qenë e banuar nga popuj të panjohur. M. Sakellariu, duke u nisur nga të 15 popujt e dëshmuar prej traditës greke, identifikon tre syresh: pellazgët, dryopët dhe haemonët. Siç do të shohim më poshtë, edhe dryopët e haemonët do të kenë qenë, gjithashtu, pellazgë.

Autorët e vjetër i konsiderojnë maqedonasit dhe epirotët si barbarë, pra si popuj që nuk flisnin greqisht. Mirëpo këta barbarë, disa autorë i quajnë pellazgë, ndërkohë që të tjerët i emërtojnë ilirë.

Nga kujtesa kolektive e grekëve, e cila përzien historinë dhe legjendën, dijetarët nxjerrin të dhëna mbi historinë e pellazgëve.

Sipas mendimit të historianëve, faktet mitikë janë ngjarjet e para të historisë së vjetër. Ne jemi të një mendjeje me autorët të cilët thonë se Homeri ka qenë i pari që ka historizuar kohërat mitike. Më vonë disa historianë ia kanë aneksuar përfundimisht mitin historisë.

Sipas krahinave, miti paraqet ndryshime.

Pellazgu është heroi eponim i popullit “mitik“ të pellazgëve. Ai është bir i Zeusit dhe i ati i Lykaonit. Siç dëshmon Pauzani (17, f. 223), të 50 bijtë e Lykaonit janë heronj eponimë të një numri të madh qytetesh dhe fisesh të Greqisë parahelenike.

Në traditën thesaliote Pellazgu është bir i Poseidonit dhe i Larisës. Bashkë me të vëllezërit, Akain dhe Fthiun, ai shpërngulet nga Peloponezi, vendi i origjinës së tyre, dhe ngul cak në Thesali. Këta tre vëllezër e ndajnë vendin në tri pjesë: Pellazgi, Akai dhe Fthiotidë.

Autorët e Greqisë së vjetër tregojnë se popullsia pellazge ka ekzistuar vërtetë dhe se është përhapur në Greqi, në Azinë e Vogël e në Itali, pra në vendet ku është i përhapur kompleksi kulturor ballkano-egjean i eneolitit (vitet 3000-2000 p.e.s).

Kjo popullsi indo-evropiane u përzie me autoktonët anonimë. M. Sakellariu mendon se tre valë pellazgësh kanë vërshuar në këto vende. Dy valët e para do të kenë arritur në fund të neolitit dhe në fillim të bronxit të hershëm. Kurse vala e fundit e tyre bën pjesë në dyndjet e mëdha etnike të shek. XX p.e.s.

Grekët e epokës klasike ruanin në kujtesë faktin që, vendi i tyre ka qenë banuar nga pellazgët. Gjatë mijëvjeçarit III p.e.s, një valë pushtuesish, të cilët grekët i quanin pellazgë, ka vërshuar në Greqi. Këta pushtues indoevropianë janë përzier me autoktonët anonimë jo indo-evropianë. Historianët u referohen gjurmëve që pellazgët kanë lënë dhe që ruhen në gjuhën greke, si fjala bie emra hyjnish e heronjsh, si dhe disa toponime me prejardhje jo greke.

Ja se ç’shkruan F. Braudel për pellazgët dhe grekët: “Të porsaardhurit kanë ruajtur gjuhën e tyre, por kanë bërë shumë huazike te të nënshtruarit (pellazgët)… Toponimia dhe onomastika e bëjnë shumë të qartë këtë fakt. Emrat e qyteteve aq të famshëm si Korinthi, Tirynthi, Athina, ose mali i Parnasit… nuk janë grekë“.

Gjuha greke ruan terma të tjerë që u përkasin florës dhe faunës së Mesdheut, terma këto që greqishtja i ka huazuar nga gjuha e paraardhësve të tyre.

Herodoti (I, 57) përdor termin helen për të cilësuar emigrantët grekë, që t’i dallonte nga popullsia e vjetër vendase, të cilën e quan pellazge. Në Historitë e veta, Herodoti këmbëngul në faktin se pellazgët flisnin një gjuhë barbare, si dhe faktin tjetër që, këta kanë mbijetuar në shekullin V, në Italinë e Jugut, në Kreston, në Helespont e në lindje të Syzikës, ku pellazgët e Thesalisë kanë themeluar dy qytete, Plakia dhe Skilake (Herodoti, i, 57).

Efori nuk e diskuton faktin se pellazgët kanë zënë vend që në krye të herës në veri të Kalsidikës (Maqedoni) dhe në Epirin lindor.

Disa krahina si Thesalia, Keosi e Beotia, si dhe ishujt e detit Egje, të detit Jon e të detit Adriatik, kanë qenë banuar nga pellazgët. Në këtë rast autori i konsideron ilirët, të cilët banonin në bregdetin adriatik, si pellazgë.

Kohët e fundit G. Rachet i atribuon V. Georgievit “zbulimin e një gjuhe, e cila do të ketë qenë pararendësja e thrakishtes dhe e ilirishtes, të cilën e quan pellazgjisht“. Kjo gjuhë do të ketë qenë formuar në Thesali, prej ku do të jetë përhapur kudo në Greqi dhe në ishujt e detit Egje.

Të gjithë historianët modernë e lidhin protohistorinë e ilirëve me dokumentet e shkruara nga helenët dhe romakët. Ata pranojnë se në mitologjinë dhe në legjendat greke mund të gjenden elementë të mitologjisë së ilirëve të jugut, që lidhen me pellazgët, me ilirët, me thrako-frygët, etj. dhe, më vonë, me grekët.

Mitet pellazge dhe ato ilire përcaktojnë njeri-tjetrin dhe, ballafaqimi midis tyre lejon të zbulohen struktura të përbashkëta.

Historianët modernë, për të studiuar historinë e ilirëve, bazohen në dokumentacionin e shkruar, që kanë lënë autorët greko-romakë.

Herodoti (VIII, 137) është i pari historian, i cili përmend termin ilir (Illyris, Hyllirus).

Iliri është heroi eponim i ilirëve. Ai është bir i Kadmit dhe i Harmonisë, të cilët u larguan nga Teba për të ngulur cak te enkelejtë, fis ilir që banonte në Ilirinë e jugut (Herodoti, VI, 61). Babi i historisë thotë se shtegtimi i Kadmeasve nuk është i pabesueshëm.

Simbas legjendës Teba dhe Enkeleis do të kenë pasur lidhje shumë të ngushta midis tyre. Në krye të herës Teba do të jetë quajtur Enkeleis. Në Iliri tregonin se varri i Kadmit dhe i Harmonisë ishte diku afër Aoosit, në jug të Ilirisë së jugut. Atheneu thotë se këtë varr e tregonin edhe në breg të Drinit, në Shqipërinë veriore, si dhe në Kylik, qytet i panjohur i Ilirisë.

Me sa duket, legjenda e Kadmit dhe e Harmonisë do të ketë qenë ndër më të pëhapurat në Iliri e në gadishullin ballkanik.

Lidhur me enkelejtë e vendosur në veri të Epirit, Pseudo-Skylaksi thotë se më parë ata kanë banuar në brigjet e Kotorrit (Iliri), ku i biri i Kadmit ka hedhur themelet e qytetit Rizon. Ky fakt shpjegohet me migrimin e një pjese të enkelejve nga bregdeti dalmat në pjesën jugore të Ilirisë.

Plutarku (Pyrrhos, 5) përmend, në gjirin e dinastisë eakide, një princeshë epirote të quajtur Kadmeia. Me sa thotë Stefani i Bizantit, dikur tregonin një varr tjetër të Kadmit në breg të lumit, që mbante emrin Kadmi.

Polidori është një djalë tjetër i Kadmit dhe i Harmonisë. I biri i tij, Labdaku, është gjyshi i Edipit.

Mirëpo, po të vërejmë me vëmendje tabelën gjenealogjike, ne konstatojmë kontradikta. Së pari, Danai nuk është pasardhës i Zeusit sepse, sipas mitologjisë, epoka e hyjnive është para epokës së njeriut. Së dyti, ilirët dhe danajtë nuk kanë pasur të njejtin paraardhës. Kjo tregon se pemëza gjenealogjike e danajve është “shartuar“ në pemën gjenealogjike të ilirëve.

Sipas një tradite tjetër, Iliri dhe të vëllezërit, Gali e Kelti, janë bijtë e Polifemit e të Galatesë, “vashës bardhavele“. Këta tre vëllezër janë respektivisht heronjtë eponimë të ilirëve, galatëve dhe keltëve.