Elbasani jone

Po shtoj dhe une dicka per Elbasani

Me te 100 mijë banoret e tij, Elbasani është qyteti i tretë i Shqipërisë sot, mbas Tiranës, kryeqytetit, dhe Durresit, portit kyesor te vendit. Nga Tirana e ndajne 54 km; nga Durresi 82. Ai gjendet pikërisht ne mes te vendit, kyç i madh rrugës perëndim-lindje dhe veri-jug, mbi bregun e djathte te lumit te Shkumbinit, i cili nga lindja ne detin Adriatik, e ndan Shqipërinë ne dy zona te mëdha, Gegeria ne veri, Toskeria ne jug.

Me emrin Skampa (Skampa, Hiscampis), qendra e banuar njihet qe nga shekulli II i eres se re, kur Iliria, prej disa shekujsh, bënte pjesë ne perondorine Romake. Shqipëria e sotme është pjesë e jugut te Ilirise. Shqiptarët janë pasardhës te ilirive dhe flasin një gjuhe, e cila rrjedh nga ilirishtja, qe sot nuk flitet.

Rruga e famshme romake,Via Egnatia, nga Durresi (Dyrrachium) ne Bizant, lidhte Romen me Konstandinopolin, duke kaluar nëpër Oher e Selanik. Skama ishte stscioni i parë i rëndësishëm i saj pas Durresit, me një keshtjelle, e cila, ne shekullin IV, kishte 28 turra dhe 3 hyrje, pra ishte shumë e madhe. Me 509 Skamen e njohim qendër peshkopate. Ne shekullin VII atë e rrenuan shumë keq vershimet e barbareve dhe, me kohe, emri antik i humbi. Ne shekullin XV, qyteti quhej Valmi, sipas emrit te një popullate rreth tij.

Duke mos arritur ta pushtonte Shqipërinë, sulltan Mehmeti II, me 1466, e rindertoi qytetin mbi muret e vjetra te tij, dhe e bëri një baze ku mund te grumbullonte 100 mijë e me shumë ushtare. Qytetin e quajtën turqisht Elbasan, qe do të thotë ''Kala dominuese''. Por Shqiperija nuk u pushtua e gjitha veçse me 1479, 11 vjet mbas vdekjes se udhëheqësit të madh te rezistences se saj kundër osmaneve, Skenderbeu. Ai gjatë 25 vjeteve, theu me shumë se 30 armata turke. Krah i djathte i tij ishte Gjergj Araniti, princ nga viset e Elbasanit, i një familjeje feudale te lidhur me deren e perandoreveve komnene te Bizantit dhe qe i dha Bizantit, ne shekullin XI, dy kryegjenerale. Araniti ka meriten se korri fitoret e para kundër vershimit turk ne vitet 30 te shekullit XV. Ai i dha Skenderbeut te bijen për grua. I nipi i tij, Mojsi Golemi, i cili lindi ne Valm, ishte si kryegjenerali i ushtrise se Skenderbeut.

Elbasani i rindertuar u popullua shpejt nga Shqiptarët e krahinave pranë. Ne shekullin XVI, ai ishte qendër sanxhaku (ndarje e madhe administrative osmane). Ai kishte rreth 2 mijë shtepi dhe u be një nga qendrat e njohura te Shqipërisë për tregtine dhe kulturën e tij. Elbasni tregtonte me viset e ndryshme te Ballkanit, me Italine dhe Evropen Qendrore. Tregtaret e tij i gjejmë ne Venedik, Trieste, Budapest, Viene e gjer thelle ne Poloni. Doemos edhe ne Shkup, Selanik, Bukuresht e Stamboll. Ne shekullin XVIII, qyteti kishte një artizanat te zhvilluar, sidomos për argjendarine. Ai eksportonte prodhime blegtorale dhe bujqesore, vaj dhe lekura kafshesh.

Ne shekullin XIX-XX, Elbasani luajti një rol te dukshëm ne levizjen e Rilindjes shqiptare, për clirimin nga sundimi i gjatë osman. Turqit ia rrenuan atehete keshtjellen dhe prej saj, sot mbetet vetëm balli jugor me porten e tij, i demtuar. Kjo keshtjelle katrore kishte një perimeter prej 1.200 m. Shteti i lirë shqiptar u arrit te shpallej me 1912. Aqif pashë Bicaku, elbasanas, ishte një nga patriotet me te shquar te kohës, qe veproi për krijimin dhe konsolidimin e tij (vdiq me 1926). Ai shtet u krijua tepër i cunguar nga Fuqite e Medha: gjysma e popullates shqiptare iu aneksua me te perdhune shteteve fqinje, Malit te Zi, Serbise dhe Greqise.

Me 1938, Elbasani kishte më pak se 13 mijë banorë dhe ishte gati po ai qytet i vjetër i tipit oriental dhe po ai treg I vjetër, ku sapo krijohet një industri e vogël e vajit dhe e duhanit (cigares). Xhamite dhe teqet (tempuj myslimane) ishin me dhjetra. Xhamia Mbret, e fundit te shekullit XV, ruhet ende brenda kalase. Xhamia Nazireshtes (emër gruaje), e shekullit XVII, ruhet e prishur buzë lumit te Shkumbinit. Teqja e madhe e Bektashinjve është i shekujve XVIII-XIX. Bektashinjte janë një sekt mysliman me prirje pantesite dhe liberale. Kisha e Shen Merise, ne kala, u rindertua ne fillime te shekullit XIX dhe ka ikona me interes. Manastiri i Shen Gjon Vladimirit, 4 km nga Elbasani, ne perëndim, i shkaterruar gjatë Luftes II botërore, po rimerr jetë. Ai u themelua me 1382 nga princi shqiptar Karl Topia , qe u varros aty dhe qe kishte nën sundim pjesen me te madhe te Shqipërisë se sotme. 12 km ne jug te qytetit, është një stacion termal i dëgjuar, Llixha, qe njihet qe nga periudha e Romes. Ne kodrinat perendimore te qytetit, janë zbuluar rrenojat e një kishe paleokristiane e shekullit V, me mozaik. Prane Shen Gjonit është zbuluar një banje antike romake.

Elbasani luajti një rol te dukshëm ne Luften Antifashiste te viteve 1941-1944 (Shqipëria u clirua me 28-29 nentor 1944, me forcat e saj ushtarake). Shtabi i pergjithshem i Ushtrise Nacional-Clirimtare (partizane) e kishte qendren ne viset malore te lindjes se qytetit. Ne krahinen e Shpatit, nën Elbasan, u krijua, ne ditet e kapitullimit te Italise fashiste, Brigada XVIII (ushtria clirimtare kishte 30 brigada, qe formonin divizione dhe armata, me rreth 70 mijë vete). Elbasani u clirua me 11 nentor 1944, ne lufte me nazistet gjermane, qe kishin zëvendësuar fashistet italiane ne shtator 1943.

Ne gjysmen e dytë te shekullit tonë, Elbasani u be një nga qendrat me te rëndësishme te industrializimit te Shqipërisë. Ai jepte rreth 1/10 e industrise se vendit, prodhimi i se cilës e kalonte prodhimin bujqesor e blegtoral. U krijuan, qe nga vitet 60 ne Elbasan uzina dhe kombinate për punimin e drurit, prodhimin e cimentos e te lendeve te ndërtimit, për parafbrikate, u shtua shumë industria e lehtë, posacerisht ajo ushqimore, u ngrit një kombinat i shkrirjes se hekur-nikelit e i prodhimit te celikut me lenden e vendit. Me 1990, qyteti kishte mbi 20 mijë puntore te industrise. Ne fushën e Elbasanit, rreth 20 km nga qyteti, u krijua një qytet i ri, me afër 15 mijë banorë, rreth një uzine te perpunimit te naftes. Ne ato vite, Elbasani nisi te pershkonte hekurudha nga Durresi mbi detin Adriatik, ne Pogradec mbi liqenin e Ohrit. Elbasani qe lidhej me qytetet e tjera te vendit me rrugë automobilistike, u lidh me hekurudhe me Vloren, portin e dytë te vendit, ne jug, me Tiranen, me Shkodren, qyteti i madhe i veriut shqiptar. Qe këtu, hekurudha lidhet me sistemi hekurudhor evropian, përmes Malit te Zi. Me përpara, Shqipëria nuk ka pasur hekurudha.

Elbasani është një nga qendrat kryesore kulturore te Shqipërisë. Ne shekullin XVI, aty ka jetuar piktori i madh kishtar shqiptar, Onufri, i cili me 1554 pikturonte ne kishat e krahines se Shpatit. Ai punoi,si ikonograf dhe afreskist, sidomos ne Berat, qyteti i jugut te vendit, por edhe gjer ne Shkup te Maqedonisë dhe Kostur te Greqise. I biri, Nikolla, edhe ai piktor i kishes ortodokse, punoi gjer ne Bullgari, te shqiptarët e atjeshem pranë Ternovos.

I pari autor elbasanas, prej te cilit na ka arritur diçka e shkruar shqip, një Anonim, i cili ka nisur te indetifikohet me një Theodhor Bogomili, jetoi ne fillimet e shekullit XVII. Ai perktheu shqip disa pjesë te ungjijve për nevojat e meshes, duke lënë edhe një predikim te lirë fetar. Shqipen e shkroi me një alfabet origjinal, siç e shkruane edhe te tjerë pas tij me alfabete te tilla, sepse kishin mendimin qe shqipja, gjuhe e ndryshme nga gjuhët e tjera te Evropes (ajo perben me vete një dege te gjuhëve indoevropiane), duhej shkruar me një alfabet te vetin. Sot e qe nga shekulli XIV te paktën, ajo shkruhet me alfabetin latin.

Me një alfabet qe e krijoj ai vetë, e shkroi shipen ne Elbasan edhe Theodhor Haxhifilipi ose Todhri, duke perkethyer Testamentin e Vjeter dhe Testamentin e ri, si dhe disa sherbesa te kishes ortodokse. Alfabeti i tij u perdor prej tregtareve te kohës elbasanas për te mbajtur librat e tyre te llogarive, si dhe nga klerike e persona te ndyshem, qe edhe korresponduan me te. Kisha thyhej pjeserisht shqip ne Elbasan gjatë atij shekulli, po dhe me pare, me gjithë luftën qe i bëhej nga partiarkana e Stambollit dhe pushtuesi osman. Osmanet i persekutonin egersisht ata qe shruanin shqip dhe perhapnin shkrimin e gjuhës se tyre. Todhrin u vrau kisha greke.

Ne shekullin XIX, elbasanasi Konsrandin Kristoforidhi (1826-1895), u be një nga leruesit me te ndritur te shkrimit te shqipes, duke perkthyer, i katri shqiptar gjatë 200 vjeteve, Testamentin e ri dhe pjesë nga Testamenti i Vjeter, për Shoqerine londineze te Bibles (Bible Society of London), qe e kish botuar së pari me 1827, dhe veçanërisht me fjalorin e madh te shqipes qe la (fjalori i parë i shqipes është botuar me 1635).

Me 1909, elbasanasit arriten te themelonin ne qytetin e tyre shkolle normale, e para shkolle e mesme shqipe, e cila krijoj dhe krijon edhe sot disa mijëra mësues për shkollat ne gjuhën amtare. Nder mesuesit e pare te saj ishin elbasanasit Aleksander Xhuvani dhe Simon Shuteriqi. Drejtor ishte patrioti dhe demokrati i shquar shqiptar nga Shkodra, Luigj Gurakuqi. Emrin e Xhuvanit, filolog me shumë merita, (1880-1961), mban Univerziteti i Elbasanit. Shqipëria ka 10 universitete dhe shkolla të atij rangu, te shembulluara qe nga viti 1946, ndërsa me pare nuk kishte. Nder te diturit me te shquar elbasanas, permendim Kostaq Cipon (1895-1955) e Mahir Domin (1915), filofog historianin Aleks Buda (1911-1993), kryetar i parë i Akademse se Shkencave te Shqipërisë (themeluar me 1972), arkeologun Hasan Ceka (1902), folkloristin Qemal Haxhihasani (1918-1990), botanistin Kole Paparisto (1914-1980).

Me 1990, rrethi i Elbasanit, me afër 220 mijë banorë, kishte mbi 50 shkolla te mesme.Qyteti kishte disa muze te Arkeologjise dhe Historise, te Luftes Antifashiste, te Entografise, te shkolles shqipe, te Kristoforidhit, te Qemal Stafes (hero i Luftes antifashiste (1922-1942)), etj. Aty kishte një teater te drames e një tjetër te varjeretese (estrade), si dhe një orkester sinfonike.



DHIMITER S. SHUTERIQI

14.VI.1997, Tiranë.