Pese mije vjete fortifikime ne Shqiperi

KULLA DHE BANESA Të FORTIFIKUARA

Në
këtë kapitull do të bëhet fjalë për kullat e veçuara, të palidhura me
sistemin mbrojtës të ndonjë kalaje si dhe për banesat e fortifikuara,
të cilat kanë të përbashkët me kullat karakterin mbrojtës.

Me
termin «kullë» apo «kullë e veçuar» janë nënkuptuar ndërtesa të larta
të fortifikuara, që kryenin funksione të ndryshme mbrojtëse.

Kullat
e veçuara kanë shërbyer si pika vrojtimi për kontrollin e rrugëve apo
të kufijve, për shkëmbime sinjalesh; si banesa të fortifikuara, si
kryekulla nëpër qytete të fortifikuara dhe kështjella; për mbrojtjen e
manastireve dhe së fundi si banesa të përkohshme çifligarësh për verim
apo për vëzhgim gjatë grumbullimit të produkteve bujqësore.

Kulla
e veçuar, pavarësisht nga destinacioni i saj, ka lindur pothuajse në
një kohë me kullat e lidhura me sistemin mbrojtës të kalave. Kjo është
dokumentuar plotësisht për vendet e qytetërimeve të lashta të Lindjes
së Mesme, aq sa përmendjet më të hershme të kullave humbasin në
lashtësinë e legjendës. Edhe në vendin tonë i takojmë kullat e veçuara
krahas atyre që lidhen me sistemet mbrojtëse të kalave. Të tilla janë,
p.sh. kulla e Vagalatit dhe e Çukës në rrethin e Sarandës, që i
përkasin periudhës antike.

Në kohën e pushtimit
romak kishte gjithashtu kulla të veçuara dhe mjaft vila latifondistësh
kishin karakter mbrojtës. Një prej tyre, e rrethuar me një mur mbrojtës
30x70 m, u zbulua kohët e fundit në fshatin Kraps të Fierit. Në kohën e
vonë antike u ndërtua një sistem i tërë kështjellash dhe kullash të
veçuara për mbrojtjen e kufijve të Perandorisë Bizantine, sidomos në
kohën e sundimit të perandorit Justinian I, siç është p.sh. kulla në
Petrelë, etj. Por gjatë sistemit feudal, që karakterizohet nga copëtimi
ekonomik e politik, rivaliteti dhe pasiguria, gjetën një përhapje më të
gjerë këto lloj ndërtimesh, sidomos kulla e përdorur si banesë dhe vetë
banesa e fortifikuar. Këto dy lloje ndërtimesh ishin privilegj i më të
fuqishmëve, pra i klasës sunduese, i feudalëve dhe i klerikëve. Por me
kohë, për rrethana të caktuara historike, kulla gjen një përdorim më të
gjerë derisa në zona të veçanta ajo zëvendësoi pothuajse krejtësisht
banesën e mëparshme të pambrojtur.

Banesa e
fortifikuar ofronte një jetë më komode, prandaj ajo është parapëlqyer
nga klasat sunduese. Në fillim, me sa duket, ajo ishte një banesë e
zakonshme, e lidhur organikisht me një apo më tepër kulla.

Kullat,
si kategori më vete, ishin të njohura qoftë si donzhonë apo në format e
përmendura më lart, prandaj mjaftonte një bashkim mekanik i banesave me
njërën nga këto lloj kullash për të krijuar një tip banesë të
fortifikuar. Kështu, na krijohet në kalanë e Durrësit, më 1225, një
kullë me banesë e mur rrethues që është shembulli më i hershëm i
dokumentuar i këtij lloji në vendin tonë. Banesa të fortifikuara, me sa
duket të tipit me kullë, kishin ndër qytete edhe prineat shqiptarë të
hinterlandit që nga fundi i shek. XIV, si p.sh. Muzakajt në Durrës,
ndërsa Topiajt që e kishin Durrësin nën zotërimin e tyre për një kohe,
banonin në kështjellë. Një ekzemplar tjetër të hershëm e njohim nga
fshati rrënojë i Kamenkës pranë Delvinës (rrethi i Sarandës (l) .
Fshati numëronte 267 banesa në vitet 1431-32 dhe rreth 200 banesa në
vitin 1583. Udhëtari turk Evlia Çelebi, që kaloi në këto anë në vitin
1670, nuk e përmend Kamenicën.

Kompleksi i
ndërtimeve rrënojë, për të cilin do të bëjmë fjalë përbëhet nga një
kullë trikatëshe, me plan që i afrohet katrorit, e cila lidhet
organikisht dhe funksionalisht me një ndërtim tjetër një kat më të
ulët, që formonte banesën, e cila është e njëkohshme me kullën.
Kompleksi apo kulla e Rahës, siç thirret nga barinjtë, zë pikën më të
lartë të kodrës, duke pasur kështu një pozicion sundues mbi gjithë
fshatin.



Fig. 178e — Kulla e Rahës, Kamenicë, Sarandë.

Kulla
përbëhet nga tri kthina; ajo e katit përdhes është e pandricuar, por ka
vetëm disa vrima ajrimi dhe është pajsur me një sterë. E pandriçuar
është edhe kthina e katit të parë, veçse vrimat e ajrimit janë më të
shpeshta, ndërsa kati i dytë ndriçohet nga dy dritare të vogla në formë
frengjie dhe është pajisur me një sqoll për larje.

Anash
kthinës kishte një podium, që shërbente për të lehtësuar vrojtimin nga
dritaret. Hyrja për në kullë ndodhej në katin e dytë, ndërsa kthinat
midis tyre lidheshin me shkallë të brendshme druri. Banesat me kullë
vazhduan të përdoren për një kohë të gjatë, deri nga mesi i shek. XIX.



Fig. 178f — Banesë me kullë në fshatin Perlat i Epërm. Mirditë.

Ekzemplarët
e ruajtur deri në ditët tona janë të paktë, por për këto lloje
ndërtimesh mbrojtëse na bën fjalë udhëtari turk i shek. XVII, Çelebiu.

Në
mesin e shekullit XIX ruheshin akoma shumë shembuj banesash me kullë.
Ato ishin të përhapura në Shqipërinë e Jugut dhe përmenden nga
albanologu I. G. Han.

Një banesë me kullë në
fshatin Moglicë të Oparit i përkiste një fshatari të pasur. Kishte
gjithashtu banesa me dy kulla, që formonin një kompleks unik. Një e
tillë, në gjendje të mirë, sidomos pas restaurimit, ndodhet në fshatin
Dukat të Vlorës. Ansambli përbëhet nga një kompleks banesash dhe nga dy
kulla e mure rrethuese, duke krijuar kështu një kompleks ndërtimor të
mbyllur, që ka formën e një trekëndëshi. Ky kompleks i shërbente si
banesë e fortifikuar Dervish Aliut, figurë e njohur historike, i cili
ishte një nga udhëheqësit e Kryengritjes së madhe fshatare, të vitit
1847 kundër pushtuesve turq (2) .

Banesa
me kullë, gjatë shek. XVII, kishte dhe në qytetin e Gjirokastrës e të
Delvinës. Për këto të fundit Çelebiu shkruan se çdo banesë kishte
kullën e saj si vend strehimi.

Ndërsa dy shekuj
më vonë, Hani shkruante se të gjitha shtëpitë e mëdha ndër qytete
kishin nga përpara kulla të veçanta mu në mes të oborrit (3) ,
ose ato ndodheshin ngjitur me banesën dhe komunikonin me të nëpërmjet
të çardakut apo të një dhomë. Një banesë me kullë, që i bashkëngjitet
asaj në pjesën e mbrapme ruhet edhe në Konispol (4) .
Ajo i përkiste një familjeje të pasur, ndërsa banesat e tjera të
fshatit nuk ishin të këtij tipi. Kullat që i bashkangjiteshin banesës
mund të ishin të caktuara për mbrojtje aktive, kur ishin të pajisura me
frëngji dhe për mbrojtje pasive, kur nuk kishin frëngji.

Një
ndërtim tipik për mbrojtje pasive është kamerjeja. Kamerjeja nuk ka
karakteristikat dhe pamjen e një kullë të vërtetë, ajo është një
ndërtesë dykatëshe me nga një kthinë në çdo kat, të mbuluar me qemer
guri dhe përfundon në pjesën e sipërme me tarracë. Ndryshe nga banesat
me kullë, që kemi përmendur, ku kulla është më e lartë se banesa,
kamerjeja është më e ulët se kjo e fundit. Në Gjirokastër kamerjetë i
takojmë në dy lloje, të veçuara dhe të lidhura me banesën. Kati i parë
i kameriesë, i ajrosur nga një dritare e vogël, shërbente si kthinë
strehimi, ndërsa kati i dytë, në të cilin të çonin një palë shkallë të
jashtme guri, si dhomë për miqtë.

Këto lloj
ndërtimesh ka pasur parasysh E. Çelebiu, kur thotë për Delvinën se cdo
banesë kishte kullën e saj të strehimit. Në këto kulla mbyllej familja
në rastin e ndonjë rreziku jete, i cili në qytete nuk mund të zgjaste
shumë.

Banesat e fortifikuara na paraqiten dhe
në variante të tjera. Thamë se banesa me kullë ishte parapëlqyer nga
shtresat e pasura kundrejt kullës së përdorur si banesë, sepse
siguronte një komeditët më të madh për pronarin e familjen e tij. Por
ky tip banesë nuk mund të arrinte shkallën më të lartë të komoditetit
dhe njëkohësisht të sigurisë. Kështu që feudalët e mëdhenj në vend të
kullës përdornin një mur rrethues kalaje të pajisur me parapet e
frëngji. Kjo lloj mbrojtjeje, përveç komoditetit në trajtimin e
banesës. që ndodhej brenda rrethimit, siguronte edhe pjesëmarrjen e një
muri më të madh njerëzish të armatosur në mbrojtje në rast të ndonjë
rreziku. Kështu është rrethuar me një mur të trashë banesa e feudalëve
toptanas të Tiranës.

Ami Bue (vizitor i shek.
XIX) përmend një banesë të tillë në qytetin e Elbasanit, jashtë kalasë,
të rrethuar me mur dhe me hendek, skarpatet e të cilit ishin veshur me
lëndë druri. Kohët e fundit, gjatë punimeve për hapjen e themeleve të
Pallatit të sportit në Elbasan, u zbuluan gjurmët e një muri me gjerësi
1,60. Nga ndjekja e gjurmëve të zbuluara u hetua se kemi të bëjmë me
një fortifikim që ka pasur nga njëra anë, së paku një gjatësi prej 60 m
dhe përforcohej me kulla këndi katërkëndëshe. E. Çelebiu, që vizitoi
rreth vitit 1670 Elbasanin, nuk e përmend këtë fortifikim, i cili do
t´i binte patjetër në sy, pasi ndodhej pranë pa-zarit. Ai duhet të jetë
ndërtuar gjatë shek. XVIII.

Të njëjtin karakter
ka pasur dhe e ashtuquajtura «kala e Kavajës», ku përfshiheshin sarajet
e familjes feudale të Alltunsve. Gjithashtu bejlerët e Plasës (rrethi i
Korçës) i kishin banesat e tyre të fortifikuara me mure rrethuese dhe
hendeqe. Vlen të përmendim edhe sarajet e fortifikuara të Këlcyrës,
rrënojat e të cilave akoma ruajnë një pamje impozante.



Fig. 179 — Sarajet e fortifikuara të Këlcyrës.

Banesa
e fortifikuar në fshat, ndryshe nga kulla e mirëfilltë, bashkon
elemente të banesës së zakonshme drejtkëndëshe dhe të kullës.



Fig. 180 — Banesë e fortifikuar në krahinën e Matit.
Nga
kjo e fundit huazohen frëngjitë dhe çikmatë (mashikula), që vendosën në
muret ballore apo në këndet e banesës. Takojmë rrallë, në disa zona,
edhe një tip tjetër banese të fortifikuar, mbi çatinë e së cilës
ngrihet një kat me përmasa më të vogla, që përbëhet në fakt nga një
kthinë e vetme, e cila luante rolin e një kullë vrojtimi dhe mbrojtjeje.



Fig. 181a — Banesë me kullë. Koçaj, Peshkopi. Pamje.



Fig. 181b — Banesë me kullë. Koçaj, Peshkopi. Preje terthore.
Por përkryerjen më të madhe e arrin banesa e fortifikuar gjirokastrite (5) ,



Fig. 182 — Banesë e fortifikuar, Gjirokastër.
e cila, për shkak të karakterit të saj të veçantë qytetar, është quajtur dhe «kullë qytetare».

Banesa
gjirokastrite është zakonisht trekatëshe, me një ndarje të qartë
funksionale sipas kateve. Kati i parë shërben për sterën e ujit dhe për
depot, në katin e dytë zhvillohet jeta e përditshme e familjes, ndërsa
në katin e tretë ndodhet dhoma e miqve. Karakteri mbrojtës i kësaj
banese shfaqet në karakterin e mbyllur, në kompozimin e theksuar
vertikal, në përdorimin e gjerë të frëngjive si dhe në përdorimin e
mureve rrethuese të një karakteri të veçantë. Nga muret rrethuese
formohen zakonisht dy dhe nganjëherë tri oborre të lidhura me dyer
njëra me tjetrën, të cilat e forcojnë karakterin mbrojtës të banesës.
Portat mbroheshin nga frengji, që hapeshin në muret rrethuese anash
tyre.

Muret rrethuese pajiseshin edhe me bedena dhe kullëza.

Në anën e mbrapme, ku terreni ishte më i ngritur, strehët ishin të gurta, për të evituar vënien e zjarrit.

Duke
filluar që nga kati i parë deri tek i treti, masat mbrojtëse shkojnë
duke u dobësuar. Kështu, ndërsa në katin e parë kemi vetëm frëngji, në
të dytin hapën dritare të vogla, ndërsa në të tretin, ndodhet çardaku
dhe dritaret janë më të mëdha. Banesa siguronte ujin nëpërmjet sterës
dhe kishte vend për rezerva të mëdha ushqimore, që mund të shërbenin
gjatë një konflikti që do të vazhdonte për një kohë relativisht të
gjatë. Të gjitha këto masa ishin të nevojshme në një mjedis pasigurie
dhe anarkie, që ushqenej nga rivaliteti i feudalëve gjirokastritë. Për
këtë arsye, Pukëvili shkruan se në Gjirokastër «shtëpitë janë si kala
dhe kanë rreth e rrotull frëngji; këta njerëz rrojnë gjithnjë në
luftë». Banesa të fortifikuara qytetare kishte dhe në Prizren, ndërsa
në Gjilan ishte ndërtuar një lagje më vete me banesa të tilla, e njohur
si «mëhalla e bejlerëve» (6) .

Një
kategori tjetër ndërtimesh, që do të shqyrtojmë në këtë kapitull, është
dhe kulla e përdorur si banesë e fortifikuar. Me kulla të përdorura si
banesë do të kuptojmë ato ndërtesa të larta, me plan katërkëndësh, që
i. ngjajnë shumë kullave të një kalaje, ku çdo kat formohet nga një
mjedis i vetëm, ku çdo gjë i shërben mbrojtjes, ndërsa komoditeti lihet
në plan të dytë.

Këto lloj ndërtimesh duhet të
kenë gjetur një përhapje më të gjerë që nga shek. XV, kur pas pushtimit
turk ndryshon edhe koncepti që ekzistonte deri atëhere lidhur me
banesën, për shkak të pasigurisë dhe akteve arbitrare të pushtuesve.
Një nga arsyet e tjera ishte dhe ekzistenca e institucionit të
gjakmarrjes.

Banesa të fortifikuara të tipit kullë, të shekujve XV-XVI, nuk ruhen si dëshmi fizike, por ato përmenden në burimet e kohës.

Në
dëfterin e regjistrimit të tokave të zonës së Përmetit dhe Korçës,
përmenden dy persona, të cilëve në vitin 1453-54 u hiqet timari në
fshatin Vërloçisht, pasi nuk kishin kryer shërbimin e detyrueshëm
ushtarak dhe kishin qëndruar të mbyllur në kullat e tyre. Gjithashtu,
përsa i përket Shqipërisë së Veriut, nga relacioni i Frang Bardhit i
vitit 1638 (7) mësojmë
se uratorja e misionit të Gashit ishte ndërtuar në kullën e rrënuar të
birit të Pjetër Spanit, që dikur kishte qenë zoti i Pultit; kulla
ndodhej mbi një vend mbizotërues.

Kushte për
përhapjen e banesës së tipit kullë, së paku nga shek. XVI, ka pasur
edhe krahina e Mirditës, e cila, siç dihet, kishte rreth vitit 1570 një
lidhje të fuqishme ushtarake midis fshatrave për t´i rezistuar turqve
dhe për shkak të kryengritjeve të tyre të herëpashershme dhe
mosbindjeve, thirreshin nga këta të fundit «haina» dhe rabelë (8) .

Por
kullat më të hershme, të ruajtura, të këtij tipi i takojmë në
Shqipërinë e Jugut, megjithëse janë më të pakta në numër. Ato i gjejmë
të përhapura sidomos rreth zonës së Gjirokastrës dhe Delvinës, si dhe
në fshatrat e bregut të detit, si në Dukat, Dhërmi e Vuno. Kullat e
Dhërmiut e të Vunoit i përkasin parisë së fshatit. Ato dallohen për
trajtimin arkitektonik, krejt të mbyllur dhe mungesën e elementeve në
fasadë, përveç dritareve dhe dyerve, të mbuluara me hark rrethor.

Një
banesë-kullë e tipit klasik ndodhet në fshatin rrënojë të Kamenicës.
Kulla është krejt e veçuar, trikatëshe dhe me plan katërkëndësh. Dy
katet e para kanë lartësi të barbarta 2 m, ndërsa kati i tretë është 1
m më i lartë. Hyrja e vetme e kullës ndodhej në katin e parë dhe
sigurohej me katarah. Kati i dytë është pajisur me oxhak dhe me një
sqoll (për larje), por mund të ketë pasur dhe një qoshk.

Kullat
më të hershme në Shqipërinë Jugore e kanë pasur hyrjen në katin e dytë.
Në to hyhej nëpërmjet një shkalle të ngushtë të vendosur 1,50-2,00 m
larg hyrjes, mbi të cilën mbështetej një urë e lëvizshme.

Ekzemplarë
të ruajtur të këtij tipi kullash janë të paktë. Për to bën fjalë
albanologu J. G. Han, kur përmend kullat mbrojtëse pranë banesave, në
mjaft krahina të Shqipërisë së Jugut. Një kullë e tillë, me urë të
lëvizshme, ruhet në Butrint. Megjithëse ajo ka një karakter tjetër,
pasi nuk është përdorur si banesë e fortifikuar, por si një post
ushtarak për kontrollin e kanalit të Vivarit, paraqet interes për t´u
përshkruar për shkak të elementeve që ruan. Kulla



Fig. 183a — Kulla pranë Kanalit të Vivarit, Butrint. Pamje.



Fig. 183b — Kulla pranë Kanalit të Vivarit, Butrint. Planimetria.
përbëhet
nga dy kate me planimetri katrore 6x6 m, që ngrihen mbi një bazament të
pjerrët me lartësi 4,30 m i cili përfundon në pjesën e sipërme me një
kornize guri e tullash. Muret e kullës, me trashësi 1 m ngrihen duke
ruajtur një pjerrësi të lehtë në anën e jashtme. Kati i parë i kullës,
me lartësi 4,60 m përbëhet nga një kthi-në e vetme katërkëndëshe që
mbulohet nga një qemer i kryqëzuar i ndërtuar me tulla. Kthina e katit
të parë është pajisur me një dritare, që bie nga ana e kanalit te
Vivarit dhe dy frëngji për armë zjarri. Në mesin e murit lindor hapët
porta e kullës. Në këtë të fundit hyhet nëpërmjet një palë shkallëve
prej guri, të vendosura 1,60 m larg hyrjes dhe të një ure të lëvizshme,
që lëshohej nga ajo në këtë të fundit. Ura mbështetej në një anë mbi
sheshpushimin e shkallëve dhe në tjetrën mbi dy gurë gëlqerorë
monolite, të punuar e të dalë në formë konsoli nën nivelin e pragut të
portës. Në pjesën e sipërme të këtyre gurëve është gdhendur një kanal
tërthor me seksion gjysmërrethi dhe diametër 15 cm, mbi të cilin
mbështetej boshti rrotullues i urës. Përveç urës së lëvizshme, hyrja
mbrohej edhe nga dy kanata që hapeshin nga brenda dhe siguroheshin me
katarah.

Shkallët janë ndërtuar me disa kthesa.
Kjo është bërë për të zgjatur kohën e afrimit deri tek porta dhe për
t´ju ekspozuar mbrojtësve në pozicione të ndryshme të trupit, me qëllim
që të goditej më lehtë nga të gjitha frëngjitë.

Kati i parë lidhej me të dytin nëpërmjet shkallësh të brendshme prej druri.

Kati
i dytë ka gjithashtu një dritare nga ana e kanalit dhe dy frëngji anash
saj. Dy nga muret e këtij kati janë pajisur me nga katër frëngji
secili, ndërsa në murin që bie nga ana e portës janë hapur pesë
frëngji. Frëngjia e mesit, e cila ndodhet në një nivel më të ulët, ka
qenë hapur posaçërisht për mbrojtjen e portës. Prej saj mund të
lëshohej dhe ujë i valuar mbi kundërshtarin, që kishte arritur deri tek
porta. Kulla mbulohej me çati druri me katër kullime e mbuluar me
tjegulla ose me plumb.

Në Shqipërinë e Jugut takojmë edhe një tip tjetër kullë, atë të çlifligarëve në fshatrat çifligje.

Këto
kulla lidhen me një funksion të përcaktuar qartë. Në to, çifligari
qëndronte përkohësisht për të kontrolluar vjeljen e produkteve
bujqësore nga bujqit çifçinj. Nganjëherë kullat shërbenin edhe si
hambare të grumbullimit të këtyre produkteve.

Shkaku
i ndërtimit të këtyre kullave ishte frika nga revolta popullore.
Ndërtimi i tyre lidhet dhe me një periudhë të caktuar historike, me atë
të përhapjes së sistemit të çifligut në Shqipëri në shek. XVII-XVIII, e
cila ishte një formë e re e zotërimit të tokës, që i jepte mundësi
feudalit të shfrytëzonte drejtpërdrejt punën e fshatarit të shpronësuar
nga toka si dhe të ngrinte rentën feudale nëpërmjet një rruge më të
sigurtë (9) .
Kullat në fjalë i takojmë në zonat fushore, atje ku u përhap edhe më
shpejt sistemi i çifligjeve. Deri tani, kulla të tilla janë ruajtur apo
dokumentuar nga të dhëna historike, në fushën e Korçës në luginën e
Dropullit, në fushën e Tiranës (Laprakë), në fushën e Domosdovës,
Delvinë, Çamëri, në Sulin e Poshtëm, në Zadrimë, Kosovë, etj. Këto lloj
kullash shërbenin edhe për verim si dhe si banesa për qehallarët. Në
kontrast me kullën dhe banesat e fortifikuara të çifligarëve, banesat e
bujqve cifçinj, sidomos në zonat fushore, ndërtoheshin me materiale të
dobëta dhe ishin njëkatëshe. Në të shumtën e rasteve, ato nuk kishin as
oxhak dhe as dritare, pasi për secilën prej tyre bujku ishte i detyruar
të paguante taksë.

Në fushën e Korçës ruhen në gjendje të mirë tri kulla në fshatrat Turan, Malavec dhe Dishnicë.

Nga
ana arkitektonike, ato përfaqësojnë tipin klasik të kullave: me
planimetri katrore, me nga një kthinë në çdo kat dhe me theksimin në
lartësi.

Volumi i tyre i mbyllur, strehët e
gurta e të pazhvilluara, mungesa e dritareve dhe lakonizmi në elementet
arkitektonike, flasin vetëm për mbrojtje.

Kulla e Turanit



Fig. 184 — Kulla e Turanit. Korçë.
është
ndërtuar në një terren të sheshtë në skajin lindor të fshatit. Ajo ka
një lartësi prej 15 m dhe planimetri katërkëndëshe që i afrohet shumë
katrorit (4,60x4,46 m nga ana e brendshme). Kulla ka një hyrje të vetme
të vendosur në anë të fasadës perëndimore, e cila mbulohet me dy harqe
guri dhe komunikon me katin e parë. Për të arritur pragun duheshin
ngjitur disa këmbë shkallë të drunjta, të cilat nuk ruhen më. Kulla
ndahet në katër kate, ku secili kat formohet nga një kthinë e vetme, me
përjashtim të katit të parë, i cili ndahet në dy kthina, që mbulohen me
qemer cilindrik guri. Katet e tjera ndaheshin nga njëri-tjetri me
dysheme druri, ndërsa mbulesa është realizuar me një kupolë sferike të
mbështetur mbi katër trompa dhe mbi të është vendosur një çati me katër
kullime e mbuluar me rrasa guri. Muret e katit të parë kanë një
trashësi prej 1,15 m, ndërsa në katet e tjera, me përjashtim të katit
të katërt, ato ngushtohen 10-15 cm për çdo kat, për të mbështetur
trarët e dyshemesë. Ngjitja për në katin e dytë realizohej me anë
shkallësh të gurta, ndërsa katet e tjera komunikonin me shkallë druri.
Ky dallim, si dhe mbulimi me qemere i katit të parë, është bërë për ta
siguruar këtë nga rreziku i zjarrit, pasi aty grumbulloheshin
përkokohësisht prodhimet bujqësore. Kati i dytë ishte vendi kryesor i
luftimit, i errët, pak më i ulët se katet e tjera dhe pa asnjëfarë
komoditeti; ai është pajisur më së miri me frëngji për armë zjarri.

Në
katin e tretë ndodhet ambienti kryesor i banimit. Ai përbëhet nga një
kthinë që ndriçohet nga tri frëngji. Në një qoshe të kthinës ndodhet
një ambient sanitar, dyshemeja e të cilit mbështetet mbi një konsol, që
formohet nga disa radhë gurësh, që dalin me shkallëzime nga faqja e
brendshme e murit të kullës. Konsoli fillon në katin e dytë të kullës
dhe përfundon në nivelin e dyshemesë së katit të tretë. Megjithëse kati
i tretë ishte vendi kryesor i banimit, në të nuk dallohet asnjë gjurmë
oxhaku apo e ndonjë vendi tjetër për ndezjen e zjarrit. Kati i katërt i
mbuluar me kupolë është pak më i lartë se katet e tjera. Në të hapeshin
dy dritare të mëdha, të mbuluara me hark me majë, të cilat nuk kishin
kanata, megjithatë kjo kthinë është pajisur me oxhak, pasi ai përdorej
për të gatuar gjatë stinës së verës.

Kulla e
Malavecit ndodhet e veçuar në lindje të fshatit me të njëjtin emër. Ajo
ndahet, ashtu si dhe kulla e Turanit në katër kafe, por të gjitha katet
janë me dysheme druri. Kulla e Malavecit është më e thjeshtë dhe më e
varfër në elemente arkitektonike. Frëngjitë ndodhen vetëm në murin
jugor të kullës nga është edhe porta, ndërsa muret e tjera nuk kanë as
dritare dhe as frëngji. Frëngjitë janë shpërndarë në këtë mënyrë: kati
i parë nuk ka frëngji, i dyti dhe i treti kanë nga një, ndërsa i
katërti ka dy frëngji të vendosura në pjesën e sipërme, të cilat
shërbenin vetëm për ndriçim. Kulla mbulohet me një kupolë sferike, e
cila nuk mbështetet mbi trompa si në Turan, por mbi disa trekë-ndësha
të formuar nga trarë të vendosur horizontalisht në të katër qoshet e
mureve. Siç duket, kulla e Malavecit shërbente më tepër si një hambar i
grumbullimit të produkteve bujqësore dhe për ruajtjen e tyre, se sa për
të qëndruar atje, qoftë dhe për një periudhë të shkurtër kohe.

Ky
ndryshim me kullën e Turanit është i lidhur edhe me largësinë e kullave
nga banesa e fortifikuar e çifligarit. Po t´i besojmë traditës se këto
kulla u përkisnin bejlerëve të Plasës, problemi del më i qartë.

Kulla
e Dishnicës ruhet deri në katin e dytë dhe është përshtatur në banesë.
Nga gjurmët që ruan, ajo duket se ka ngjashmëri më të madhe me kullën e
Malavecit se sa me të Turanit.

Ndërtime të këtij lloji takohen edhe në fushën e Dropullit e sidomos në fshatin Goranxi, ku janë gjurmuar 25 objekte të tilla (10) .

Vetë fshati, në të kaluarën, thirrej «kulla Goranxi».

Kullat e Goranxisë



fig. 185a — Kullë në fshatin Goranxi, Gjirokastër. Pamje.



fig. 185b — Kullë në fshatin Goranxi, Gjirokastër. Preje terthore.
trikatëshe,
me planimetri drejtkëndëshe të përzgjatur, janë ndërtuar me gurë të
thatë të palidhur me llaç dhe mbulohen me një çati dy kullimesh me
rrasa guri. e cila përfundon në anët e ngushta me kallkan. Me gjithë
planimetrinë katërkëndëshe të përzgjatur, tek kullat e Goranxisë spikat
qartë kompozimi vertikal. Ngritja në lartësi dhe mungesa e dritarëve në
të dyja katet e para flasin qartë për tiparet mbrojtëse të tyre. Kati i
dytë i këtyre kullave, i ndriçuar dobët, shërbente për depozitimin e
produkteve bujqësore, ndërsa ne katin e sipërm qëndronte çifligari. Ky
kat shpesh ndahej në dy kthina: ajo e banimit dhe ajo e gatimit. Në
kthinën e banimit dilte dhe një lloj qoshku prej druri. Ndryshe nga
kullat e fushës së Korçës, ato të Goranxisë nuk kanë frëngji, prandaj
ato shërbenin vetëm për një mbrojtje pasive. Këto kulla janë ndërtuar
gjatë shek. XVIII ose më herët, nga çifligarët që banonin në
Gjirokastër, të cilët kishin çifligje në të gjitha fshatrat e fushës.

Në
përgjithësi, kullat në fshatrat çifligje i përkasin të njëjtës
periudhë, sidomos fillimit të shek. XVIII, kur Shqipëria ndodhej në një
atmosferë kryengritjesh të drejtuara kundër pagimit të taksave, të
cilat përfshinë territoret që shtriheshin që nga Kurveleshi deri në
Malësitë e Mbishkodrës. Edhe duke mos pasur të dhëna burimore për
shtrirjen e këtyre revoltave në disa krahina të Shqipërisë, vetë
ndërtimi i kullave tregon jo vetëm rezistencën e bujqve çifçinj, por
dhe që vetë jeta e çifligarit nuk ishte e sigurtë. Në Shqipërinë e
Veriut dhe deri diku në të Mesmen (11) ,
kullat të përdorura si banesë e fortifikuar kanë një përhapje më të
gjerë, sidomos gjatë shek. XVIII-XIX dhe dallohen për larminë e tyre me
elemente arkitektonike, megjithëse programi është pothuajse i njëjtë.
Për sa i përket kullave të vona që ruhen deri në ditët tona, në
Shqipërinë e Veriut, ndryshe nga Jugu, vërehet një shfaqje masive e
tyre, që përfshin edhe shtresa të gjera të fshatarësisë. Kjo shfaqje
është më e dukshme sidomos në kullat e krahinës së Matit



Fig. 186a — Kullë në krahinën e Matit. Pamje.



Fig. 186b — Kullë në krahinën e Malit. Planimetria.
ku tipi kullë i banesës, zëvendësoi tipat e tjerë të pafortifikuar.

Një
përhapje të gjerë të kullave kemi dhe në krahinën e Kosovës, etj. si
dhe në ndonjë fshat në Shqipërinë e Jugut, si në Kardhiq. ku thuajse të
gjithë banesat fshatare janë të fortifikuara. Në mesin e shek. XIX, në
fshatin e Baba Lloçit, që ndodhet gjatë rrugës Gjakovë-Pejë, ndërtimi i
kullave kishte marrë përpjesëtime të tilla sa të 60 shtëpitë që
përbënin këtë fshat ishin të fortifikuara, të pajisura me frëngji të
shumta dhe ishin në gjendje të përballonin një rrethim pa artileri (12) .
Të njëjtin karakter ka pasur edhe fshati i Kardhiqit (Gjirokastër), ku
banorët janë kujdesur të ndërtojnë dhe një mur rrethues nga ana më pak
e mbrojtur e fshatit. Kjo është një shenjë e sigurtë, që tregon për një
mbrojtje të organizuar të të gjithë banorëve të fshatit kundër lakmisë
dhe shpërdorimeve të feudalëve. Përhapja masive e kullave në disa zona,
kryesisht malore, është e lidhur me mbizotërimin e fshatarësisë së
lirë, ku sistemi i çifligut nuk ishte përhapur. Por ka edhe raste të
tilla, kur kulla është ndërtuar edhe nga çifçinj të pasuruar, që ishin
kthyer në pronarë të vegjël të pavarur, si në Kosovë, nga ku lindi dhe
shprehja «kulle begu e kullë çifçija nuk dihet kush asht zotnija» (13) Kjo
shprehje tregon gjithashtu për një pëhapje të gjerë të banesës së
fortifikuar të tipit kullë në Shqipërinë e Veriut, sidomos gjatë shek.
XIX. Kulla e Matit arriti përsosmërinë e llojit të vet nga ana
arkitektonike dhe funksionale. Banesat-kullë ndërtoheshin zakonisht në
vende të dukshme, ku kishin një shesh pamje të lirë e për këtë arsye
nuk pajiseshin me mure rrethuese. Muret e tyre ishin të forta, të
ndërtuara kryesisht prej guri. Këto ndërtesa kanë zakonisht 3 kate me
nga një kthinë në çdo kat. Kati i parë përdorej për strehimin e
bagëtisë, në katin e dytë zhvillohej jeta familjare ndërsa në të tretin
priteshin miqtë. Banesa ka një hyrje të vetme në katin e parë, i cili
lidhet me katet e tjera me shkallë të brendshme druri.

Karakteristike
për ambientin e katit të tretë janë çikmatë (mashikula), të cilat janë
disa dalje të vogla në formën e ballkoneve të mbyllura prej guri dhe të
pajisura me frëngji anash dhe poshtë.

Çikmatë
janë vendosur në pika të tilla nga mund të kontrollohen të gjitha anët
e ndërtesës, por përveç mbrojtjes ato shërbenin edhe si kënde për
ndejtje. Në të shumtën e rasteve, njëra nga çikmatë vendoset përmbi
hyrjen, të cilën e kontrollon dhe e mbron jo vetëm së largu, por edhe
nëpërmjet të vrimës së hapur në dyshemenë e çikmasë, prej së cilës mund
të hidhet ujë i valuar mbi kundërshtarin.

Me
frëngji janë pajisur jo vetëm muret e çikmatë, por edhe kthina
sanitare, që del në formë konsoli jashtë ndërtesës, e mbështetur mbi
ancakë guri, si edhe vendi i larjes së duarve, që formohet nga një e
thelluar drejtkëndëshe apo rrethonë në mur.

Kur
nevojat e familjes kërkonin zgjerimin e sipërfaqes së banimit,
ndërtohej ngjitur me kullën ekzistuese një kullë tjetër, e cila, sipas
rastit, ishte një kat më e lartë ose më e ulët.

Kulla
të përdorura si banesa të tipit të Matit takohen edhe në krahina të
tjera të Shqipërisë Veriore, si në Mirditë, Dibër, Lurë, Pukë, etj. Në
disa kulla të zonës së Pukës, hyrja ndodhet në katin e dytër në të
cilin të çojnë shkallë të jashtme druri; edhe në to, kati i tretë është
pajisur me çikma, porta vendoset në anë të fasadës dhe mbrohet nga një
çikma. Kthina sanitare, që del në formë konsoli, është pajisur me
frëngji anësore, ndërsa në ballë ka një dritare të vogël.

Banesat
kulla të Malësisë së Gjakovës janë gjithashtu zakonisht trikatëshe dhe
të varfëra me kthina ndihmëse. Ato kanë të njëjtën vendosje kthinash si
kullat e Matit dhe të Pukës. Por kthina e katit të tretë në këto kulla,
në vend të çikmave, ka një të dalur në formë konsoli, të cilën e quajnë
dyshekllëk. Dyshekllëku shërben për ndejtje, por edhe për luftim. Ai
është pajisur me dritare të vogla, që i ngjajnë frëngjive. Në banesat e
vjetra, dyshekllëku ka qenë ndërtuar me dru lisi 8-9 cm të trashë që
nuk mund të shpohej nga plumbi, ndërsa, më vonë, muret e tij u ndërtuan
prej guri. Hyrja në këto kulla ndodhet në katin e dytë, ku të çojnë
shkallë druri. Kjo e bën më të mbrojtur banesën dhe për më tepër më
komode, pasi e veçon nga vendi i kafshëve. Por nga ana tjetër, hyrja në
katin e dytë ka disavantazhe se është më e ekspozuar nga larg. Kërkesat
për komoditet në këto kulla janë në përgjithësi më të mëdha se sa në
kullat e Matit, ku gjithçka është parë me syrin e mbrojtjes.
Dyshekllëku në banesat e Malësisë së Gjakovës na paraqitet me shtrirje
në disa variante: ai mund të zërë një kënd të banesës, krejt, murin
ballor dhe gjysmën e njërit nga muret anësore ose murin ballor dhe dy
gjysmat e mureve anësore. Një kullë e këtij tipi, me dyshekllëk prej
druri është edhe ajo e heroit të Lidhjes së Prizrenit Mic Sokoli (14) ,



Fig. 187 — Kulla e Mic Sokolit. Bujan, Tropojë. Pamje.
e
cila është restauruar kohët e fundit. Kulla është trikatëshe dhe është
pajisur me 40 frëngji të shpërndara në të trija katet, të cilat
kontrollojnë të katër drejtimet e kullës. Banesa e tipit kullë është
përhapur edhe në Malësinë e Krujës, megjithëse në një kohë të vonë dhe
me ndikime nga kullat e krahinave fqinje të Matit dhe të Mirditës.

Një
tip kullë me mjaft interes na shfaqet në Shqipërinë e Mesme. Ajo njihet
me emrin «shtëpia me telize» dhe ka qenë mbizotëruese në krahinat e
Çermenikës, Martaneshit dhe Shëmilit, por takohet edhe në zona të tjera
të Shqipërisë së Mesme malore si në Malësinë e Tiranës, të Peshkopisë,
Krujës dhe Librazhdit. Kjo lloj banese dallohet për praninë e një
galerie të mbyllur prej druri (telize), që rrethon nga jashtë katin e
sipërm të banesës, pjesërisht apo tërësisht, duke dalë në formë konsoli.



Fig. 188a — Banesë me «teliz» e tipit kullë. Çermenikë, Librazhd. Pamje.



Fig. 188b — Banesë me «teliz» e tipit kullë. Çermenikë, Librazhd. Planimetria.

Karakteri
mbrojtës në këtë tip banese theksohet në banesat trikatëshe që thirrën
edhe «kullë». Karakteristike për to janë: ekzistenca e një kthine për
çdo kat, mungesa në përgjithësi e dritareve në katin e parë, ekzistenca
e çikmave dhe frëngjive si dhe varfëria në kthinat ndihmëse. Megjithëse
banesa me telize nuk është aq e fortifikuar sa kulla e Matit, ajo
përfaqëson një nga tipat e vjetër të banesës së fortifikuar, e ndikuar
drejtpërdrejt nga arkitektura ushtarake. Ajo sigurisht ka lëvizur në
kohë, duke i shtuar ose pakësuar cilësitë e saj mbrojtëse, por edhe
duke ruajtur gjithnjë elementin kryesor të kësaj arkitekturë, telizin.
Po të vërejmë edhe tipat e tjerë të banesave të fortifikuara, do të
shohim se ndikimi i arkitekturës ushtarake aty është i padiskutueshëm.
Çikmatë nuk janë gjë tjetër veçse mashikulat që ndërtoheshin në kullat
dhe mbi muret e kështjellave, sidomos mbi portat e tyre. Siç kemi parë
edhe në kapitujt e mëparshëm, këto kanë qenë mjaft të përhapura gjatë
shek. XV.

Në përgjithësi mashikulat ndërtoheshin
prej druri dhe vetëm vonë u ndërtuan prej guri. Shembullin më të
hershëm të një mashikule guri, ndoshta e kemi mbi portën e kështjellës
së Lezhës dhe në kalanë e Prezës, ku ato nuk janë më të hershme se
fundi i shek. XV ose shek. XVI. Për banesën me teliz, ne gjejmë një
shembull të hershëm identik në nië nga kullat e Petrelës, që e kemi
përmendur më sipër.

është pikërisht Shqipëria e
Mesme, ku takojmë një përdorim të gjerë të mashikulave prej druri në
kështjellat tona. si në Petrelë, Bashtovë, Durrës, etj. Këtë traditë e
vazhduan për një kohë të gjatë banesat e fortifikuara të këtyre zonave
dhe të tjera në afërsi me to, derisa, pothuaj para syve të brezave
tanë, çikmatë e drunjta u zëvendësuan me ato prej guri, por edhe këto
të fundit ndryshuan vetëm materialin, por jo formulimin arkitektonik.
Kështu shpjegohet që ndryshe nga shumë krahina të Greqisë Jugore në
Shqipërinë e Mesme dhe atë të Veriut nuk takojmë kullëza rrethore nëpër
qoshet e banesave, që janë një ndikim i sigurt perëndimor.

Një
nga arsyet e përhapjes së banesave-kulla, ishte rezistenca kundër
pushtuesve turq dhe shpërdorimeve të administratës osmane. Këtë mund ta
ndjekim që nga fillimet e pushtimit në shek. XV, kur timarlinjtë në
krahinën e Korçës refuzuan të kryejnë shërbimin ushtarak dhe u mbyllën
në kullat e tyre; pastaj rreth mesit të shek. XIX, kur Dervish Aliu,
një nga udhëheqësit e kryengritjes, banonte në një shtëpi të
fortifikuar dhe së fundi kemi ndërhyrjen e administratës otomane, në
vitet 1911-12 për të zmadhuar dritaret e çikmave, në mënyrë që të ulnin
aftësinë mbrojtëse të kullave në Shqipërinë e Veriut.

Arsyeja
e dytë ishte ekzistenca e zakonit të gjakmarrjes, i cili nxitej edhe më
tepër nga klasat sunduese. Vetëm gratë përjashtoheshin nga gjakmarrja.
Kjo dha mundësi që me zgjerimin e pjestarëve të familjes, shtëpia e
bukës të shpërngulet në një kthinë përdhese në oborr. Jeta në kulla
ishte e vështirë, e ashpër dhe luftarake. Krahas ashpërsisë kundrejt
armikut dhe gjaksit, besa dhe mikpritja mbeti një zakon i përhershëm
për shqiptarin. Në kullat e varfra të fshatarëve kthina më e mirë u
rezervohej miqve.

(1)	A. Meksi, E. Riza. Ndërtimet në fshatin rrënojë të Kamenicës. Monumentet 7-8, 1974, fq. 139-153.
(2)	E. Riza. Arkitektura dhe restaurimi i kullës të Dervish Aliut në fshatin Dukat (Vlorë). Monumentet 17, 1979 (në shtyp).
(3)	E. Riza. Banesa e fortifikuar gjirokastrite. Monumentet l, 1971.
(4)	L. Suli. Banesa e vjetër e zonës së Konispolit. Monumente historike në vendin tonë, Tiranë 1978.
(5)	E. Riza. Vep. Cit. Monumentet l, 1971.
(6)	L. Mile. Aspekte të mënyrës së jetesës në fshatin shqiptar (fundi i shek XVIII - vitet 70 të shek. XIX). Studime historike 3. 1977, fq. 125.
(7)	Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, vëll. III. Tiranë 1962, fq. 196.
(8)	Serbët dhe shqiptarët, Tiranë. Bot. 1926. fq. 91-92.
(9)	S. Naçe. Çeshtje të çifligut feudal në Shqipëri në shek. XVII-XVIII. Bul. i shk. shoq. 3, 1960, fq. 91-113.
(10)	E. Riza, Th. Kamberi Kullat në fshatin Goranxi. Monumentet 3, 1972, fq. 179-183.
(11)	Për kullat në Shqipërinë e Veriut dhe të Mesme, shih P. Thomo, Arkitektura e banesave fshatare në Shqipërinë e Veriut gjatë shek XIX. Monumentet 12, 1976. 159-171. B. Strazimiri. Banesat e Malësisë së Krujës. Monumente të Kulturës në Shqipëri, 1975, II, fq. 86-90. B. Strazimiri, P. Thomo. Kulla e Matit. Monumentet l, 1971, fq. 149-165. A. Muka. Arkitektura popullore e Shqipërisë së Mesme (banesa me telize). Monumentet 12, 1976, fq. 199-209. Janë përdorur dhe materiale të pabotuara të L. Sulit, për kullat në rrethin e Pukës.
(12)	L. Mile. Vep. cit. 124.
(13)	M. Krasniqi. Gjurmime albanologjike, folk. etn. 2, 1972, fq. 39.
(14)	L. Suli. Restaurimi i Kullës së Mic Sokolit. Monumentet 15-16, 1978.

FORTIFIKIME NGA VITET 2800 DERI RRETH 500 P.E.R.

Që
në kohët e hershme të shoqërisë njerëzore, sulmet e vazhdueshme të
fiseve për grabitje apo për zgjerimin e një territori, i kishin
detyruar banorët e lashtë të vendit tonë të kujdeseshin për mbrojtjen e
vendbanimit të tyre.

Si kudo në Evropën Qendrore
e Jugore, edhe tek ne, fortifikimet më të vjetra arrijnë deri në
neolit. Prej tyre njohim dy tipa me ledhe gurësh dhe druri. Të parin e
ndeshim mbi kodra me formacion shkëmbor, ndërsa të dytin, në terrene
fushore të pasura me pyje, ku mungonte guri për ndërtim. Në të dy
rastet, këto fortifikime janë dëshmi e vendbanimeve të qëndrueshme të
banorëve neolitikë të vendit tonë, të cilët, siç rezulton nga gërmimet
arkeologjike, merreshin kryesisht me bujqësi, blegtori dhe gjueti,
rrisnin gjedhin e bagëtitë e imëta, mbillnin grurin dhe ishin mjeshtra
të vërtetë në prodhimin e qeramikës.

Fortifikimi më i hershëm me ledhe guri është zbuluar në fshatin Kamnik të rrethit të Kolonjës (1) .
Ai rrethonte një vendbanim të vogël, mbi një kodër shkëmbore, në të
hyrë të fshatit, të cilën vendasit e quajnë «Shkëmbi i Kamnikut».

Nga
gërmimet arkeologjike në vitet 1969-1970 u zbulua një ledh mbrojtës, në
anë të kodrës. Ai ishte ndërtuar me gurë të thyer, të vendosur grumbull
mbi njëri-tjetrin, pa kurrfarë lidhjeje midis tyre dhe pa krijuar faqe
anësore. Gjerësia maksimale e këtij ledhi ishte 1,70 m, ndërsa lartësia
e ruajtur 0,40 m. Ledhi lidhet kronologjikisht me shtresën kulturore më
të hershme të vendbanimit duke i përkitur kështu fazës së fundit të
neolitit të vonë, pra rreth viteve 2800-2700 p.e.r. Tipi tjetër i
fortifikimit na u bë i njohur nga gërmimet arkeologjike në Maliq të
Korçës (2) ,
ku midis të tjerave u zbulua një vendbanim palafit. Banesat në këtë
vendbanim kanë qenë ndërtuar mbi një platformë druri, që mbështetej mbi
shtylla të futura pjesërisht në tokë. Krejt vendbanimi ishte rrethuar
nga një ledh i ndërtuar me dy radhë trarësh të çarë në mes e të ngulur
në tokë që vendoseshin ngjitur, bri njëri-tjetrit, ndërsa hapësira e
krijuar midis këtyre radhëve ishte mbushur me dhe të ngjeshur.



Fig. 1 — Maliq, Korçë. Forifikim me ledh prej druri.

Në
këtë mënyrë ledhi arrinte një gjerësi prej 0,70-0,80 m. dhe rrethonte
një sipërfaqe në formë eliptike, siç është gjykuar nga zbulimi i dy
skajeve të rrumbullakosura të tij. Ky vendbanim i fortifikuar është
datuar prej lëndës arkeologjike të gjetur në të, në periudhën e
eneolitit rreth viteve 2600 p.e.r.

Nga ledhet
prej gurësh dhe trungjesh, të ndërtuar për të krijuar një pengesë të
çfarëdoshme. kalohet në ndërtimin e mureve të vërteta mbrojtëse prej
guri, që ishin më të qëndrueshme dhe që arrinin lartësi të mëdha e për
pasojë, e bënin mësymjen shumë më të vështirë. Ky evolucion, pa hequr
dorë nga ledhet, mund të ketë ndodhur në vendin tonë që nga fundi i
bronzit të mesëm dhe u kristalizua në periudhën e vonë të bronzit dhe
sidomos gjatë periudhës së hershme të hekurit, pasi në këto periudha
muret e gurit i gjejmë të formuara plotësisht. Këtë e vërtetojnë
rezultatet e përfituara nga gjurmimet në vendbanimin e fortifikuar të
Dedejanit (rrethi i Përmetit (3) ).
Fortifikimi i Dedejanit rrethon pjesën e pambrojtur të një kodre të
ulët, e cila nga njëra anë bie me faqe të thiktë shkëmbore. Muret
rrethuese përfshijnë një sipërfaqe prej rreth l ha dhe formojnë disa
ndarje, të cilat rrethojnë tarraca që zbresin gjatë shpatit të butë të
kodrës, ku janë dalluar gjurmë banesash me mure guri. Muret mbrojtëse
kanë një gjerësi prej 1,80-3,00 m. dhe janë ndërtuar me gurë të
papunuar të përmasave të vogla dhe mesatare, gjatësia e të cilëve nuk i
kalon 0,40-0,50 m. Faqja e jashtme e murit bie me pjerrësi mbi
terrenin. Ndarjet e veçanta të fortifikimit, që rrethojnë pjesën e
sipërme të kodrës dhe dy tarracat poshtë saj. lidhen midis tyre me
hyrje të ngushta 0,80-1,00 m. Po kësaj periudhe i përkasin në vendin
tonë edhe dy fortifikime me ledhe guri. Gjatë gërmimeve arkeologjike në
Gradishtën e Symizës (rrethi i Korçës), në kërkim të murit rrethues,
gjatë konturit natyror të kodrës, doli kudo një linjë gurësh mesatarë e
të vegjël të hedhur pa rregull dhe që nuk krijonin ndonjë faqe anësore.
Ledhi nuk e kalonte gjerësinë 1,50 m dhe lidhej me shtresën më të
hershme të vendbanimit, që datohet në periudhën e vonë të bronzit
(1500-1200 p.e.r.).

Të njëjtën teknikë e takojmë edhe në kalanë e Marshejt (rrethi i Shkodrës (4) ).



Fig. 2 — Marshej, Shkodër.



Fig. 2a — Marshej, Shkodër.
Kjo
e fundit ndodhet mbi një kodër shkëmbore me faqe mjaft të pjerrëta
pranë fshatit Marshej. Nga veriu, kodra lidhet nëpërmjet një qafë të
lartë me vargun e kodrave fqinje. Mbi majën e saj ndodhet një shesh i
vogël me përmasa 50x60 m, ku nuk mungojnë grumbuj shkëmbinjsh të veçuar
që ngrihen deri në lartësinë e shtetit të njeriut. Kjo sipërfaqe
rrethohet nga një ledh sipas një planimetrie eliptike. Ai nuk është
ndërtuar mbi konturet e platformës së kodrës, por disa metra më poshtë,
në shpatet e pjerrëta të saj. Ledhi ndjek një linjë të valëzuar,
vazhdon gjatë gjithë gjatësisë dhe është ndërtuar me gurë të vegjël dhe
mesatarë të hedhur pa rregull njëri mbi tjetrin.



Fig. 2c — Marshej, Shkodër. Trakt muri me ledh guri.



Fig. 2d — Marshej, Shkodër. Trakt muri me ledh guri.
Vende-vende
midis shkëmbinjve janë hedhur gurë për të plotësuar boshllëqet, ndërsa
hyrja formohet nga faqja e një shkëmbi dhe skaji i ledhit. Qafa, që
lidh këtë kodër me kodrat fqinje, mbyllet në anën e kalueshme më lehtë
nga një mur i drejtë me gjatësi 90 m, i ndërtuar me një teknikë më të
përparuar.


Fig. 2b — Marshej, Shkodër. Muri i periudhës së dytë të ndërtimit.
Ai
ka një gjerësi prej 2,70 m, përbëhet nga dy faqe të ndërtuara me gurë
të papunuar, pa ndonjë mjet lidhës dhe prej brendësisë që mbushet me
gurë më të vegjël. Ky mur i përket një periudhe të dytë ndërtimi.
Kështjella e Marshej t është i vetmi fortifikim, ku na shfaqen të
dalluara qartë dy teknika prehistorike: ajo me ledhe dhe ajo me mure
guri, ku ruhet thuajse i plotë një fortifikim i tipit të parë.

Megjithëse
nuk janë kryer akoma gërmime arkeologjike në këtë vendbanim, teknika
dhe ekzistenca e dy periudhave të ndërtimit të çon në përfundimin se
fortifikimi me ledhe duhet t´i përkasë periudhës së bronzit. Materiale
të bronzit të vonë dhe të fillimit të hekurit ka dhënë dhe një
vendbanim tjetër i fortifikuar po në rrethin e Shkodrës, kalaja e
Gajtanit (5)



Fig. 3 — Gajtan, Shkodër. Planemetria e kalasë.
ku
muri prej guri, si element mbrojtës, është formuar plotësisht. Muri
është ruajtur në anën më pak të mbrojtur nga natyra e platformës së
kodrës me një gjatësi prej 90 m. Lartësia maksimale e ruajtur është
2,40 m. ndërsa trashësia 3.50 m. Ai formohet nga dy faqet dhe nga
mbushja midis tyre. Faqet janë ndërtuar me gurë të mëdhenj e mesatarë,
të papunuar, të cilët krijojnë boshllëqe të konsiderueshme në bashkimin
midis tyre.

Përmasat maksimale të një blloku
arrijnë deri në 1,50 m. gjatësi dhe 1 m. lartësi. Në këtë fortifikim
ruhet dhe një hyrje e thjeshtë që krijohet nga ndërprerja e murit. Ajo
ka një gjerësi prej 1,80 m. dhe një korridor sa gjerësia e murit.
Fortifikimi i Gajtanit me muret e tij të fuqishme tregon për një hap të
rëndësishëm përpara në raport me ndërtimet pararendëse dhe shënon si
epoke fillimet e periudhës së hershme të hekurit. Në periudhën e
hershme të hekurit diferencimi shoqëror kishte bërë hapa përpara në
krahasim me periudhën e bronzit, gjë që solli si pasojë shtimin e
konflikteve dhe lakminë gjithnjë e më të ma, dhe të një grupi njerëzish
për t´u pasuruar në kurriz të të tjerëve. Konsolidohen federatat
fisnore dhe lufta për grabitje midis fiseve apo federatave bëhet një
fenomen i zakonshëm. Kjo dukuri gjen mbështetje të plotë nga të dhënat
arkeologjike. Ndërsa në periudhën e bronzit vendosja e armëve në varre
ishte një shfaqje sporadike, në periudhën e hershme të hekurit, u bë
një fenomen i zakonshëm. Nuk është e rastit që pikërisht në këtë
periudhë kemi një intensrfikim të fortifikimeve dhe një përparim të
teknikës së ndërtimit të tyre, madje dhe të krijimit të sistemeve të
fortifikimit për krahina të veçanta, që i përgjigjen nga pikëpamja e
zhvillimit shoqëror konsolidimit të federatave fisnore.

Vendbanimi
i fortifikuar bëhet vendbanimi më karakteristik i ilirëve. Tipar
dallues i ndërtimeve mbrojtëse të kësaj periudhe janë muret e fuqishme
prej gurësh të mëdhenj, të ndërtuar në të shumtën e rasteve në mënyrën
e përshkruar për kalanë e Gajtanit. Mungojnë kullat dhe në përgjithësi
kthesat me kënde të drejta të mureve për të siguruar një mbrojtje
anësore. Deri diku, në disa raste këtë rol e luajnë valëzimet e
çrregullta të linjes së mureve. Hyrjet janë të thjeshta, të formuara
nga ndërprerja e murit rrethues; i vetmi kujdes për ruajtjen e tyre
është vendosja në vende me mbrojtje natyrore ose në shumë raste, rruga
për në hyrje kalon nga një largësi e konsiderueshme bri murit rrethues,
duke qenë kështu nën kontrollin e mbrojtësve që qëndronin mbi të.

Këto
janë karakteristikat më të përgjithshme të fortifikimeve të periudhës
së parë të hekurit (v. 1200-500 p.e.r.). Por shpesh ato dallohen midis
tyre nga forma planimetrike në përshtatje me terrenin, nga teknika e
ndërtimit dhe nga disa elemente të fortifikimit, të cilat së bashku
bëjnë të mundur të vendoset një kronologji e përafërt dhe të ndiqet
deri diku evolucioni i tyre.

Format më të
thjeshta të fortifikimeve me mure guri janë ato, kur muri mbrojtës
rrethon vetëm pjesën më pak të mbrojtur të kodrës, duke lënë të
pafortifikuar pjesë të tjera të saj me mbrojtje natyrore të
mjaftueshme, siç janë për shembull pjesët shkëmbore, që bien me
pjerrësi apo thik mbi terrenin. Ekzemplarë të tillë ndodhen me shumicë.
Një nga tipat më përfaqësues, në të cilin janë kryer dhe gërmime
arkeologjike, është fortifikimi mbi shpellën e Trenit në rrethin e
Korçës. Ky është ndërtuar mbi një kodër, që ngrihet vetëm 6-8 m. mbi
nivelin e fushës. Një mur 90 m. i lartë dhe 3,50 m i gjerë rrethon anën
më pak të mbrojtur të kësaj kodre, ndërsa pjesa tjetër e kodrës, më e
larta, përfundon me një faqe të pjerrët shkëmbore, që bie mbi kanalin e
Ventrokut. Muri është ndërtuar me gurë të papunuar, të lidhur në të
thatë dhe është datuar nga lënda arkeologjike e zbuluar gjatë gërmimit,
në fillimin e epokës së hekurit (6) .

Sisteme
të ngjashme fortifikimi me atë të Trenit, por të ngritura mbi lartësi
mjaft më të mëdha janë hetuar dhe në krahina të tjera të vendit tonë,
siç janë kalaja e Ganjollës (7) në rrethin e Shkodrës, kalaja e qytetit, Maja e Shënmërisë (8) dhe kalaja e Bodinit (9) në
rrethin e Elbasanit etj. Një formë të veçantë planimetrike përfaqëson
Marshej, ku një mur i drejtë mbyllte në trajtën e një dige pjesën më
pak të mbrojtur të qafës midis dy kodrave. Një nga format mbizotëruese
të fortifikimeve është ajo rrethore e më tepër ovale, ku muri rrethon
konturin natyror të kodrave me shpate të baraspjerrëta ose platformat
natyrore, që ndodhen mbi to. Shembulli më tipik është kalaja e
Bilishtit. Ajo ndodhet mbi një kodër në verilindje të qytetit me të
njëjtin emër, e cila ka formën e një kupole me pjerrësi pothuaj të
barabartë nga të gjitha anët. Muri mbrojtës rrethon në pjesën më të
lartë të saj një sipërfaqe eliptike, me gjatësi 120 m dhe gjerësi 60 m.



Fig. 4a — Bilisht, Korçë. Pamje e kodrës së kalasë.



Fig. 4b — Bilisht, Korçë. Trakt muri i kalasë së Bilishtit.



Fig. 4c — Bilisht, Korçë. Planimetria e kalasë së Bilishtit.

Qeramika e mbledhur në sipërfaqe nuk shkon më vonë nga periudha e hershme e hekurit (1200-800 p.e.r. (10) ). Forma të ngjashme planimetrike paraqesin dhe kalaja e Kakaçit dhe Gjonomadhit (rrethi i Korçës),






Fig. 4e — Gjonomadh, Korçë. Trakt muri i kalasë së Gjonomadhit.



Fig. 4f — Gjonomadh, Korçë. Planimetria e kalasë së Gjonomadhit.
kalaja e Hollmit (rrethi i Ersekës (11) )
etj. Në këtë të fundit, muri mbrojtës rrethon një sipërfaqe me trajtë
eliptike, ku përfshihet pjesa e sipërme e një kodre me dy maja të ndara
nga një qafë e lartë.

Në disa raste, pjesa më e
mbrojtur e platformës së kodrës së rrethuar nga muret ndahej nga një
mur tërthor, i cili krijonte njëfarë akropoli, që shërbente si vend
strehim i fundit dhe njëkohësisht si vendbanim i aristokracisë fisnore.
Dy fortifikime të tilla që kanë edhe njëfarë dallimi nga formulimi
planimetrik janë: kalaja e Bellovodës



Fig. 5a — Bellovodë, Korçë. Pamje e kodrës së kalasë.



Fig. 5b — Bellovodë, Korçë. Pjesë muri në kalanë e Bellovodës.



Fig. 5c — Bellovodë, Korçë. Planimetria e kalasë së Bellovodës.
dhe e Podgories.



Fig. 5d — Podgorie, Korçë. Planimetria e kalasë.
Në
kalanë e Bellovodës, muri mbrojtës rrethon konturin natyror të
platformës së një kodre shkëmbore, pjesa më e lartë e së cilës ndahet
nga një mur tërthor, që kufizon një sipërfaqe të vogël. Teknika e
ndërtimit të murit është e njëllojtë me atë të fortifikimeve të
përmendura më sipër: ai ka një gjerësi prej 3,20-3,40 m dhe ruhet në
lartësi prej l m. Kalaja e Podgories, e thirrur nga vendasit «Qyteti në
Podgorie», ndodhet mbi vargun e kodrave që shënojnë skajin më verior të
fushës së Korçës. Maja e kodrës përfundon me një platformë të
përzgjatur, konturet e së cilës i rrethonte një mur me gurë të papunuar
me gjerësi 2 m. Gjurmët e një hyrjeje me gjerësi 1,50 m janë konstatuar
në anën jugore. Pjesa e ndarë, «Akropoli», ndodhet në skajin më të
mbrojtur nga natyra të platformës, ku një pjesë shkëmbore e aksidentuar
nuk ka pasur nevojë për mure mbrojtëse. Ndryshe nga Bellovoda, këtu
Akropoli nuk krijohet nga një ndarje me mur e një pjese të
fortifikimit, por formon një rrethim të pavarur.

Një
zgjidhje tjetër planimetrike e fortifikimeve me akropol është ajo, kur
muret rrethuese formojnë rrathë koncentrikë. Rrethimi i parë zë majën e
kodrës, ndërsa tjetri më i madh shpatet e saj. Shembuj të këtij tipi
kemi: kalanë e Hadërajt (rrethi i Vlorës) kalanë e Lumalasit (rrethi i
Korçës (12) ) dhe deri diku kalanë e Bllacës (rrethi i Pogradecit (13) ),
e cila ngrihet mbi një kodër me dy maja të mbrojtura nga fortifikime të
pavarura, që përfshihen në një rrethim të madh të përbashkët.

Kemi
edhe fortifikime të ndërtuara në shpatin e një kodre. Kjo ndodh
atëherë, kur njëra faqe e kodrës bie me pjerrësi të butë dhe krijohen
shpesh tarraca të përshtatshme për banim, ndërsa ana e kundërt e
thepisur, në të shumtën e rasteve, i besohet mbrojtjes natyrore. Këto
lloj fortifikimesh i takojmë gjithmonë me dy ose më shumë rrethime.
Muret krijojnë gjysmërrathë, që pasojnë njëri-tjetrin mbi një bazë të
përbashkët ose krijohen ndarje të ndryshme në përshtatje me terrenin
dhe nevojat e herëpashershme të mbrojtësve. Duke u nisur nga forma më e
thjeshtë te më e ndërlikuara mund të përmendim sipas ra-dhës kalanë e
Drishtit (rrethi i Shkodrës), qytezën e Karos (rrethi i Vlorës (14) ) dhe kalanë e Trajanit (rrethi i Korçës).

Në
kalanë e Drishtit vetëm pak gjurmë janë ruajtur nga ndërtimet
prehistorike. Një mur me gurë të papunuar, me gjerësi mbi 2 m,
rrethonte majën e kodrës,



Fig. 6a — Drisht, Shkodër. Trakt muri prehistorik.
duke
zënë një sipërfaqe pak më të madhe nga ajo e kështjellës mesjetare,
ndërsa muri tjetër ndiqte linjën e kontureve të shpatit, duke u
përputhur me murin mesjetar.



Fig. 6b — Drisht, Shkodër. Gjurmë prehistorik në muret mesjetare.

Qyteza
e Karos ndodhet në veri të fshatit Qeparo, mbi një majë shkëmbore me
lartësi 450 m mbi nivelin e detit. Ana perëndimore e kodrës përfundon
me një humnere, e cila krijon një mbrojtje natyrore mjaft të sigurt. Me
pjerrësi të madhe bien dhe dy shpatet e tjera. Fortifikimi përbëhet nga
tri harqe muresh, që zënë shpatin lindor me ekstreme në bazën e
greminës. Harku më i madh ka një gjatësi prej 370 m, ndërsa më i vogli
30 m dhe diametër 10 m. Trashësitë e mureve, nga rrethimi më i madh tek
më i vogli janë respektivisht 3 m, 2 m dhe 2-3 m. Të tria pjesët e
fortifikimit komunikojnë me hyrje të thjeshta njëra me tjetrën. Të tria
hyrjet janë vendosur nga ana jugore e kodrës.

Kalaja e Trajanit



Fig. 7a — Trajan, Korçë. Pamje e kodrës së kalasë nga ana perëndimore.



Fig. 7b — Trajan, Korçë. Pamje nga ana lindore e kalasë.



Fig. 7c — Trajan, Korçë. Pjesa e sipërme e kalasë të Trajanit.



Fig. 7d — Trajan, Korçë. Pjesë muri.
paraqet
tipin më të ndërlikuar me shumë rrethime, që zë njëkohësisht një
sipërfaqe mjaft të madhe. Ajo ngrihet mbi një kodër 400 m të lartë në
afërsi të fortifikimit mbi shpellën e Trenit. Një faqe e kodrës krejt
shkëmbore bie thik mbi liqenin e Prespës së Vogël. Me pjerrësi të madhe
bien dhe faqet e tjera, me përjashtim të anës jugperëndimoire, ku ka
mjaft tarraca të gjera natyrore të përshtatshme për banim. Një
sipërfaqe e sheshtë ndodhet edhe në pjesën më të lartë të kodrës, e
cila është rrethuar me mure të lidhura me llaç që ndjekin trasenë e
mureve të vjetra. Ashtu si në kalanë e Bellovodës dhe Podgories, pjesa
më e lartë e platformës nga veriperëndimi është ndarë nga një mur
tërthor, që veçon një sipërfaqe mjaft të vogël.

Tre
rrathë të tjerë muresh, të dallueshëm qartë, prej të cilëve njëri ka
mbetur i papërfunduar, përshkojnë faqen jugperëndimore të kodrës. Vetëm
buza veriperëndimore. e saj, krejt shkëmbore dhe e pangjitshme, është
lënë e pafortifikuar.

Muret kanë një trashësi
prej 3,20-3,50 m dhe janë ndërtuar me gurë t´ë papunuar, gjatësia e të
cilëve në faqet anësore shkon nga 60-1,20 m. Kalaja e Trajanit, është
një nga vendbanimet e fortifikuara prehistorike, më të mëdha në
territorin e Ilirisë. Ai përfshin brenda mureve, që kanë gjatësi të
përgjithshme prej 3 km, një sipërfaqe prej 22 ha.

Megjithatë
mbrojtja e këtij vendbanimi nuk përfundon me kaq. Në anën jugore të
kalasë ngrihet një kodër, që lidhet me të parën me një qafë, e cila
shërben si rrugë kalimi për t´u ngjitur në kala nga ana juglindore.
Pikërisht në këtë vend ruhet një mur me gjatësi 500 m, i cili kalon
nëpër lartësinë e kodrës, duke e përshkuar atë mespërmes. Ky mur, i
njohur me emrin «Muri i Mokut», mund të jetë ndërtuar në një periudhë
më të vonë dhe ka shërbyer si pritë në rastin e ndonjë sulmi te
befasishëm për banorët, që jetonin jashtë mureve të kalasë.



Fig. 7e — Trajan, Korçë. Muri i Mokut.



Fig. 7f — Trajan, Korçë. Planimetria e kalasë te Trajanit.

Vendbanime
të fortifikuara të një madhësie të tillë kanë lindur në një stad më të
zhvilluar të shoqërisë prehistorike, kur nevoja, gjithmonë në rritje,
për t´u mbrojtur i detyronte njerëzit të grumbulloheshin me shumicë në
disa pika, për të siguruar një mbrojtje më të efektshme. Fortifikimi i
Trajanit, siç kuptohet nga vetë forma planimetrike e tij, është
zhvilluar nëpërmjet të disa fazave. Fortifikimi i platformës së
sipërme, që është kryer në fazën e pare, paraqet një tip të ngjashëm me
kalanë e Podgories (muri 5, 4). Në një periudhë të dytë është
fortifikuar nje pjesë e shpatit juglindor të kodrës (muri 3) për aq sa
kërkonin nevojat për mbrojtje të asaj periudhe, duke përfshirë në të
një pjesë të popullsisë që banonte në shpatin e kodrës. Periudhës së
tretë i përket muri i madh rrethues (muri 1), brenda të cilit
përfshihej një pjesë e konsiderueshme e faqes së kodrës, ndërsa muri
tjetër (muri 2) i periudhës së fundit, i papërfunduar, synonte të
krijonte një ndarje të re të brendshme, që do të bashkonte buzën e
greminës me murin rrethues.

Vendbanimet e
mbrojtura me shumë mure rrethuese janë një tipar karakteristik për
fortifikimet ilire të një periudhe të hershme. Në Greqi ato
kufizoheshin zakonisht në majën e kodrës, duke luajtur rolin e një
akropoli. Madje «edhe pasi qytetet e mëdha qenë përhapur përtej kufijve
të mbrojtjeve të tyre fillestare, muret rrallë qenë shtrirë për të
përfshirë këto zona të reja përpara fundit të shek. VII ose fillimit të
shek. VI p.e.r.» (15) .

Shembujt
e vendbanimeve të mbrojtura nga disa radhë muresh, në territoret e
Ilirisë jane të shumtë dhe i gjejmë kudo si në Ilirinë e Jugut,
krahinat qendrore dhe ato veriore. Midis tyre të tërheq vëmendjen
vendbanimi i fortifikuar i Stiçnas në Slloveni (16) .
Ai zë një sipërfaqe të përafërt me atë të Trajanit (23 ha) dhe formohet
nga tri radhë muresh, prej të cilëve një mur tërthor e ndan
fortifikimin në dy pjesë; brenda njërës prej tyre ndodhet dhe një
ndarje tjetër që zë vendin më të lartë. Po ajo që ka më tepër rëndësi
është se nga gërmimet arkeologjike ka dalë qartë se fortifikimi në
Stiçnas është konceptuar dhe projektuar që në fillim në gjithë
madhësinë e tij dhe datohet rreth fundit të shek. VIII p.e.r.

Në
kalanë e Trajanit nuk janë kryer gërmime arkeologjike; objekte të
gjetura në afërsi, që me sa duket i përkasin një tume, datohen në shek.
VIII-VII p.e.r. Gërmimet arkeologjike që do të kryhen në të ardhmen në
këtë kala, do të mund të zbulojnë një qendër të rëndësishme paraurbane
për pellgun e Korçës dhe ndoshta në fazën e fundit të zhvillimit të saj
një nga qytetet e para të ilirëve, të cilët nuk kanë munguar të
përmenden në Ilirinë e Jugut nga autorët antikë, që në shek. VI-V p.e.r.

Një tip tjetër fortifikimi, që radhitet në ndërtimet mbrojtëse me mure guri, është ai me «tumula kufizuese» në Ventrok.



Fig. 8 — Ventrok, Korçë. Kalaja prehistorike. Planimetria.



Fig. 8a — Ventrok, Korçë. Kalaja prehistorike. Tumua kufizuese.



Fig. 8b — Ventrok, Korçë. Kalaja prehistorike. Muri rrethues i tumules kufizuese.



Fig. 8c — Ventrok, Korçë. Kalaja prehistorike. Detaj i murit rrethues.
Kalaja
e Ventrokut ndodhet rreth 300 m në perëndim të fortifikimit mbi
shpallën e Trenit, e ndërtuar mbi një kodër shkëmbore me formë të
përzgjatur, që shkëputet nga vargu i kodrave më të larta në veri të saj.

Në
këtë fortifikon të tërheqin më tepër vëmendjen dy pirgje të krijuara
artificialisht, të ndërtuara me gurë të vegjël e dhe, të cilët në bazën
e tyre rrethohen nga një mur i thatë në lartësinë e dy deri në tri
radhë gurësh. Njëri prej tyre ndodhet në ekstremin verior të kodrës,
atje ku ajo, nëpërmjet një qafe, lidhet me kodrën fqinje. Pirgu tjetër
ndodhet në mesin e kalasë, duke e ndarë atë në dy pjesë, që komunikojnë
me vështirësi me njëra-tjetrën. Ky element mbrojtës, që takohet për
herë të parë në vendin tonë, është mjaft i përhapur dhe i njohur në
fortifikimet e krahinave veriore dhe qendrore të Ilirisë. Këto objekte
arkitektonike kanë tërhequr për një kohë të gjatë vëmendjen e
studiuesve. Ata i kanë quajtur me emra të ndryshëm, sipas rolit që i
atribuonin si p.sh. «Tumula mbrojtëse», duke parashikuar në radhë të
parë rolin e tyre strategjik fortifikues, ose «tumula kufizuese», duke
pasur parasysh funksionin e tyre ndarës të kodrës së fortifikuar nga
mali apo kodra mëmë. Ekziston edhe mendimi që këto «Tumula» të kenë
pasur një karakter të theksuar kulti (17) .
(Duke pasur parasysh për kalanë e Ventrokut funksionin e tyre mbrojtës
dhe njëkohësisht ndarës kemi parapëlqyer për këtë objekt arkitektonik
termin «tumula kufizuese»).

Në qoftë se në
Bosnje-Hercegovinë karakteri i këtyre ndërtimeve nuk është përcaktuar
përfundimisht ose u atribuohen disa funksione (18) , në rajonin qendror të Japodëve (Kroaci) karakteri i tyre mbrojtës është krejtësisht i dokumentuar (19) .
Ato vendoseshin në hyrjet e gradinave, shpesh në çifte dhe lidheshin me
skajet e mureve mbrojtëse, ose në pjesët më pak të mbrojtura nga
terreni; zëvendsonin një mur apo një digë mbrojtëse. Në një prerje që i
është bërë një «tumule» është konstatuar që ajo ishte ndërtuar nga një
shtresë dheu me lartësi 2 m, mbi të cilën qe hedhur një shtresë gurësh
0,30 m e trashë.

Disa elemente, që tregojnë për një zhvillim të mëtejshëm të sistemeve mbrojtëse prehistorike, i takojmë në Akrolis (20)



Fig. 9a — Pamje e kodrave të Lisit dhe Akrolisit.



Fig. 9b — Pjesë muri nga Akrolisi.



Fig. 9c — Akrolisi. Planimetria.



Fig. 9d — Akrolisi dhe Lisi. Planimetria.
dhe
në fortifikimin më të hershëm të Butrintit. Këtu ndeshemi për herë të
parë në kthesa pak a shumë me kënde të drejta të linjes së mureve, që
kishin për qëllim të siguronin një mbrojtje anësore.

Në
Akrolis, i cili ngrihet mbi majën e një kodre të lartë shkëmbore në
lindje të qytetit të Lezhës, ndeshemi me dy kthesa të tilla muresh,
ndërsa në Akropolin e Butrintit, ato pak gjurmë që janë ruajtur nga
muri prehistorik, i përkasin pikërisht një kthesë kënddrejtë, që bën
linja e këtij muri. Këtu, përveç ngjashmërinë që vërejmë nga kjo
pikëpamje me Akrolisin, konstatojnë edhe një përparim në teknikën e
ndërtimit. Tek gurët që formojnë faqen e jashtme vërehet një përpunim i
lehtë për të arritur një përputhje më të mirë të tyre nga ajo e gurëve
natyrore, gjë që nuk e takojmë në fortifikimet e përshkruara deri tani (21) .
Fortifikimet me trase të dhëmbëzuar i përkasin një periudhe më të
vonshme. Në Greqi ky element u shfaq për herë të parë në shek. VIII-VII
p.e.r. dhe u përdor gjerësisht në fortifikime vetëm gjatë shek. V (22) . Shek. VI-V p.e.r. i përkasin dhe objektet arkeologjike më të hershme të zbuluara deri tani në Butrint.

Një evolucion të mëtejshëm të fortifikimeve të kësaj periudhe e shohim te kalaja e Mbolanit (rrethi i Beratit (23) ).



Fig. 9e — Mbolan, Berat. Trakt muri i kalasë prehistorike.



Fig. 9f — Mbolan, Berat. Planimetria e kalasë së Mbolanit.
Nga
formulimi planimetrik dhe disa elemente të fortifikimit, ajo paraqet
një fazë tranzitore midis periudhës së parë dhe të dytë të hekurit.

Me
fortifikimet e periudhës së parë të hekurit atë e lidh teknika e
ndërtimit me gurë të papunuar dhe mungesa e kullave, ndërsa me
periudhën e dytë, kthesat me kënde të drejta për të mbrojtur hyrjet ose
për të ndryshuar drejtimin e murit, ndjekja e linjave të drejta të
mureve, dhe së fundi një përpunim i trashë i faqeve të jashtme të
gurëve.

Kalaja e Mbolanit ngrihet mbi një kodër
midis fshatrave Sinjë dhe Arpaxhias të rrethit të Beratit. Pjesa e
sipërme e kodrës përfundon me një sipërfaqe të sheshtë mjaft të
përshtatshme për banim, konturet e së cilës rrethohen nga një mur me
gjatësi 660 m, që përfshin një sipërfaqe prej rreth 3 ha. Në qendër të
kalasë, në pjesën më të ngritur të saj, ndodhet Akropoli, që ka një
formë katërkëndëshe me një qoshe të prerë për të krijuar mundësinë e
flankimit të hyrjes. Duke u nisur nga dy qoshe të këtij katërkëndëshi,
zbresin dy mure të drejta, deri tek muri rrethues kryesor dhe krijohet
kështu një ndarje e tretë, e cila komunikon nëpërmjet një porte me
gjerësi 4,00 m me pjesën tjetër të kalasë. Muret janë ndërtuar me gurë
gëlqerorë të shtresëzuar, ku gjatësia e një guri arrin nganjëherë deri
në l m dhe lartësia nuk e kalon 0,20 m.

Gjerësia e murit rrethues të platformës është 1,40 m, ndërsa e mureve të brendshme ndarës 2,30 m.

Një kufiri të tillë kohor i përket edhe kalaja e Kalivosë (rrethi i Sarandës (24) ).



Fig. 9g — Kaljvo, Sarandë. Pjesë muri nga kalaja prehistorike.



Fig. 9h — Kalivo, Sarandë. Planimetria e kalasë së Kalivosë.
Kjo
ndodhet në një kodër të lartë, e cila laget në tri anë nga liqeni i
Butrintit. Nga veriu dhe perëndimi ajo bie thik mbi liqen, prandaj nuk
është parë e nevojshme të ndërtohen mure mbrojtëse në këto anë. Muri
mbrojtës, që rrethon pjesët e tjera të kodrës, është ndërtuar me blloqe
të mëdha gurësh pak të përpunuar, por që nuk puthiten mirë me
njëri-tjetrin, ashtu si dhe muret më të nershme të Butrintit. Blloqet e
gurëve kanë një gjatësi që lëviz nga 0,60-1,80 m dhe lartësi 0,40-1,00
m. Muret ruhen në një lartësi maksimale prej 4 m dhe po kaq është
trashësia e tyre. Në këtë fortifikim janë zbuluar dy hyrje, njëra prej
të cilave ka një gjerësi prej 2,50 m dhe mbrohet nga një korridor i
brendshëm i krijuar nga dy mure paralele, në të cilin të çojnë një palë
shkallë. Hyrja tjetër është pajisur gjithashtu me shkallë dhe ka një
gjerësi prej 1,80 m.

Kalaja e Kalivosë akoma nuk
është eksploruar plotësisht, por nga të dhënat që disponohen, del qartë
se ajo paraqet një shkallë më të lartë zhvillimi nga fortifikimet e
tjera prehistorike, pararendëse, jo vetëm nga teknika e ndërtimit me
gurë gjysmë të punuar, por edhe nga mënyra e mbrojtjes së hyrjeve dhe
ekzistenca e shkallëve.

Një tip fortifikimi të një destinacioni të veçantë përfaqëson muri pengues në Zvezdë,



Fig. 9i — Zvezdë, Korçë. Muri prehistorik.



Fig. 9j — Zvezdë, Korçë. Muri prehistorik. Planimetria.
i
cili kishte një karakter thjesht strategjik. Ai mbyll qafën e Zvezdës,
e cila krijon një rrugë komunikimi midis fushës së Korçës dhe
territoreve, që shtrihen pranë liqenit të Prespës së Madhe si dhe me
Maqedoninë. Muri zbret nga të dy shpatet e kodrave përbri rrugës, duke
bllokuar dhe këtë të fundit. Ai ka një gjstësi prej 550 m dhe gjerësi
2,20-3,00 m, i ndërtuar me gurë të papunuar të përmasave të vogla dhe
mesatare, të vendosur në të thatë.

Thuajse në
mesin e murit dallohet një linjë gurësh më të mëdhenj, që e përshkon
atë në drejtim gjatësor. Në mos qoftë kjo një veçori e teknikës së
ndërtimit, kemi të bëjmë me një fazë të dytë ndërtimi që ka pasur
qëllim të shtojë trashësinë e murit, veprim që është kryer në anën e
brendshme të tij. Kjo tregon se ky mur ka qenë i nevojshëm për një
periudhë të gjatë kohe dhe i është nënshtruar riparimeve të
herëpashershme. Fundi i kësaj periudhe mund të konsiderohet mesi i
shek. IV p.e.r., kur midis «dy liqeneve» kalonte kufiri me Maqedoninë
dhe kjo e fundit me Filipin e II ishte kthyer në një fuqi
ekspansioniste. Mure pengues, me destinacion të ngjashëm me atë të
Zvezdës, të ndërtuar me gurë të papunuar, i takojmë edhe në Greqinë
kontinentale. Ata datohen zakonisht nga shek. VIII-VI p.e.r. Të tillë
janë: muri i Lokrianëve në Termopile, muri Dëme në Epano Liossia, i
Istmit të Korintit etj. Në periudhën helenistike vazhdojnë të ndërtohen
mure të tilla, siç është në vendin tonë muri i Demës në gadishullin e
Ksamilit. Nuk ka dyshim se muri i Zvezdës përfaqëson shembullin më të
hershëm të këtij lloji ndërtimi në vendin tonë dhe ndoshta edhe në
territoret e tjera të Ilirisë. Me ndërtimin e murit të Zvezdës u
plotësua sistemi i fortifikimit për gjithë krahinën, në pellgun e
Korçës. Ai vetë është dëshmi e pranisë së këtij sistemi. Kjo etapë i
përgjigjet më tepër periudhës së krijimit të federatave fisnore, të
cilat u krijuan së pari nga fiset e enkelejve dhe taulantëve që në
shek. VII p. e. r.

Tani qëllimi kryesor nuk
ishte mbrojtja e një vendbanimi nga fqinji më i afërt, por i një grupi
vendbanimesh, që kanë krijuar një rezistencë të organizuar kundrejt një
armiku të jashtëm. Kjo vërtetohet edhe nga prania e vendbanimeve të
pafortifkuara brenda këtij rrethi fortifiki-mesh, siç janë në. fushën e
Korçës, Barçi dhe Kuçi i Zi, por këto të fundit janë më të pakëta, pasi
vendbanimi i fortifikuar, ishte bërë vendbanimi më karakteristik në
këtë periudhë.

Sistemet e fortifikimit për
rajone të veçanta janë të njohura edhe në krahinat qendrore dhe veriore
të Ilirisë. Rrafshnalta e Glasinacit (Bosnje), e cila ka një mbrojtje
të fuqishme natyrore, rrethohet dhe nga një zinxhir sistematik
fortifikimesh dhe vendbanimesh të fortifikuara, që zënë pikat
dominuese, mbyllin vendkalimet dhe grykat e luginave (25) . Deri sot në këtë krahinë janë gjurmuar 47 fortifikime ose vendbanime të fortifikuara prehistorike (26) .
Në Slloveni dhe Kroaci janë hetuar disa sisteme fortifikimesh, që
grupohen rreth pllajash të mëdha. Fortifikimet janë vendosur në pika
dominuese ose me rëndësi strategjikë, ku midis tyre takohen edhe mure
penguese. Këto sisteme kanë luajtur një rol me rëndësi për mbrojtjen e
këtyre krahinave edhe gjatë luftërave kundër ushtrive pushtuese romake (27) .

Interesant
është dhe sistemi i fortifikimit rreth pllajës së Duvnos (Bosnjë) në
territorin e banuar nga fisi ilir i dalmatëve ku janë vendosur 37
fortifikime.

Një pjesë e lokaliteteve të
fortifikuara këtu shërbenin si vendvrojtime dhe shtriheshin në zonën
periferike të fortifikimeve, ndërsa «tumulat kufizuese», si elemente
përbërëse të një pjese të mirë të fortifikimeve, janë vendosur
zakonisht në anët e jashtme të pllajës, duke treguar me pozicionin e
tyre drejtimin e mbrojtjes për çdo fortifikim.

Fortifikimet
me ledhe dheu, në vendin tonë deri sot, përfaqësohen nga një shembull i
vetëm, i ndodhur pranë fshatit Shuec të rrethit të Korçës. Ai njihet
nga banorët pranë tij me emrin «Gradishta e Shuecit».



Fig. 9k — Korçë. Gradishta e Shuecit pranë liqenit të Prespës së Vogël. Pamje.



Fig. 9l — Korçë. Gradishta e Shuecit. Trakt i murit.



Fig. 9m — Korçë. Gradishta e Shuecit. Planimetria.



Fig. 9n — Korçë. Gradishta e Shuecit. Planimetria.
Gradishta
e Shuecit është ndërtuar mbi një kodër të vogël shkëmbore, që shkëputet
në formën e një gjuhe prej terrenit kodrinor pranë saj, dhe laget
pjesërisht nga liqeni i Prespës së Vogël. Vetëm faqja që sheh nga
liqeni, e cila zë vetëm një pjesë të sipërfaqes së gjithë kodrës, është
rrethuar nga një ledh me gjatësi 600 m. Ledhi është ndërtuar me gurë të
thyer të dimensioneve të vogla të përzier me çakëll dhe me dhe. Në
prerje ai ka formën e një trapezi me bazën e poshtme 10-11 m, të
sipërmen 3 m dhe lartësi 2 m. Hyrja 2,50 m e gjerë është e thjeshtë dhe
formohet nga ndërprerja e ledhit, por ajo është vendosur në një
pozicion të mbrojtur nga natyra. Për të shkuar deri tek ajo ke në
dispozicion një rrip toke të ngushtë, që kufizohet nga njëra anë prej
rëniës shkëmbore mbi liqen dhe nga ana tjetër prej vetë ledhit të
Gradishtës.

Lartësia e vogël e këtij të fundit
presupozon ekzistencën e një sistemi palisadash mbi të, për të
garantuar mbrojtjen. Brenda rrethimit nuk është gjetur qeramikë, që të
vërtetojë praninë e jetës së vazhdueshme. Për këtë arsye mendohet që
Gradishta të ketë shërbyer si vend strehimi, vetëm në raste rreziku për
banorët e vendosur në fushë, në rrëzë të saj, ku gjenden me shumicë
fragmente qeramikë të periudhës së hershme të hekurit si dhe dy
kodërvarre, në njërin prej të cilëve është gjetur një byzylyk bronzi,
që datohet në vitet 800-700 p.e.r.

Gradishta e
Shuecit ashtu si dhe fortifikimi i Vëntrokut shënojnë kufirin më jugor
të tipave që përfaqësojnë; shembuj të ngjashëm nuk gjejmë në Greqi,
ndërsa fortifikimet prej ledhesh, si ato të Gradishtës së Shuecit, kanë
një përhapje të gjerë edhe përtej territoreve veriore të Ilirisë, deri
në Angli.

Si nga teknika e ndërtimit të ledhit
ashtu edhe nga pajisja me palisada, Gradishta e Shuecit ka shembuj të
shumtë në territoret qendrore dhe veriore të Ilirisë. Në këto të fundit
kjo traditë u ruajt për një kohë të gjatë, deri në pushtimin romak, gjë
që mund të kuptohet lehtë nga një pasazh i Appianit, i cili përshkruan
betejën e Augustit, për të marrë qytetin Metul, kryeqytet i japodëve,
ku thuhet midis të tjerave se «Romakët zunë murin e braktisur dhe e
dogjën» (Illyr. 19). Gjithashtu, në territorin e japodëve janë të
përhapura fortifikimet të quajtura «binjake», ku dy maja të së njëjtës
kodër fortifikohen më vete, ashtu siç ndodh edhe në kalanë e Bllacës
(rrethi i Pogradecit), që përbën ndoshta dhe kjo kufirin jugor të këtij
tipi fortifikimesh.

Për sa i përket shtrirjes
planimetrike të fortifikimeve prehistorike, përveç shumicës së formave
të përmendura më sipër për fortifikimet e vendit tonë, të cilat në të
shumtën e rasteve kushtëzohen nga konturet e vetë terrenit në krahinat
qendrore dhe veriore të Ilirisë, do të ndeshim dhe forma të tjera të
konceptuara nga vetë ndërtuesit. Të tilla janë disa fortifikime me
forma të rregullta gjeometrike si katërkëndëshe, trapezoidale, rombike
etj. Më të shpeshta janë format e rregullta rrethore, ovale dhe
gjysmërrethore. Format e rregullta gjeometrike janë karakteristike
sidomos për fortifikimet rreth pllajës së Glasinacit dhe përgjithësisht
në terrene të ulëta kodrinore, ku mungojnë formacionet gëlqerore. Këto
fortifikime zakonisht kanë përmasa të vogla dhe rrallëherë arrijnë
përmasat e fortifikimeve të krahinave veriperëndimore të Ilirisë.

Një
nga elementet përbërëse kryesore të fortifikimeve prehistorike janë
hyrjet. Në shumicën e rasteve, çdo fortifikim ka vetëm një hyrje ose
nga një hyrje për çdo ndarje, kur ai përbëhet nga dy ose më shumë
rrethime. Numri i paktë i hyrjeve tregon se ato ishin pika delikate dhe
paraqitnin probleme për mbrojtësit, po kështu paraqitnin edhe
vështirësi teknike, veçanërisht për mbulimin e tyre. Shumica e hyrjeve
janë të ngushta 1,20 deri 1,80 m. Të pakëta janë rastet kur gjerësia e
hyrjeve arrin në 2,50 m e më tepër si në Kalivo e Mbolan, fortifikimet
e të cilëve i përkasin një periudhe më të vonë. Një përjashtim bën
Gradishta e Shuecit (2,50), e cila është ndërtuar me një teknikë
tjetër. Brenda diapazonit të parë (1,20-1,80 m) ndryshimet e gjerësive
të hyrjeve vareshin kryesisht nga nevojat dhe mjetet e komunikimit,
ndërsa për grupin e dytë edhe nga mundësitë teknike për zgjidhjen e
mbulesës së tyre. Nuk dihet me saktësi se sa ka qenë lartësia e mureve
prehistorike, por po ta gjykojmë nga traktet më të larta të ruajtura
deri sot në Kalivo (4 m) dhe Dors (mbi 3 m),



Fig. 9o — Dors, Tiranë. Trakt muri prehistorik.
mund
të mendohet se hyrjet kanë qenë të mbuluara dhe të pajisura me porta të
forta druri. Për fortifikimet prehistorike me mure guri nuk ekziston
asnjë e dhënë për të na treguar se në çfarë mënyre kanë qenë mbuluar
hyrjet e tyre. Por në njëfarë mënyre kjo mund të arrihet me anë të
retrospektivës dhe të krahasimit me portat e fortifikimeve prehistorike
të botës mesdhetare. Po t´u referohemi ndërtimeve megalitike, që në
kohët më të lashta, do të shohim dy zgjidhje kryesore në konstruksionin
e hyrjeve: me arkitra, prej blloqesh guri monolit të pa-punuar ose pak
të punuar në vendet e mbështetjes dhe me hark të rremë. Takohet
gjithashtu dhe një konstruksion i përzier, ku mbi arkitraun ndodhet një
hark shkarkues me majë (28) .
Por nuk përjashtohet mundësia që të ketë pasur dhe hyrje pa
konstruksion mbules sidomos kur muret qenë të ulëta. Kjo mund të thuhet
më me siguri për fortifikimet me ledhe, ku konstatohen hyrje mjaft të
gjera.

Një shqetësim tjetër për ndërtuesit
prehistorike ishte dhe mënyra e mbrojtjes së tyre. Për këtë
shfrytëzohej terreni ose arrihej nëpërmjet vetë mënyrës së ndërtimit të
hyrjeve. Ka edhe raste, ku për mbrojtjen e hyrjeve nuk është treguar
ndonjë kujdes i veçantë ose janë shfrytëzuar të dy mundësitë e para.

Shumica
e hyrjeve i përket grupit të parë. Ato ndërtoheshin në pjesët më të
rrëpirëta të terrenit, ku sulmuesit detyroheshin të bënin një pjesë të
rrugës, bri murit rrethues si në Gajtan, Shuec dhe në qytezën e Karos.
Në dy raste hyrjet janë të mbrojtura nga një korridor i brendshëm, që
kufizohet nga dy mure paralele në të dy anët e portës, të cilët mund të
krijojnë kënde të drejta me murin rrethues (Kalivo) ose të kenë formë
të harkuar (Akropoli i Zgërdheshit (29) ).
Dhe së fundi, mund të përmendim hyrjen e Akropolit të kalasë së
Mbolanit, e cila mbrohet nga një dalje kënddrejtë e murit që bie në
krahun e djathtë të zbuluar (të pambrojtur me mburojë) të sulmuesve,
sipas rregullave të strategjisë antike. Tipi i fundit i portave gjen
një përhapje të gjerë dhe përsoset në fortifikimet e kohëve më të vona.
Një tip interesant përfaqëson hyrja e kalasë së Dedejanit. Për t´u
futur brenda këtij vendbanimi të fortifikuar, duhet të përshkosh më
parë një korridor të ngushtë e të gjatë, që krijohet midis dy mureve
rrethuese të tarracave, të cilat megjithëse janë ndërtuar në të njëjtën
lartësi, të pjerrësisë së shpatit të kodrës, rrethohen secila me nga
një mur të veçantë. Një larmi formash dhe mënyrash mbrojtjeje të
hyrjeve i hasim në fortifikimet prehistorike të krahinave qendrore dhe
veriore të Ilirisë, ku mbizotërojnë fortifikimet me ledhe. Ajo që të
bie në sy më tepër në këto ndërtime mbrojtëse janë përmasat e mëdha të
hyrjeve, që arrijnë deri në 5 m. është e kuptueshme që në raste të
tilla ato nuk kishin ndonjë konstruksion mbulese ose ajo ka qenë prej
druri.

Për sa i përket mënyrave kryesore të mbrojtjes, ato mund t´i gruponim si vijon:

1)	Hyrje të thjeshta, që krijohen nga ndërprerja vertikale e ledhit apo e murit rrethues. Këto mund t´i takojmë në disa variante, duke filluar nga një deri në tri radhë hyrjesh, që pasojnë njëra-tjetrën në të njëjtin drejtim. Për këtë ndërtoheshin ledhe ndihmëse përpara ledhit kryesor.
2)	Hyrje oblike, ku ledhi ndërpritet pjerrtas për të krijuar një korridor të mbrojtur sa më të gjatë.
3)	Hyrje tangenciale ose anësore. Këto krijohen nga zhvendosja paralele e dy skajeve të murit apo ledhit, midis të cilave krijohet një korridor.
4)	Hyrje të mbrojtura nga një krah nga zgjatimi anësor i ledhit (30) në njërin drejtim, kur këtë e lejonte terreni. Një variant të zhvilluar të këtij tipi e takojmë në fortifikimin e Debelobrdos në Glasinac, ku kemi një kombinim të hyrjeve me mbrojtje në një krah me hyrjen tangjentore. Këtu, për mbrojtjen e hyrjes shërben jo vetëm zgjatimi anësor i njërit nga ledhet, por dhe një korridor shumë i gjatë e i përkulur, i cili krijohet nga muri rrethues dhe një mur i brendshëm, thuajse paralel me të parin, i cili zë fill nga njëra anë e hyrjes. Ky mur i dytë shërbente edhe për ta mbrojtur më mirë krejt vendbanimin nga kjo anë me mbrojtje natyrore më të dobët.
5)	Një tip tjetër përbëjnë hyrjet e mbrojtura nga tumula kufizuese ose nga një zgjerim (trashje) i dy skajeve të ledhit, që kufizojnë hyrjet. Në këtë rast, tumulat kufizuese luajnë deri diku rolin e kullave dhe të kujtojnë hyrjet e mbrojtura nga dy kulla anësore të përdorura gjerësisht në antikitet dhe mesjetë. Dhe së fundi po përmendim hyrjen e fortifikimit të Bjelosaliqit në Glasinac, e cila mbrohet nga dy zgjatime anësore të jashtme dhe dy të brendshme të ledhit, duke krijuar midis tyre një oborr të fortifikuar. Megjithëse me një teknikë më primitive nga fortifikimet me mure guri, këto ndërtime mbrojtëse me ledhe të tërheqin vëmendjen për konceptin e përparuar për kohën, lidhur me mbrojtjen e një pike kaq delikate, siç janë hyrjet në fortifikimet e të gjitha kohëve.

Në
ndërtimet më të hershme me ledhe ose me mure guri të vendit tonë
(neolit-bronz), gurët janë të dimensioneve të vogla, ledhet nuk arrijnë
një gjerësi më të madhe se 1,70 m, ndërsa muret me gurë e kalojnë këtë
masë. Në vazhdim të periudhës së parë të hekurit, vihet re në
përgjithësi një rritje e trashësisë së mureve dhe e vetë gurëve të
përdorur për ndërtimin e faqeve të tyre. Kjo teknikë e re i jepte një
qëndrueshmëri më të madhe mureve mbrojtëse. Përmasat mesatare të gurëve
të përdorur për ndërtimin e faqeve të mureve gjatë periudhës së parë të
hekurit janë rreth l m gjatësi dhe 50-60 cm lartësi, por në raste të
veçanta gjatësia e tyre i kalon 2 m. Shumica e fortifikimeve ka një
gjerësi muresh prej 3,00-3,50 m; mjaft prej tyre 2-3 m dhe në dy raste
takojmë mure me gjerësi 1,40 m dhe 4 m. Në vartësi nga formacionet
shkëmbore të shtresëzuara, lartësia e gurëve disa herë është mjaft e
vogël (0,20 m). Gurët e faqeve krijojnë boshllëqe të konsiderueshme në
bashkimin midis tyre dhe shpesh janë përdorur gurë më të vegjël për
plotësimin e këtyre boshllëqeve. Zakonisht muret janë me faqe
vertikale, por ka dhe raste si në Kalanë e Dedejanit, Vëntrokut,
Kalivosë dhe Mbolanit, kur ato e kanë faqen e jashtme të pjerrët. Ky
fakt nuk ka ndonjë rëndësi kronologjike, pasi këtë veçori e takojmë si
në fortifikimet më të hershme të kësaj periudhe ashtu edhe tek më të
vonat. Dallimin kryesor, për sa i përket teknikës së ndërtimit, e
shohim ndërmjet mureve me gurë krejt të papunuar dhe atyre pak të
punuar, të cilët krijojnë një puthitje më të mirë. Teknika e fundit
tregon për një koncept të ri në ndërtimin e mureve si dhe për përsosjet
e veglave të punës. Më e rëndësishmja është që këtë teknikë e takojmë
në fortifikime, të cilat dhe nga elemente të tjera të ndërtimit datohen
në një periudhë më të vonë, siç janë muret e hershme të Butrintit,
kalaja e Kalivosë dhe e Mbolanit. Megjithatë teknika me gurë të
papunuar zë një diapazon kohor mjaft më të gjerë nga kjo e fundit. Kjo
vjen si pasojë e kushteve ekonomike të veçanta të vendbanimeve të
ndryshme, të cilat bëjnë që këto dy teknika jo vetëm të bashkëjetojnë,
por nganjëherë, teknika me gurë të papunuar të përdoret dhe në kohë më
të vona, nga e para. Teknika e ndërtimit të fortifikimeve të Ilirisë
Qendrore dhe Jugore, paraqet një sërë veçorishë nga ajo e Ilirisë së
Jugut. Krahas ndërtimeve me mure guri, në këto zona takohen më shpesh
fortifikimet me ledhe. Ledhet ndërtoheshin me dhe, zhavorr me dhe gurë
të vegjël të ngjeshur mirë (Glasinac), ose me gurë të vegjël e të
mëdhenj të hedhur mbi njëri-tjetrin pa ndonjë rregull dhe nganjëherë me
gurë të përzier me pak dhe. Nganjëherë ledhet kishin një bazë mjaft të
gjerë dhe mbi to mendohet të ketë pasur palisada. Një teknikë
interesante paraqesin muret e disa fortifikimeve në Slloveni, ku ato me
gjerësi rreth 5 m të ndërtuara me gurë të papunuar, përforcoheshin me
trarë druri të vendosur vertikalisht në faqet e murit, të cilët
lidheshin me sa duket me breza horizontale. Në fortifikimin e Stiçnas
trarët vendoseshin në largësi të rregullta çdo 3,40 m.

Evolucionin
e fortifikimeve prehistorike të vendit tonë mund ta shohim në tri
drejtime kryesore: në teknikën e ndërtimit, formulimin planimetrik dhe
konstruksionin e hyrjeve. Sidomos kur kemi të bëjmë me kombinimin e
disave nga këto elemente që i përkasin një shkalle më të lartë
zhvillimi, në mungesë të dhënash arkeologjike të sigurta, jemi të
prirur të datojmë disa fortifikime si Butrinti, Kalivoja dhe Mbolani,
në shekujt e fundit të periudhës së parë të hekurit (rreth viteve
700-500 p.e.r.).

Për sa i përket destinacionit,
fortifikimet mund t´i ndajmë në vendbanime të fortifikuara, ku
përfshihen shumica e fortifikimeve në trojet shqiptare, në
vendstrehime, të cilat përdoren vetëm në raste rreziku dhe në ndërtime
thjesht strategjikë, si muri i Zvezdës.

Po të
përfshijmë në këtë klasifikim edhe fortifikimet e krahinave të tjera të
Ilirisë, do të ndeshim fortifikime që shërbenin për vrojtim, madje ka
mendime që një pjesë e tyre përdoreshin për mbylljen e bagëtisë në
raste rreziku, si edhe për qëllime kulti

FORTIFIKIME NGA VITET 500 DERI 168 P.E.R.

Periudha e lindjes dhe e zhvillimit të qyteteve ilire.

Periudha
që përfshin shek. V deri në shek. II p.e.r. është quajtur «Periudha
qytetare ilire». Ajo lidhet me lindjen dhe zhvillimin e qyteteve ilire
dhe epirote, proces që u arrit në sajë të zhvillimit të brendshëm
ekonomik të vendbanimeve të fortifikuara të periudhës së parë të
hekurit.

Lindja dhe zhvillimi i qytetit antik në
territorin e Shqipërisë është i lidhur padyshim me lulëzimin e rendit
skllavopronar. Vetëm shfrytëzimi i punës së skllavit bëri të mundur të
realizoheshin ndërtime gjigante për nivelin e atëhershëm të forcave
prodhuese, siç janë muret rrethuese të qyteteve dhe në përgjithsi
fortifikimet e asaj periudhe.

Zhvillimi i
mëtejshëm i mjeteve dhe metodave të sulmit, siç ishte për shembull
përdorimi i «deshëve» për shkatërrimin e portave dhe të mureve nga
njëra anë, dhe nga ana tjetër kërkesat estetike të shoqërisë
skllavopronare, bënë që të ndryshojë teknika e ndërtimit të mureve për
t´i bërë ato më të qëndrueshme dhe njëkohësisht më të bukura.
Udhëtarit, që i afrohej qytetit, i binin në sy më parë se tempujt dhe
ndërtimet e tjera shoqërore, muret rrethuese dhe portat e qytetit. Me
madhështinë e tyre, përveç lakmisë, ato i ngjallnin kundërshtarit frikë.

Disa
elemente të reja arkitektonike, që lindën për herë të parë në këtë
periudhë, si kullat, bedenat, portat rreshqitëse etj. janë të lidhura
me përfeksionimin e mënyrave të mbrojtjes.

Ashtu
si dhe në fortifikimet prehistorike, zgjedhja e terrenit kishte një
rëndësi të dorës së parë. Fortifikimi duhet të ishte i siguruar në sa
më shumë anë nga mbrojtja natyrore, duhet të ishte pranë një rruge
kryesore apo të dorës së dytë dhe së fundi të ishte pranë bazës së tij
ekonomike.

Madje shumë fortifikime të periudhës
qytetare janë vazhdim i atyre të periudhës së parë të hekurit (shek.
XII-V p.e.r.). Mjaft të përmendim rastet, kur muret e ndërtuara me gurë
të latuar mbështeten mbi mure prehistorike apo janë vazhdim i tyre, si
në Butrint, Symizë, Zgërdhesh, Dorës, Lis, etj.

Por
shumë fortifikime të periudhës qytetare janë ngulime të reja ose që
kanë në bazë të tyre një vendbanim të pafortifikuar të periudhës së
parë të hekurit.

Fortifikimet e kësaj periudhe
mund të ndahen në mure rrethuese qytetesh, kështjella, kulla të veçuara
dhe mure penguese. Qytetet e para mund të kenë përdorur për mbrojtje
mure të ndërtuara me gurë të papunuar si ato të periudhës së parë të
hekurit, por me kohë, me zhvillimin e ekonomisë skllavopronare dhe
rritjen e nivelit të forcave prodhuese të vetë qyteteve, teknika e
ndërtimit të mureve mbrojtëse u përmirësua. Gurët, që formonin faqet e
këtyre mureve, gdhendeshin me kujdes, duke u dhënë forma poligonale,
trapezoidale ose drejtkëndëshe, me qëllim që të puthiteshin mirë me
njëri-tjetrin për t´i rezistuar goditjes së makinave gurhedhëse dhe
deshëve.

Në këtë kohë lindën kullat, që
shërbenin për të kontrolluar dhe mbrojtur muret midis tyre (kurtinat)
nëpërmjet goditjeve nga anët, ndërsa sistemi mbrojtës i hyrjeve u
perfeksionua së tepërmi. Qytetet e fortifikuara zinin nganjëherë
sipërfaqe të konsiderueshme, që kapnin 20-40 ha, ndërsa gjatësia e
mureve mbrojtëse arrinte nga 2 deri 4 km. Niveli teknik dhe estetik i
këtyre ndërtimeve dëshmon për ekzistencën e arkitektëve dhe teknikëve
të aftë për zgjidhjen e detyrave të ndërlikuara që u nxirrnin përpara
ndërtimet mbrojtëse.

Kjo veprimtari u favorizua
nga mundësitë organizative e materiale të një shoqërie skllavopronare
në zhvillim, nga rrethanat politike dhe nga fuqizimi gjatë kësaj kohe i
shtetit ilir. Duke bërë një klasifikim të qyteteve të fortifikuara
ilire, sipas shtrirjes planimetrike të linjave mbrojtëse të tyre, janë
dalluar tre tipa qytetesh (1) .

Tipin
e parë e përbëjnë ato qytete që kanë një akropol në majë të një kodre,
ndërsa qyteti shtrihet në shpatet e saj. Në raste të tjera, si në Lis e
Zgërdhesh, qyteti shtrihej në njërin shpat të kodrës dhe përbëhej nga
akropoli në majë dhe qyteti i poshtëm, që ishte i rrethuar gjithashtu
me mure mbrojtëse. Një tip tjetër përbënin qytetet, si Dimali,
Margëlliçi, Irmaj etj., që u ngritën mbi kodra, të cilat kishin një
syprinë kryesisht të rrafshtë dhe rrethoheshin me një mur të vetëm pa
pasur akropol.

Një rrugë të veçantë zhvillimi
ndoqi Klosi (Nikae) qytetarët e të cilit pasi u zgjerua mjaft qyteti, u
shpërngulën në një kodër përbri, vetëm 15´ larg së parës, në Bylis ku
krijuan një lagje apo më mirë një qytet të ri të fortifikuar, duke
krijuar kështu një «dyqytet». Këtij shembulli duhet t´i shtojmë Beratin
(Antipatrea) me Goricën (2) .
Si duket, me zgjerimin e qytetit antik të Beratit u banua dhe u
fortifikua kodra e Gorieës, që ndodhet në anën tjetër të lumit.

Këto
ngulime të reja të fortifikuara, si Bylisi dhe Gorica, janë krijuar në
një periudhë kur ishte e rezikshme të qëndrojë i pambrojtur jashtë
mureve të kalasë. Nga ana tjetër, në pikëpamje ushtarake, një vendosje
e tillë e fortifikimeve e vështirësonte rrethimin nga kundërshtari dhe
të dy fortifikimet mund të ndihmonin në një rast të tillë njëri-tjetrin
me kundërsulme. Rastin më kuptimplotë e kemi në simbiozën Lis-Akrolis.
Akrolisi, i ndërtuar mbi një kodër të lartë e me shpate të pjerrëta,
praktikisht e papushtueshme, është zanafilla e qytetit antik të Lisit.
Aty ekzistonte që më parë një vendbanim i fortifikuar prehistorik,
zhvillimi i të cilit çoi në lindjen e qytetit të Lisit. Megjithëse
Akrolisi e kishte kryer detyrën e tij të zanafillës, ai u rifortifikua
në kohën antike për të shërbyer si një akropol i veçuar dhe më tepër si
një post ushtarak. Aq i rëndësishëm ishte ky akropol për qytetin e
Lisit saqë Filipi V i Maqedonisë, kur u ndodh me ushtrinë e tij në
rrëzë të malit të Shelbuemit dhe ngriti sytë përpjetë për të parë
kështjellën, humbi çdo shpresë për ta pushtuar atë (Polyb. VIII, 13,3).

Përveç
qyteteve të fortifikuara kishte dhe shumë kështjella që rrethonin
sipërfaqe më të vogla, kryesisht me karakter ushtarak. Qytetet në të
shumtat e rasteve ndërtoheshin mbi kodra, që zinin një pozitë qendrore
në krahinën që zotëronin. Ato dominonin një fushë pjellore, një zonë
blegtorale, apo të pasur me miniera, si Damastioni. Ndërsa kështjellat
zinin shpesh pika kyçe në rrugët që të çonin për në qendrat kryesore,
ose rrethonin këto të fundit. Një nga këto rrugë ishte ajo që kalonte
nëpër luginën e Shkumbinit, e quajtur më vonë Egnatia si dhe degëzimet
e saj, rrugët që përshkonin luginën e Devollit, Osumit etj. Një
funksion të ngjashëm kryenin edhe kullat e veçuara, të cilat deri sot
janë hetuar në territorin e Koinonit (lidhje fisnore) të prasaibëve,
rreth Butrintit.

Një tip tjetër fortifikimesh
ishin muret penguese, që mbyilnin nga ana e tokës pjesën më të ngushtë
të një gadishulli, ku ndodhej qyteti apo territori i një fisi. I tillë
është muri i Demës në gadishullin e Ksamilit në Butrint. Fortesa të
tilla të vogla, kulla apo mure penguese ishin shpeshherë në funksion të
uniteteve të lashta etnografike apo fiseve, që shtriheshin në territore
gjeografike me kufij pak a shumë të qartë natyrore, si Koinoni i
amanteve (3) , prasaibëve (4) etj.

Shkodra, një nga qytetet e fortifikuara të kësaj periudhe,



Fig. 10 — Pamje e kalasë së Shkodrës.
ka
qenë kryeqytet i shtetit të ardianëve në kohën e sundimit të Gentit.
Livi thotë se Shkodra ishte vendi më i fortë i labeatëve, i vështirë
për t´u afruar dhe se mbrojtësit e qytetit do t´i kishin prapsur
romakët dhe do të kishin bërë që ata të dështonin, po të kishin mbyllur
portat dhe po të kishin qëndruar për të ruajtur muret dhe kullat (5) . Por nga kalaja e dikurshme ilire ruhen vetëm pak gjurmë në bazat e mureve mesjetare pranë hyrjes.



Fig. 11 — Trakt i murit ilir.

Në afërsi të Shkodrës ndodhej qyteti i fortifikuar i Lisit. Muret rrethuese të Lisit (6)



Fig. 12 — Lis. Muret rrethuese të Lisit. Planimetria.
përfshinin
një sipërfaqe prej rreth 20 ha, duke zënë majën dhe shpatin perëndimor
të një kodre pranë bregut të majtë të lumit Drin. Muret anësore, që
zbrisnin nga shpati, vazhdonin edhe në terrenin e sheshtë rrëzë kodrës,
duke përfunduar në breg të lumit me nga një kullë. Një mur tërthor që
kalonte paralel me lumin, mbronte pjesën fushore. Pjesa tjetër e
fortifikimit ndahej gjithashtu nga një mur tërthor, duke e ndarë
qytetin në dy pjesë, të sipërmin dhe të poshtmin.

Muret
kanë një trashësi 3,20-3,50 m dhe janë ndërtuar me blloqe gurësh të
punuara në forma trapezoidale dhe poligonale që kanë një gjatësi
0,60-1,60 m dhe lartësi 0,30-0,60 m.

Faqja e
jashtme e gurëve është lënë e gufmuar, e punuar ashpër me çekiç ose
ashtu siç ka dalë nga gurorja. Stilet e ndryshme të ndërtimit,
trapezoidali i rreshtuar dhe poligonali ndërthuren midis tyre dhe janë
të njëkohshëm.



Fig. 13 — Lis. Mur trapezoidalo-poligonal.

Fortifikimi
i Lisit ka pasur shumë porta, që hapeshin nga të gjitha anët e murit
perimetral. Vetëm në qytetin e sipërm janë zbuluar 10 hyrje, ndërsa në
qytetin e poshtëm për shkak të ruajtjes së dobët të linjes së murit
rrethues akoma nuk është zbuluar ndonjë prej tyre. Shumica e hyrjeve
kishin një gjerësi prej rreth 3-4 m, duke shërbyer në këtë mënyrë për
qarkullimin e karrove, gjurmët e rrotave të të cilave ruhen akoma mbi
pragjet prej guri. Hyrjet mbroheshin përgjithësisht nga kulla anësore.
Porta instalohej në thellësi të një korridori, që formohej nga kulla
dhe muri rrethues ose nga zhvendosja paralele e dy skajeve të murit.
Ajo ishte dykanatëshe, e siguruar nga brenda me një tra, që lëvizte
horizontalisht (katarah).

Muret rrethuese janë
pajisur edhe me kulla, të cilat kanë më tepër karakterin e bastioneve,
duke qenë të mbushura përbrenda me gurë të mëdhenj deri në lartësinë e
shtegut të rojeve. Kullat kanë forma drejtkëndëshe, me përjashtim të
njërës që ka formë të rrumbullakët. Ato kanë një gjerësi ballore
6,00-10,50m dhe projektohen nga muret 5,50x8,00 m, të vendosura
zakonisht 40-50 m larg njëra tjetrës.

Përveç kullave, për të kon-trolluar kurtinat janë përdorur edhe kthesa muresh sidomos në terrene me pjerrësi të theksuar.

Nga
gërmimet akeologjike, muret rrethuese të Lisit, kur ai kishte marrë
fizionominë e vërtetë të një qyteti antik, janë datuar në fund të shek.
IV — fillimi i shek. III p.e.r., duke hedhur poshtë mendimin
tradicional se Lisi ka qenë një koloni sirakuziane e themeluar në
fillim të shek. IV nga Dionisi plak i Sirakuzës (7) .

Pesë
milje në jug të Lisit ndodhej një qytet i vogël, i fortifikuar apo
kështjellë, Basania, i cili, në periudhën e luftës III iliro-romake,
ishte në aleancë rne romakët dhe për këtë arsye u rrethua nga ushtria e
Gentit (LIVI, XLIV, 30, 90).

Me gjithë përpjekjet për lokalizimin e këtij qyteti të fortifikuar nuk janë arritur rezultate pozitive (8) .
E vetmja qendër e fortifikuar e kësaj periudhe në afërsi të Lisit
ndodhet në Laç, por distanca është më e madhe nga ajo e dhënë nga Livi.

Në
Shqipërinë e Mesme bregdetare qyteti më i madh i fortifikuar ishte
Durrësi, por nga muret e periudhës antike sot nuk ruhet asnjë gjurmë.
Në pastokën e Durrësit shtriheshin qytete më të vogla dhe kështjella,
ndërsa një varg kështjellash ishin ndërtuar gjatë rrugës nëpër luginën
e Shkumbinit, që ishte arteri kryesor, që lidhte këtë qendër të
rëndësishme tregtare me Maqedoninë dhe krahinat e tjera të brendshme.
Sipas fjalëve të Strabonit, gjeograf grek i shek. I p.e.r., Durrësi
ishte «vendi më i përshtatshëm për tregtinë midis popujve të Ilirisë
dhe Maqedonisë» (VI, 8).

Kështjella më e afërt
me Durrësin që duhet të ketë qenë dhe në funksion të mbrojtjes së këtij
qyteti nga ana jugore, është fortifikimi në fshatin Zig-Xhafaj.



Fig. 14 — Kavajë, Durrës. Kalaja e Zig-Xhafajt.
4-5 km në verilindje të Kavajës (9) . Kalaja ka pasur formën e një trapezi të çrregullt me gjatësi mesatare 400 m dhe gjerësi 100 m.

Nga
muri rrethues, i ndërtuar me gurë të punuar në forma drejtkëndëshe, me
përmasa që arrijnë deri në 1,40 m gjatësi dhe 0,40 m lartësi, ruhen
vetëm pak gjurmë në anën lindore. Objektet arkeologjike të zbuluara në
këtë vendbanim datohen në shek. III p. e. r.

Në shpinë të Durrësit ndodheshin gjithashtu kalaja e Dorësit, e Persqopit dhe e Zgërdheshit (Albanopolis?).

Nga
kalaja e Persqopit, e ndërtuar mbi malin e Vilës, që dominon rrugën që
shkon nga fusha e Tiranës për në Qafën e Kërrabës ruhen vetëm trakte të
shkëputura të murit rrethues, prej të cilëve paraqet interes të veçantë
një bastion në anën jugore të shpatit të kodrës (10) . Bastioni



Fig. 15a — Tiranë. Kalaja e Persqopit.



Fig. 15b — Tiranë. Kalaja e Persqopit. Pamje e bastionit.
projektohet
12 m nga muri rrethues dhe ka një gjerësi ballore prej 58 m, lartësia e
tij ruhet deri në 7 m dhe përbëhet nga 10 rreshta gurësh me lartësi
0,80-1,00 m, ndërsa gjatësia e tyre më e madhe arrin deri në 2,35 m.
Muret e këtij fortifikime janë ndërtuar në një mënyrë të veçantë. Ato
formohen nga një mur i jashtëm 2 m i gjerë dhe nga një i brendshëm me
gjerësi l m, të cilët lidhen midis tyre me mure tërthorë. Muret
tërthorë dalin në anën e jashtme në formë pllastrash, që projektohen
0,45-0,50 m në çdo 5-6 m largësi. Boshllëqet që krijohen midis këtij
sistemi muresh të kryqëzuar janë mbushur me gurë të hedhur të ngjeshur
me dhe. Në këtë mënyrë, gjerësia e murit të qytetit arrin rreth 6 m.

Rrënojat e qytetit ilir të Zgërdheshit (Albanopolis (11) ) shtrihen në shpatin e një kodre, që gjendet disa kilometra në jugperëndim të Krujës.



Fig. 16 — Zgërdhesh, Krujë. Pamje e kodrës së qytetit ilir.
Muret
rrethuese krijojnë një planimetri në formën e një trekëndëshi që i
përgjigjet konturit natyror të faqes perëndimore të kodrës.



Fig. 17 — Zgërdhesh, Krujë. Planimetria e kalasë.
Nga
dy anë, në veri dhe në jug, kodra kufizohet prej përrenjsh, që kanë
krijuar buzë të thepisura shkëmbore, ndërsa nga lindja ajo lidhet
nëpërmjet një qafë të lartë me një kodër fqinje, duke e bërë këtë anë
të ketë një mbrojtje më të dobët natyrore. Pikërisht këtu, për të
kompensuar këtë dobësi, janë ndërtuar dy kulla fare pran njëra-tjetrës.

Ashtu
si Lisi, qyteti ndahet në dy pjesë prej një muri tërthor. Në këtë mur,
i cili përshkohej nga një hyrje për në akropol, ruhen dy kulla
drejtkëndëshe dhe një gjysmërrethore.

Qyteti i
poshtëm kufizohet nga perëndimi nga një mur, që ndiqte rrëzën e shpatit
të kodrës. Muri ishte i pajisur me kulla katërkëndëshe



Fig. 19 — Zgërdhesh, Krujë. Kullë e periudhës të parë të ndërtimit.
të
vendosura çdo 29 m largësi. Pranë njërës prej tyre ndodhej një hyrje e
ngushtë, në të cilën ngjiteshe me shkallë dhe shërbente për këmbësorë.

Portat
kryesore ndodheshin në të dy krahët anësorë të shpatit të kodrës. Në to
të çonin rrugë të ndërtuara bri murit rrethues, të cilat në krahun
tjetër kufizoheshin nga pjerrësi të thepisura shkëmbore, duke
vështirësuar kështu arritjen e kundërshtarit, i cili ndodhej nën
breshërinë e shigjetave dhe të armëve të tjera të mbrojtësve, që
qëndronin mbi mur. Brenda mureve rrethuese të qytetit, që përfshinin
një territor prej 10 ha, janë konstatuar gjurmë të shumta muresh
tarracimi, që shërbenin për të krijuar parcela të sheshta për
sistemimin e banesave dhe ndërtimeve shoqërore. Rrugë të brendshme
lidhnin pjesë të ndryshme të qytetit me hyrjet, ndërsa shkallë të
gdhendura në shkëmb lehtësonin ngjitjen.

Në
fortifikimet e Zgërdheshit ruhen tri periudha ndërtimi, që i përgjigjen
etapave kryesore të historisë së qytetit. Periudhës I i përkiste muri i
vjetër i Akropolit, i ndërtuar me gurë të thyer ose pak të përpunuar.
Në periudhën e dytë, qyteti pati zgjerimin më të madh, duke përfshirë
brenda mureve edhe qytetin e poshtëm. Teknika e ndërtimit të këtyre
mureve të ndërtuara me blloqe katërkëndëshe, të punuara me kujdes,
tregojnë se kemi të bëjmë me kohën e lulëzimit më të madh të qytetit.



Fig. 19 — Zgërdhesh, Krujë. Kullë e periudhës të parë të ndërtimit.
Në
periudhën e tretë janë përdorur blloqe gurësh të punuara me rustika, ku
pjesa qendrore e faqes së jashtme të blokut është lënë siç ka dalë nga
gurorja ose është punuar ashpër me çekiç, ndërsa anash saj ndodhet një
shirit i punuar rrafsh me gjerësi 5-7 cm.



Fig. 18 — Zgërdhesh, Krujë. Trakt muri me rustika.

Duke
u mbështetur në të dhënat e gërmimeve arkeologjike si dhe në ngjarjet
historike, këto periudha janë datuar respektivisht, në shek. VI- p.e.r.
në shek. III p.e.r. dhe në fundin e shek. III p.e.r. (12) .

Për t´u përmendur janë dhe fortifikimet antike që shtriheshin gjatë rrugës që kalonte nëpër luginën e Shkumbinit (13) .
Kjo luginë ka qenë një nga rrugët më të përshtatshme natyrore për
komunikimin ndërmjet pjesës bregdetare të Ilirisë se Jugut dhe
brendësisë së Ballkanit. Ky fakt, që lidhet me zhvillimin e tregtisë,
ishte një nga faktorët, i cili në shek. IV-III p.e.r bëri që një pjesë
e vendbanimeve të fortifikuara buzë rrugës të kthehen në qendra
qytetare si dhe të krijohen qendra të reja me karakter zejtaro-tregtar.
Të tilla ishin «Shkëmbi i Shenlliut», që rrethohet me një mur prej
gurësh të punuar,



Fig. 20a — Elbasan. Fortifikimi në Shkëmbin e Shënlliut.



Fig. 20b — Elbasan. Fortifikimi në Shkëmbin e Shënlliut. Planimetria e fortifikimit.



Fig. 20c — Elbasan. Fortifikimi në Shkëmbin e Shënlliut. Pjesë muri.



Fig. 20d — Elbasan. Fortifikimi në Shkëmbin e Shënlliut. Pjesë muri.
kalaja
e Saragut ne afërsi të Peqinit, kalaja në kodrën e malit përballë
Saragut, në anën tjetër të Shkumbinit etj. Në degëzimin e rrugës së
Shkumbinit, që kalonte nëpër faqen perëndimore të qafës së Kërrabës,
ndodhet kulla e Gracenit, që ka qenë më tepër një post vrojtimi. Ndërsa
në qendër të krahinës së Shpatit gjendet kalaja e Valshit. Në
kështjellat e ndërtuara gjatë luginës së Shkumbinit «duket se kemi edhe
një veprimtari të organizuar, që ka të bëjë me marrjen e masave nga ana
e shtetit ilir kundër invazionit të shtetit maqedon të kohës së
diadokëve» (14) .

Në zonën bregdetare në jug të Durrësit ndodhet qyteti i madh i Apolonisë, (15) koloni helene, i cili me muret e tij mbrojtëse me gjatësi 4.500 m rrethonte një sipërfaqe prej 130 ha.



Fig. 21 — Apoloni, Fier. Planimetria e qytetit antik.
Qyteti
ndahej në disa pjesë nga linja muresh të brendshme; po në këtë mënyrë
ndahej dhe akropoli. Muri i shek. V p.e.r. ka qenë ndërtuar me blloqe
guri drejtkëndëshe të punuara jo me aq kujdes. Nga ndërtimet e vjetra
mbrojtëse të Apolonisë janë ruajtur vetëm pak gjurmë, pasi duke u
ndodhur në një zonë ku mungonte guri për ndërtim, ato iu nënshtruan një
grabitjeje disa shekullore.

Në shpinë të Apolonisë ndodheshin dy fortifikime të rëndësishme ilire Bylisi



Fig. 22a — Bylis (Hekal), Fier. Pamje e mureve të qytetit.



Fig. 22b — Bylis (Hekal), Fier. Planimetria e qytetit.
dhe Klosi,



Fig. 23a — Nikae (Klos), Fier. Trakt i murit rrethues.



Fig. 23b — Nikae (Klos), Fier. Planimetria e qytetit.
që ishin si dy lagje të veçuara të të njëjtit qytet.

Në
zonën bregdetare në jug të Apolonisë dhe në shpinë të Orikumit, një
qytet tjetër koloni, shtrihej territori i fisit të amantëve, me qendrat
e tij të fortifikuara (16) .

Qendra
e këtij fisi ishte Amantia. Që nga Vjosa deri në malet Akrokeraune, ku
shtrihej territori, i këtij fisi, ndodheshin një sërë kështjellash dhe
qytetesh të fortifikuara.

Lugina, qafa dhe
vendkalime të tjera natyrore lidhnin zonat e brendshme malore me
bregdetin. Në bregdet ose në një pozicion ndërmjetës e ndërlidhës midis
zonave të brendshme dhe bregut, ishin kalaja e Treportit, (skelë) e
Kaninës, e Himarës (Himera) dhe qyteza e Borshit. Më në brendësi
ndodheshin kalaja e Mavrovës (Opympa), Amantia dhe Qyteza e Ceries. Kjo
e fundit zotëronte një zonë blegtorale dhe kontrollonte rrugën, që
lidhte territorin Amant me Kaoninë.

Amantia
ndodhet mbi një kodër shkëmbore, që shkëputet nga mali i Tartarit dhe
kontrollonte rrugën që lidhte bregdetin me zonat e brendshme dhe
Epirin, duke kaluar për në qafën e Sevasterit.



Fig. 24 — Amantia, (Plloçë-Vlorë). Pamje e kodrës së qytetit.

Qyteti zinte pllajën shkëmbore të kodrës, duke përfshirë një sipërfaqe prej 13 ha.



Fig. 25 — Amantia, (Plloçë-Vlorë). Planimetria e kalasë.
Jashtë mureve ndodhej në njërën anë stadiumi dhe një lagje e vogël, ndërsa në anën tjetër tempulli dhe varret monumentale.

Muri mbrojtës qarkon krejt rrafshin e përzgjatur të pllajës së kodrës dhe është i pajisur me kulla të cekëta drejtkëndëshe.

Në
qytet të futnin gjashtë hyrje, të cilat nuk ishin të një shkalle nga
rëndësia. Në muret mbrojtëse janë hetuar dy periudha ndërtimi: në
periudhën e dytë përveç rindërtimit të mureve u realizua dhe një shtesë
e tyre në anën lindore me muraturë blloqesh drejtkëndëshe, të vendosura
në rreshta paralele me lartësi të barabarta (izodomike). Periudha e
parë e ndërtimit është realizuar me blloqe guri të prera në forma
poligonale dhe trapezoidale, të cilat, si në Lezhë, janë ndër thurur me
njëra-tjetrën,



Fig. 26 — Amantia, (Plloçë-Vlorë). Mur trapezoidal-poligonal.
duke qenë në këtë mënyrë të njëkohshme. Ndryshe nga fortifikimet e Lisit, këtu faqet e jashtme të gurëve janë punuar rrafsh.



Fig. 27 — Amantia, (Plloçë-Vlorë). Mur poligonal.
Gjerësia
e mureve është 2,70 m. Muret e periudhës së parë formohen nga dy
këmisha anësore dhe mbushja me gurë të vegjël të papunuar, ndërsa ato
të periudhës së dytë janë ndërtuar krejtësisht nga gurë të punuar, që
vendosën në mënyrë të alternuar në rreshta tërthor dhe gjatë murit. Në
vendet ku terreni është i pje-rrët, për të rritur qëndrueshmërinë e
murit janë përdorur pilastra të vendosura çdo 1,90 m largësi.



Fig. 28 — Amantia, (Plloçë-Vlorë). Mur drejtkëndësh me pilastra.
Për
të krijuar efekte estetike, anët e gurëve janë prerë pjerrtas, duke
theksuar në këtë mënyrë fugat. Po kësaj periudhe i takon dhe një
teknikë tjetër, ku muret janë ndërtuar nga dy parete anësore me gurë të
punuar dhe mbushja me gurë të papunuar, por të dy paretet lidhen me
blloqe tërthore të vendosura çdo 2,60 m. Gjerësia e murit në këto pjesë
është 2,50 m. Nga kjo periudhë, paraqet interes njëra nga hyrjet, e
cila ruhet më e plotë. Hyrja kishte një korridor me gjerësi 2,70 m dhe
gjatësi 5,30 m, ndërsa pjesa e portës mbulohej me një hark
gjysmërrethor, që përbën një nga shembujt e paktë të ruajtur të këtij
lloj ndërtimi.



Fig. 29 — Amantia, (Plloçë-Vlorë). Porte në Amantia.
Në
pjesën e fundit të korridorit vendosej një portë e dytë, ku ashtu si në
Bylis, hyrja kontrollohej nga një kullë katërkëndëshe me dalje 3,70 m
dhe gjerësi ballore 8,55 m. Kjo ndahej në dy ambiente. Me qemer
oilindrik është mbuluar dhe një nga hyrjet e tjera të fortifikimit.

I dyti nga madhësia ndër qytetet e amantëve është «kalaja e Mavrovës» e identifikuar me Olympen (17) .

Kalaja
është ndërtuar mbi një kodër me dy maja mbi bregun e djathtë të lumit
të Shushicës. Maja më e lartë e kodrës kishte një rrethim në vete, që
formonte «Akropolin», ndërsa muri i qytetit qëndronte më poshtë dhe
rrethonte krejt kodrën. Nga akropoli ruhet një kullë me gjerësi 6,60 m
e ndërtuar me blloqe trapezoidale 0,80-1,90 m të gjatë dhe 0,80 m të
lartë. Muret e kullës janë ndërtuar mbi një xokol, që formohet nga
dalja më jashtë e blloqeve të bazës. Muri i rrethimit të poshtëm ka
pasur një gjerësi prej 3,30 m dhe është ndërtuar me blloqe
drejtkëndëshe dhe trapezoidale të vendosura në rreshta të rregullt, me
lartësi 0,53-0,60 m.



Fig. 30 — Kalaja e Mavrovës, Vlorë. Trakt i murit rrethues.
Teknika
e ndërtimit të dy mureve të përmendura të Mavrovës ndryshon nga njëra
tek tjetra, prandaj është menduar se fillimisht kalaja zinte vetëm
majën më të lartë, ndërsa më vonë, me zgjerimin e qytetit, kjo pjesë
mbeti në funksion të akropolit (18) .

Një
nga arteriet e rëndësishme rrugore në antikitet ishte dhe lugina e
Osumit. Gjatë kësaj luginë ndodhen një sërë vendbanimesh të
fortifikuara ilire, si kalaja e Mbolanit, në rrethin e Beratit, rrethi
i Kalasë ose Gradishta në veriperëndim të fshatit Prishte të rrethit të
Skraparit, Gradishta e Peshtanit etj (19) .

Por qyteti më i rëndësishëm i fortifikuar ka qenë Antipatrea (Berati (20) ),



Fig. 31 — Kalaja e Beratit. Pamje e kodrës.
i
cili zë dhe pikën më të rëndësishme strategjikë në skajin perëndimor të
kësaj luginë, duke sunduar këtu një grykë të ngushtë, në kufi të zonës
malore dhe fushës së Myzeqesë. Periudhës ilire i përkasin disa
fragmente kullash dhe muresh. Ato të lënë të kuptosh që muret ilire
ndiqnin të njëjtën linjë, që ndjekin muret mesjetare te ruajtura deri
sot, duke rrethuar një sipërfaqe prej 11 ha, që zë krejt platformën e
sipërme të kodrës shkëmbore, mbi të cilën është ndërtuar ky fortifikim.
Traktat më të plota ruhen pranë hyrjes kryesore të kalasë,



Fig. 32 — Kalaja e Beratit. Trakt muri ilir në hyrjen kryesore.
ku
dallohen qartë dy periudha ndërtimi, të përfaqësuara nga dy stile të
ndryshme. E para është realizuar me blloqe drejfkëndëshe, me faqe të
punuara ashpër me çekiç dhe deri diku të guf-muara, ndërsa e dyta, me
blloqe drejkëndëshe të punuara rrafsh. Hyrja përshkon një kullë
katërkëndëshe me gjatësi 9,80 m dhe ndahet në dy pjesë.



Fig. 33 — Kalaja e Beratit. Hyrja kryesore.
Korri-dori i parë shërbente për zvogëlimin e numrit të sulmuesve, ndërsa korridori i dytë ishte pajisur me dy porta.

Antipatrea
(Berati) kishte përreth dhe një sërë kështjellash, në kufi me
Maqedoninë; tri prej tyre: Koragu, Gerunti dhe Orgesi, të
paidentifikuara deri sot, u pushtuan në vitin 200 p.e.r. nga legati
romak Luc Apusti, para se ky të arrinte pranë mureve të Antipatreas.

Paria
e qytetit nuk pranoi të dorëzonte fortesën pa luftë, sepse, siç dëshmon
Livi, ata kishin besim tek madhësia e qytetit, tek muret dhe tek pozita
e tij (XXXI, 27, 3), Pas pushtimit të qytetit, Legati romak, pasi i
vrau të gjithe banorët nga 16 vjeç e lart, lëshoi ushtrinë në plaçkë,
prishi muret dhe i vuri zjarrin qytetit (Livi, XXXI, 27,4). Kjo e
dhënë, megjithëse e ekzageruar, pasi gërmimet arkeologjike kanë treguar
se jeta ka vazhdua pa ndërprerje në këtë periudhë në Bërat, tregon
megjithatë per qendresën heroike të banorëve të qytetit, që e çuan Luc
Apustin të marre masa të jashtëzakonshme, për të mos inkurajuar dhe ne
kështjella e qytete të tjera një qëndresë të tillë.

Në
perëndim të Beratit, në Malësinë e Shpiragut ndodhet qyteti antik i
Dimalit, ndërsa në jugperëndim të tij, qyteti i Margëlliçit dhe qytezat
e Mbolanit dhe të Cfirit.

Dimali (21) ka
qenë një nga qytetet më të fortifikuara të Ilirisë Jugore dhe luajti
një rol të rëndësishëm në luftërat iliroromake. Në vitin 219 p.e.r.
Demeter Fari kishte vendosur një garnizon në Dimal, i cili konsiderohen
si një qytet që s´e merrte dot dora e armikut (Polyb. III, 18, 3, 4).
Ushtritë romake të komanduara nga Luc Emili mundën ta shtien në dorë
qytetin pas një rrethimi, duke përdorur me shumicë mjete sulmi. Në
vitin 205 p.e.r., Dimali figuron përsëri i rrethuar nga ushtritë romake
(Liv. XXIX, 12), por kësaj radhe ai ndodhej në duar të maqedonasve. Në
kushtet e paqës, që ju parashtruan Filipit V nga prokonsulii romak
Semproni, Dimali kalonte në duar të romakëve. Një nga arsyet që Dimali
lakmohej kaq shumë si prej maqedonasve ashtu edhe prej romakëve ishin
padyshim edhe fortifikimet e tij, por prej tyre sot ruhen vetëm gjurmë
fare të pakta; ato përfaqësohen nga blloqe të veçuara guri, të punuara
në forma të rregullta drejtkëndëshe, që rrethonin një kodër të përbërë
nga dy kreshta, prej të cilave ajo më e larta shërbente si akropol.

I
mbushur me fortifikime ka qenë edhe territori i Epirit të Veriut, midis
të cilëve Foinike (Finiqi) ishte qyteti më i pasur, më i fortifikuar
dhe më i fuqishëm në gjithë Epirin (22) . Finiqi shtrihet mbi platformën e një kodre të përzgjatur, rreth 2 km dhe me gjerësi rreth 420 m.



Fig. 34 — Foinike (Finiq, Sarandë). Planimetria e fotifikimeve të qytetit antik.
Fortifikimet
ndahen në tri grupe kryesore, që i përgjigjen dhe konfiguracionit të
terrenit në rrafshin e sipërm të kodrës. Akropoli zë një gjatësi prej
650 m, duke filluar nga skaji lindor. Pas tij vazhdon dhe për 500 m
zgjerimi i akropolit. Një mur i gjatë mbronte anën jugore të kodrës,
duke përfshirë kështu pjesën kryesore të qytetit të fortifikuar, ndërsa
një mur i katërt, më i gjati, rrethonte krejt konturin natyror të
plaformës së kodrës me një gjatësi prej 5 km. Gjerësia e mureve është
3,10 m. I gjithë ky sistem fortifikimi nuk u realizua në një kohë, por
edhe pas përfundimit të tij pati riparime të pjesshme të mureve. Këto
periudha të ndryshme ndërtimi pasqyrohen në stilet e murëzimit dhe në
teknikën e përdorur për ndërtimin e tyre. Kështu kemi mure të stilit
trapezoidal



Fig. 35 — Foinike (Finiq, Sarandë). Mur trapezoidal.
dhe
drejtkëndësh. Nga këto të fundit, faza më e vonë është realizuar me
blloqe me përmasa më të vogla. Në muret me blloqe drejtkëndëshe janë
përdorur dy teknika ndërtimi. Disa mure janë përforcuar nga pilastra
(0,60x0,80 m) të vendosura çdo 3 m largësi, ndërsa në disa të tjera
janë përdorur blloqe tërthore, që lidhin dy faqet e jashtme të murit.
Në krejt fortifikimin për mbrojtjen anësore të kurtinave si dhe në
Butrint janë përdorur bastionet, dalje drejtkëndëshe të mureve, të
cekta, por me ballë të gjerë. të cilat nuk e kalojnë lartësinë e
kurtinave dhe janë të mbushura në pjesën e brendshme. Në fortifikimet e
Finiqit të bien në sy disa trakte muresh të ndërtuara me blloqe
drejtkëndëshe gjigante,



Fig. 36 — Foinike (Finiq, Sarandë). Mur drejtkëndësh me blloqe të mëdha.
ku përmasat e një guri arrijnë gjatësinë 3,20 m, lartësinë 2,20 m dhe trashëgoi 1,60 m (23) .

Në
jugperëndim të Finiqit shtrihej territori i koinonit të prasaibëve, që
veçohej nga pjesa tjetër e Kaonisë nga mali i Milesë. Qendra kryesore e
këtij territori ishte Butrinti (Buthrot). Rreth Butrintit shtriheshin
dhe një sërë forifikimesh të tjera si Çuka e Ajtoit, Vagalati,
Malathrea, Katoajtoj etj (24) .

Qyteti antik i Butrintit,



Fig. 37 — Butrint, Sarandë. Planimetria e qytetit antik.
i
vendosur në këndin juglindor të gadishullit të Ksamilit, kishte një
pozitë mjaft të mbrojtur natyrore, duke u lagur në dy anë nga liqeni i
Butrintit dhe në njërën prej kanalit të Vivarit, i cili siguronte
njëkohësisht edhe lidhjen me detin, duke e kthyer qytetin në një skele.
Në fillim, fortifikimi i Butrintit përfshinte vetëm pjesën më të lartë
të kodrës që kishte një sipërfaqe rreth 0,40 ha. Muri prehistorik me
gurë të papunuar, që formonin boshllëqe të konsiderueshme në vendosjen
midis tyre, u rindërtua me një teknikë më të përparuar, me blloqe me
përmasa të mëdha, që i kalojnë 2 m në gjatësi dhe l m në lartësi, të
prera në forma poligonale dhe më tepër trapezoidale.



Fig. 38 — Butrint, Sarandë. Mur poligonal i hershëm në akropol.

Fundi i shek. V ose gjysma e parë e shek. IV do të ishte koha më e mundshme e ndërtimit të këtij muri (25) .

Nga fundi i shek. IV ose shek. III p.e.r., Butrinti u rrethua me një rreth të ri muresh,



Fig. 39 — Butrint, Sarandë. Mur trapezoidal i rreshtur.
duke
e zgjeruar mjaft territorin e mbrojtur nga të gjitha anët e
fortifikimit të vjetër, duke i lënë këtij të fundit funksionin e
akropolit. Muret e ndërtuara rishtas kishin një gjatësi prej 870 m dhe
përfshinin një sipërfaqe prej rreth 4 ha.

Në
vend të kullave janë përdorur dalje drejtkëndëshe në formë bastioni;
rolin e tyre e luanin dhe kthesat në formë dhëmbësharre, që ndiqte
linja e murit.

Me interes të veçantë, për
zgjidhjen koinstruktivo-planimetrike dhe për shkallën e ruajtjes së
tyre janë hyrjet. Qyteti përshkohej prej 6 hyrjesh, prej të cilave dy
janë ruajtur në gjendje mjaft të mirë: «Porta e liqenit» (Skea) nga
lindja dhe «Porta e luanit» nga veriu. «Porta e liqenit»



Fig. 40 — Butrint, Sarandë. Porta e Liqenit (Skea).



Fig. 40a — Butrint, Sarandë. Porta e Liqenit (Skea). Planimetria.
formohet
nga një korridor i ngushtë 1,50 m me gjatësi 5,25 m, ndërsa lartësia e
portës është 5 m. Korridori është mbuluar me arkitrarë; për lehtësimin
e peshës së tyre në boshllëk, skajet e arkitrave mbështeten mbi mensola
(ancakë) të profiluara, që dalin konsol në të dy anët e korridorit të
portës.



Fig. 41 — Butrint, Sarandë. Porta e Liqenit. Konstruksioni i mbulesës.
Porta
mbrohej nga një dalje 2 m e murit, në të majtë të saj, që formon në
vazhdim një bastion me ballë rreth 20 m. Një zgjidhje të ngjashme
konstruktive ka dhe «Porta e luanit».



Fig. 42 — Butrint, Sarandë. Porta e Luanit.



Fig. 42a — Butrint, Sarandë. Porta e Luanit. Planimetria.
Ajo
formohet nga spostimi i dy krahëve paralele të mureve rrethuese, duke
krijuar kështu nië hyrje të tipit tangencial. Korridori është i një
shkalle më të zhvilluar se i «Portës së liqenit», duke qenë më i gjerë
(2,15 m) dhe më i shkurtër (2,90 m). Mbulesa është realizuar edhe këtu
me arkitrarë guri monolite të mbështetur mbi ancakë. Brenda trashësisë
së murit, për lehtësimin e peshës, ishte krijuar një sistem i dyfishtë
arkitrarësh, që krijonin boshllëk midis tyre mbasi arkitrarët e dytë
mbështeteshin mbi trarë tërthorë, të vendosur mbi të parët. Hapësira
midis dy radhëve të arkitrarëve kishte seksionin e një trapezi, duke ja
kaluar kështu një pjesë të ngarkesës së bërthamës së murit, mureve
anësore të Portës (26) .
Arkitrau i jashtëm i portës, ku është gdhendur në reliev një luan që
shqyen kokën e një kau, eshte më i ulët nga arkitrarët e korridorit. Me
një fjalë, për sa i përket anës konstruktive, ai është një arkitra
fals, kështu që sulmuesit, të cilët me deshë goditnin arkitraun e
portës për të shembur pjesën e murit mbi të, pasi të kryenin një punë
të tillë, do të zhgënjeheshin, duke u ndeshur me arkitraun e vërtetë.

«Porta
e luanit» është rindërtuar pothuajse krejtësisht në një periudhë të
dytë, kur u ndërtua dhe një portë tjetër në anën jugore të qytetit e
njohur me emërtimin «Porta me kulla».



Fig. 43a — Butrint, Sarandë. Porta me kulla.



Fig. 43b — Butrint, Sarandë. Porta me kulla. Planimetria.



Fig. 43c — Butrint, Sarandë. Porta me kulla. Rikonstruksioni.
Më përfaqësuese për periudhën kryesore të ndërtimeve mbrojtëse të Butrintit mbetet «Porta e liqenit» dhe muret bri saj.

«Porta
e liqenit» ruan disa elemente, që kanë rëndësi për të përcaktuar kohën
e ndërtimit të saj dhe për pasojë të krejt mureve të kësaj periudhe
ndërtimi. Ancakët e profiluar lindin vonë në fortifikimet antike,
megjithëse në origjinë ato janë zhvillim i blloqeve që dalin në mënyrë
progresive mbi njëri-tjetrin, për të krijuar qemerin e rremë.

Në
gjysmën e dytë të shek. IV takojmë ancakë të profiluar ashpër në
Selinunt dhe në Heraklea mbi Latmos, por përafëritë më të plota dhe
shembujt më të sigurtë i ndeshim që nga mesi i shekullit III per deri
ne shfaqjet më të shpeshta, rreth mesit të shek II p.e.r. (27) .

Fundi
i shek. IV fillimi i shek. III p.e.r. nuk bie në kundërshtim as edhe me
datimin e teknikës së ndërtimit. Muret e kësaj faze ndërtimi të
fortifikimeve të Butrintit 3,80 m të gjerë, mund të cilësohen si të
tipit «trapezoidal i rreshtuar», ku radhët e blloqeve nuk formojnë
rreshta paralelë për shkak të shkallëzimeve që janë zbatuar për të
futur në një rresht blloqe guri me lartësi të ndryshme (28) .
Faqet e jashtme të murit lidhen në brendësi me mure tërthore, ndërsa
blloqet e gurëve janë përpunuar nga jashtë ashpër me çekiç, duke
theksuar kështu fortësinë e mureve dhe të kullave dhe duke i dhënë
krejt fortifikimit një pamje monumentale.

Fortifikimi
i Butrintit pati dhe një fazë tjetër zgjerimi; tani muri i ri përfshin
edhe një copë tokë nga terreni i sheshtë në jug të akropolit; brenda
mureve mbrojtëse . u përfshi teatri, i cili është gjithashtu një
ndërtim i kësaj kohe. Teknika e ndërtimit të murit të ri ndryshon,
blloqet e gurëve janë vendosur në rreshta paralele, ndërsa në disa
pjesë të murit janë përdorur pilastrat, të cilat dalin në pjesën e
brendshme.



Fig. 44 — Butrint, Sarandë. Mur drejtkëndësh me pilastra.
Porta
me kulla, që është e kësaj periudhe, mbrohet nga dy kulla anësore,
njëra prej tyre ka në planimetri formën e shkronjës U, ndërsa tjetra
është katërkëndëshe. Këto ndërtime, sipas mendimit të disa studiuesve,
i përkasin fundit të shek. III p.e.r. Po ta lidhim këtë fazë me
rrezikun e invazionit romak (periudha e luftës II iliro-romake), kur
siç dihet Epiri pësoi shkatërrime të mëdha ato mund të jenë edhe më të
vëna, deri nga e treta e parë e shek. II p.e.r.

Një fortifikim tjetër me interes, për karakterin e tij të veçantë është muri i Demës



Fig. 45 — Ksamil, Sarandë. Muri i Demës.
i
cili ndërpriste gadishullin e Ksamilit në vendin më të ngushtë e që
bllokonte rrugën që vinte nga veriu gjatë bregdetit për në Butrint.
Fillon nga bregu i liqenit të Butrintit dhe pasi arrin majën e kodrës,
zbret në drejtim të detit Jon. Ai ka pasur një gjerësi prej 9,20-9,60 m
dhe përbëhej në fakt nga dy mure paralele me gjerësi prej 2,80 m secili
dhe prej mbushjes midis tyre me gjerësi 5 m. Në çdo 3-4 m, të dy muret
anësore lidhen me mure tërthore. Vende-vende fortifikimi ka një gjerësi
prej 7 m, duke i lënë kështu vend shkallëve, që të ngjitnin në pjesën e
sipërme të tij. Muri është ndërtuar me blloqe guri drejtkëndëshe, me
faqe të përpunuara rrafsh. Lartësia e rreshtave është zakonisht rreth
0,80 m, por nganjëherë blloqet e gurëve arrijnë përmasa të mëdha, duke
pasur një gjatësi që i kalon 2,50 m dhe lartësi 1,50 m. Ndryshe nga
ç´është menduar deri tani, ky fortifikim nuk është një mur i zakonshëm,
që mbyllte ngushticën e Ksamilit, por një kala në kuptimin e plotë të
fjalës, përmasat e së cilës (raporti gjatësi-gjerësi) i përgjigjeshin
funksionit që kishte. Në sheshin me gjerësi 9,60 m mbi mur kishte vend
të bollshëm për lëvizjen dhe manovrimin e trupave si dhe për vendosjen
e makinave gurhedhëse. Nga të katër anët muri ka qenë rrethuar me
parapet me frëngji, duke mundur kështu t´i rezistonte edhe një sulmi
nga shpina ose rrethimi. Zgjidhja konstruktive e këtij fortifikimi në
mënyrën e përshkruar me vendosjen e dy mureve paralele pranë
njëri-tjetrit dhe mbushjen me gurë të hapësirës midis tyre, përdorimi i
mureve lidhës tërthore dhe blloqet e gurëve me përmasa të mëdha
krijonin avantazhin që fortifikimi të ishte i padëmtueshëm nga deshët
dhe makinat gurhedhëse.

Fortifikimi i dytë për nga madhësia në territorin e prasaibëve, pas Butrintit, është Çuka e Ajtoit (29) .



Fig. 46 — Çuka e Ajtoit, Sarandë. Planimetria.



Fig. 46a — Çuka e Ajtoit, Sarandë. Tipet e portave.

Kalaja
është ndërtuar mbi një kodër që ngrihet në formën e një koni, në skaj
të fushës së Vrinës. Muret mbrojtëse, rne gjatësi 1.400 m, rrethojnë
një sipërfaqe prej rreth 5 ha. Planimetria karakterizohet nga kthesat
zigzage të linjes së mureve dhe nga mungesa e plotë e kullave
Fortifikimi përshkohet nga katër hyrje me zgjidhje të ndryshme
planimetrike.

Në një periudhë më të vonë, si
rezultat i zgjerimit të qytetit, janë zgjeruar dhe muret e fortifikimit
nga ana perëndimore. Muret me gjerësi 3,50 m, të pajisur me kulla dhe
me ndarje tërthore çdo 3,50 m, janë punuar me teknikën poligonale dhe
trapezoidale, të cilat, si në fortifikimet e Lisit, ndërthuren me
njëra-tjetrën dhe janë të njëkohshme.



Fig. 47 — Çuka e Ajtoit, Sarandë. Mur poligonal i vonë.
Një trakt tjetër në këto mure është punuar me blloqe drejtkëndëshe.



Fig. 48 — Çuka e Ajtoit, Sarandë. Mur trapezoidal i rreshtuar.
Gërmime
arkeologjike janë kryer në një ndërtesë të madhe, ku është përdorur e
njëjta teknikë si në muret rrethuese. Materialet e zbuluara i përkasin
fundit të shek. IV — shek. III p.e.r.

Në këtë ndërtesë ruhet e plotë një portë e mbuluar me qemer të rremë.



Fig. 49 — Çuka e Ajtoit, Sarandë. Porte në Çukën e Ajtoit.

Çuka
e Ajtoit është një fortifikim i fundit të shek. IV — shek. III p.e.r.,
ku vihet re eklektizmi, që karakterizon këtë gjini për sa i përket
stilit të ndërtimit në periudhën helenistike. Kthimi në forma të
vjetra, por njëkohësisht një mënyrë e re manjeriste e trajtimit të tyre (30) .

Tri
fortifikime të tjera më të vogla në territorin e prasaibëve kishin
thjesht karakter ushtarak. Ato kontrollonin hyrjet dhe rrugët që të
çonin në brendësi të këtij territori. Këto janë kulla e Vagalatit,



Fig. 50 — Kulla e Vagalatit, Sarandë.



Fig. 50a — Kulla e Vagalatit, Sarandë. Pamje ansore.
kështjella
e Malathresë si dhe kulla në fshatin Çukë në veri të Butrintit. Të tria
këto ndërtime i përkasin periudhës së fundit të ndërtimeve mbrojtëse të
këtij koinoni para pushtimit romak.

Një sistem
fortifikimi të veçantë kishte dhe lugina e Drinos me gjatësi 55 km dhe
gjerësi rreth 7 km, e kufizuar nga të dyja anët prej kodrash të larta
dhe malesh. Hyrja veriore e luginës kontrollohej nga fortifikimi i
vogël i Leklit (31), që përfshinte një sipërfaqe prej rreth i ha.

Trakte
të shkëputura muresh poligonale janë zbuluar edhe në Kardhiq.
Fortifikime të tjera, që zinin pika sunduese në këtë luginë, ishin
fortifikimet në Labovën e Kryqit



Fig. 51 — Pepel, Gjirokastër. Kullë në kalanë e Pepelit.
në Melan, Pepel



Fig. 52 — Pepel, Gjirokastër. Planimetria e kalasë së Pepelit.
dhe Selo.

Por
qendra kryesore në këtë luginë ishte qyteti i Antigonesë i identifikuar
me rrënojat pranë fshatit Jermë, përballë Gjirokastrës.



Fig. 53 — Jermë, Gjirokastër. Planimetria e qytetit antik të Antigonesë.

Qyteti shtrihej mbi pllajën e gjerë të një kodre me sipërfaqe rreth 50 ha, e cila rrethohej nga një mur 4 km i gjatë (32) .
Muret kanë një gjerësi prej 3,20 m; dy paretet anësore të tyre
bashkohen nga lidhje tërthore. Në Antigone, si dhe në shumë fortifikime
të tjera të kësaj periudhe (fundi shek. IV-shek. III), vihet re
bashkekzistenca e stileve të ndryshme të ndërtimit.

Në
muret e Antigonesë mbizotëron stili me blloqe këndrejtë të vendosura në
rreshta me lartësi të barabarta (izodomik), por vende-vende vërehet dhe
përdorimi i stilit poligonal.

Një pjesë e fortifikimeve të luginës së Drinosit mund të lidhen me veprimtarinë ndërtimore të Pirros (33) ,
ndërsa të tjerat mund të jenë dhe më të vona, si pasojë e koniunkturave
politike të krijuara në gjysmën e dytë të shek. III, të transferimit të
qendrës së Lidhjes epirote në Foinike (34) dhe
të kërcënimit të Epirit nga shteti ilir, siç ishte rasti i rrethimit të
Foinikës më 230 p.e.r. dhe i vendosjes së një garnizoni ilir në Korkyrë
(Korfuz). Deri tani e vetmja qendër ku janë kryer gërmime arkeologjike
në këtë zonë, Antigonea, ka dhënë materiale të shek. III p.e.r.

FORTIFIKIME NGA VITI 600 DERI Në 1400

Megjithëse
Iliria dhe territori i Shqipërisë, si pjesë e saj, në prag të mesjetës
u ndodhën nën presionin e dyndjes së popujve, që vinin nga verilindja,
prej të cilëve fiset sllave zunë vend në gadishullin Ballkanik, mjaft
qytete të fortifikuara dhe kështjella mundën t´i qëndrojnë valës së
dyndjeve, ndërsa disa të tjera u përtërinë në fillimet e mesjetës së
mesme dhe u kthyen më vonë në qendra të principatave të para feudale
shqiptare. Të tilla ishin Shkodra, Berati, Kruja etj.

Një nga qytetet më të rëndësishme të mesjetës së hershme, që përballoi sulmet barbare, ishte pa dyshim Durrësi,



Fig. 92 — Kalaja e Durrësit. Gravurë.



Fig. 92a — Durrës. Kështjella e poshtme (viz. E. Lir).
i
cili nga fundi i shek. VIII, me krijimin e sistemit të ri administrativ
bizantin të temave, u bë qendra e një krahinë të madhe në pjesën
perëndimore të Perandorisë, që përfshinte tokat e bregut lindor të
Adriatikut nga Tivari deri në Vjosë. Durrësi kishte rreth tij dhe një
sërë kështjellash, 30 nga të cilat, pa emërtime të veçanta, përmenden
në burimet historike të fundit të shek. IX (1) .

Megjithëse
gjatë gjithë mesjetës bazën e fortifikimeve të këtij qyteti e përbënin
muret me tulla të ndërtuara në kohën e perandorit Anastas I (491-518),
me origjinë nga Durrësi (2) , nuk kanë munguar ndërtimet mbrojtëse edhe gjatë mesjetës së hershme e të mesme, prej të cilave sot ruhen vetëm pak gjurmë.

Nga
të dhënat historike, ndërtimet fortifikuese të kësaj periudhe mund të
lokalizohen në «Akropol» apo në «kështjellën e sipërme» dhe në murin
rrethues verior në afërsi të saj, ndërsa nga zbulimet e kohëve të
fundit në terren edhe në kështjellën mbi lartësinë «59», e cila që nga
viti 1243 njihet nga burimet historike me emrin «kështjella e poshtme».
Kalaja e Durrësit ra në dorë të anzhuinëve më 1272, Më pas, në vitin
1280- Karli I urdhëroi kryerjen e punimeve fortifikuese në Akropol.
Lidhur me këto punime në relacionet e kësaj kohe përmendet dhe çka
ruhej nga ndërtimët e vjetra mbrojtëse në këtë pjesë të kalasë. Aty
ishin disa kulla, që përmbanin një sterë në katin e poshtëm dhe kapelë
në të sipërmin, që të kujtojnë kullat në malin Athos, të cilat datohen
në shek. X-XI dhe «kanë pasur gjithmonë një sterë në katin përdhes,
ndërsa në katin e sipërm mbi tarracë një kapelë» (3) .
Këto ndërtime të vjetra nuk i përgjigjeshin kërkesave të kohës dhe
Karli I i lartësoi bashkë me muret pranë tyre, ndërsa kullën e ndërtuar
50 vjet më parë (1225) nga despoti i Epirit Teodor Komneni, nuk e
preku. po të gjykojmë nga të gjitha këto si dhe nga fakti se tërmeti
katastrofik i vitit 1273 nuk e dëmtoi akropolin, do të mendonim së paku
për një datim në shek. XI ose më të hershëm, të ndërtimeve të mësipërme
të «Akropolit».

Në kështjellën e sipërme kishte
selinë e tij duka i Durrësit, dhe më vonë, kur Durrësi ra nën sundimin
e feudalëve shqiptarë (1368-1392), aty qëndruan Karl dhe Gjergj Topia.
Akropoli apo «kështjella e sipërme», siç përmendet më dendur në
mesjetë, si dhe pjesa veriore e kalasë komandohej nga një kryekullë
(Donzhon). Kjo u ndërtua gjatë murit rrethues verior nga despoti i
Epirit Teodor Komneni dhe ishte e pajisur rne një banesë dhe me një mur
rrethues të brendshëm. Kryekulla ruhej në një lartësi prej 10 m deri
nga mesi i shek. XIX.

Akropoli kishte dy porta.
Njëra që e lidhte me qytetin ishte me kanata druri të fortë me trashësi
rreth 15 cm, ndërsa tjetra që të nxirrte në livadhet jashtë qytetit dhe
që i ekspozohej më tepër sulmit ishte pajisur me kanata të veshura me
pllaka hekuri. Përveç kështjellës së sipërme, që ndodhej në vendin e
akropolit të dikurshëm të kalasë antike, Durrësi kishte edhe një
kështjellë tjetër, e cila përmendet në dokumente me emrin «kështjella e
poshtme». Ajo ndodhet mbi majën e një kodre me lartësi më të ulët se e
para, më pranë bregut të detit dhe i mbështetet nga ana e brendshme
murit jugperëndimor të kalasë.

Kështjella e poshtme në lartësinë «59» ka kaluar nëpër dy periudha kryesore ndërtimi.



Fig. 93 — Durrës. Kalaja e reduktuar në periudhën e pushtimit turk dhe kështjella e poshtme. Planimetria.



Fig. 93a — Durrës. Kullë poligonale në kështjellën e poshtme.
Ajo
ka thuajse formën e një katrori me gjatësi brinjësh rreth 50 m. Në
periudhën e parë, që datohet rreth shek XI-XIII, kishte kulla të
rrumbullakëta në qoshet, dhe katërkëndëshe në mesin e kurtinave. Pasi
qe rrënuar pothuajse krejtësisht, u rindërtua në gjysmën e parë të
shek. XV, kur Durrësi ishte nën sundimin venecian. Në vend të kullave
të rrumbullakëta u ngritën kulla tetëkëndëshe, ndërsa kullat
katërkëndëshe u rindërtuan në formën e parë. Kjo kështjellë, që
ndryshon nga e sipërmja, ka pasur siç duket një karakter thjesht
ushtarak, ku qëndronte pjesa kryesore e garnizonit të përhershëm të
qytetit në kohë paqe.

Me interes është dhe fakti
i përmendjes në shek. XI i një elementi arkitektonik me rëndësi në
kalanë e Durrësit. Gjergj Paleologu, i emëruar duke në Durrës me porosi
të perandorit Aleks Komneni, me 1081 ndërtoi bedenat e kalasë në një
mënyrë të re. Ai përdori disa konstruksione druri të palidhura mirë, që
kur normandët të ngjiteshin me anën e shkallëve, të rrëzoheshin për
tokë bashkë me to (4) .
është e kuptueshme që konstruksione të tilla prej druri, për të arritur
qëllimin e përmendur, duhet të dilnin në formë konsoli mbi muret, se
ato duhet të kenë ekzistuar që më parë në formë të qëndrueshme për t´u
shërbyer qëllimeve të tjera, dhe se në këtë rast aplikoheshin për të
përmbushur një dredhi lufte.

Kalaja e Durrësit,
në mesjetë, konsiderohej si një nga fortesat më të fuqishme të bregut
perëndimor të Adriatikut, aq sa pushtimi i saj nga normandët më 1182
shkaktoi panik në krahinat përreth e deri në Selanik. Më vonë, kur
turqit u ndodhën para portave të kalasë që ishte në atë kohë gjysmë e
rrënuar, kronisti turk Idriz Bitlisi, shkruan ndër të tjera se «Durrësi
ishte një nga qytetet më të mëdha i të pafeve dhe kalaja e tij shihej
në viset e Rumelisë si një Kostandinopojë e dytë» (5) .

Në
fillim të shek. XI dhe gjatë shekullit XII, përveç Durrësit përmenden
dhe mjaft qytete të fortifikuara dhe kështjella të tjera në territorin
e vendit tonë, sidomos në kronikat që përshkruajnë fitoret e perandorit
bizantin Vasili II kundër bullgarëve dhe më vonë nga gjeografi arab
Al-Idrizi. Një shkak i fuqishëm për riparimin e kështjellave të vjetra
dhe ndërtimin e të rejave ka qenë pa dyshim dhe krijimi i shteteve të
para sllave në shek të IX, X e më vonë, që kërcënonin seriozisht
pushtetin bizantin. Të kësaj periudhe janë kështjella e Lezhës
(Elission),



Fig. 94a — Kështjella e Lezhës. Pamje e përgjithshme.



Fig. 94b — Kështjella e Lezhës. Hyrja veriore.
Petrela,
Devolli. Butrinti etj. Një pjesë e këtyre janë ngritur mbi
konstruksione të vjetra ilire, por ka edhe nga to që lindin rishtas në
pika të rëndësishme strategjike. Kjo periudhë përkon dhe me fillimin e
fuqizimit të feudalëve të parë arbëreshë, të cilët më vonë arrijnë të
krijojnë principata të pavarura, në të cilat kishin dhe selitë e tyre
të fortifikuara.

Një nga tipat e thjeshtë të
kështjellave mesjetare të kësaj periudhe, që ka qenë një pararojë e
Durrësit nga drejtimi i Qafës së Kërrabës e që paraqet faza të hershme
mesjetare, është ajo e Petrelës (6) .



Fig. 95a — Tiranë. Kështjella e Petrelës. Pamje.



Fig. 95b — Tiranë. Kështjella e Petrelës. Planimetria.

është
ndërtuar në majën shkëmbore të një kodre, 400 m të lartë, në juglindje
të qytetit të Tiranës, në bregun e majtë të lumit Erzen. Muret
rrethojnë një shesh të vogël në formë trekëndëshi, perimetri i të cilit
nuk i kalon të 100 metrat.

Në gjendjen e sotme,
kështjella përveç murit rrethues, ruan dy kulla të rumbullakëta në anën
më pak të mbrojtur të kodrës dhe një portë të vogël midis tyre. Në
pjesën e brendshme ndodhen dy stera, gjurmët e dy kthinave banimi, si
dhe të një kullë drejtkëndëshe në pjesën qendrore. Përveç kështjellës
së ndërtuar në pjesën më të lartë të kodrës, një mur i harkuar rrethon
pjesën më pak të mbrojtur të shpatit verilindor të saj. Ky i fundit
është pajisur me një portë që ndodhet në skajin e tij.

Në
fazën fillestare kështjella përbëhej nga një mur që mbyllte anën më pak
të mbrojtur të platformës së vogël trekëndëshe mbi majën e shkëmbit,
duke lënë të parrethuara pjesët e thikta shkëmbore. A është ndërtuar në
të njëjtën kohë dhe kulla drejtkëndëshe e vrojtimit, në pjesën qendrore
të sheshit? Kjo nuk mund të thuhet me siguri, por sidoqoftë ajo lidhet
në idenë e projektimit më tepër me këtë fazë ndërtimi. është për t´u
v,ënë re se ndërtuesit e parë të Petrelës, ishin aq pak të
familjarizuar me kullat e lidhura me kurfina saqë edhe një kullë të
veçuar, e cila ekzistonte atje që më parë, e kanë lënë të palidhur me
murin e ri dhe bile krejt jashtë fortifikimit.

Po
të kemi parasysh se në shek. XI Petrela rifortifikohet si dhe rolin që
luajti ajo në luftën midis normandëve dhe bizantinëve. kjo fazë
ndërtimi duhet t´i përkasë periudhës para shek. XI.

Kështjella
e Petrelës mori formën e një kështjelle të vërtetë feudali, në kohën e
sundimit të familjes feudale të topiasve dhe më vonë. Në këtë kohë u
ndërtua një kullë gjysmërrethore



Fig. 96a — Kështjella e Petrelës. Pamje nga JL.
në
këndin veri lindor të fortifikimit të mëparshëm dhe u përfshi në
sistemin mbrojtës kulla e qoshes veriperëndimore, që ishte lënë deri në
atë kohë jashtë fortifikimit. Hyrja ekzistuese me të rënë u lidhën në
një sistem të vetëm. Kësaj periudhe duket se i përket edhe muri
rrethues i jashtëm.

Për të hyrë në kështjellë
duhej të ngjitje një palë shkallë guri që i mbështeteshin nga jashtë
murit të saj dhe mbaronin në një shesh pushimi para portës. Korridori i
hyrjes formonte dy kthesa kënddrejtë dhe mbulohej me qemere. Pas çdo
kthesë vinin nga një palë shkallë me 4-5 këmbë që të ngjitnin në
oborrin e kështjellës. Hyrja sigurohej nga dy porta dyflegërshe të
vendosura në fillim dhe në fund të korridorit, që siguroheshin nga
brenda me katarah. Për ndriçimin e korridorit shërbente një dritare e
vogël katërkëndëshe e hapur në pjesën e sipërme të qemerit, pranë
portës së parë, e cila me rrugë të përkthyer përshkonte trashësinë e
murit të kështjellës dhe dilte mbi harkun e portës. Një interes të
veçantë për arkitekturën e saj paraqet kulla gjysmërrethore e skajit
verilindor të kështjellës.



Fig. 96 — Kështjella e Petrelës. Kulla 1. Premje, planimetria.
Kulla
është e tipit me shpinë të hapur, kështu që ajo përdorej vetëm për
luftime. Hapësira e pjesës së prapme mblohej me një hark të thjeshtë
tullash. Në gjendje aktuale ka një lartësi prej 12,80 m. Kati përdhes
krejtësisht i mbyllur, ndahej nga kati I me dysheme druri, ndërsa kati
II me lartësi 3,70 m mbulohet me një kësulë sferike të ndërtuar me
tulla. Mbi tarracë ka pasur edhe një kat të tretë, i cili ka qenë me
konstruksion druri, që dilte konsol mbi muret perimetrale të kullës. Në
këtë mënyrë ai kontrollonte pjesën e poshtme të mureve të saj, ndërsa
çatia gjithashtu prej druri e veshur me plumb apo me tjegulla, ka pasur
logjikisht formë gjysmëkonike. Kthina e katit II ka qenë ambienti
kryesor i luftimit. Prej tij shohin në drejtime të ndryshme dy frëngji
për topa të vegjël. Në pjesën e brendshme frëngjitë kanë formën e një
kamareje 1,75 të lartë të mbuluar me qemer sektorialë tullash. Në
ballin e frëngjisë, të mbyllur me një mur të hollë, është lënë në
pjesën e sipërme një e çarë vertikale për vrojtim, dhe në pjesën e
poshtme një vrimë e rrumbullakët me diametër 17 cm për vendosjen e
grykës së topit.



Fig. 96b — Kështjella e Petrelës. Frëngji në kullën 1. Pamje, premje.
Ky
tip frengjie topi është nga më të hershmit dhe i vetmi ekzemplar i
ruajtur në vendin tonë. Kulla verilindore nuk është formuar akoma si
një kullë e vërtetë për artileri. Atë e dallon nga kullat e tjera
mesjetare të kohës së përdorimit të armëve të bardha, hapja e frëngjive
për topa dhe deri diku trashësia e mureve, që arrin 2,10 m. Por nga ana
tjetër, këto bien vertikalisht mbi terren dhe janë shumë të larta (duke
llogaritur dhe katin e tretë), ndërsa kati i poshtëm që i ekspozon
goditjeve një sipërfaqe mjaft të madhe, është bosh në pjesën e
brendshme. Në një periudhë të mëvonshme ndërtimi, kulla është veshur,
në më tepër se gjysmën e lartësisë së saj me një mur, që vjen duke u
zgjeruar në bazë dhe bie mbi terren në formë «skarpati». ë njëjta gjë
është bërë dhe me murin, që lidh të dy kullat.

Në
sajë të pozitës të rëndësishme strategjikë dhe mbrojtjes natyrore,
kështjella e Petrelës pati një jetë të gjatë dhe luajti rol të
rëndësishëm jo vetëm gjatë shekujve të fundit të mesjetës së hershme,
por edhe gjatë shek. XV, në luftën e madhe shqiptaro-turke. Për një
kohë kështjella e Petrelës ka qenë vendqëndrimi i së motrës së
Skënderbeut, Mamicës, me familjen dhe kohortën e saj.

Gjurmë
të hershme fortifikimesh mesjetare takojmë edhe në qytetin e
fortifikuar të Butrintit, i cili gjatë mesjetës pati rrethimin më të
madh me mure mbrojtëse nga të gjitha periudhat e mëparshme. Ndërtimet
më të hershme përfaqësohen nga mure të ndërtuara me gurë të ripërdorur
antikë, ku midis fugave vertikale janë vendosur horizontalisht copa
tullash dhe tjegullash. Këto mure mbështeten direkt mbi muret antike.
Të kësaj periudhe janë në Butrint edhe disa kulla trekëndëshe.



Fig. 97 — Butrint, Sarandë. Kullë mesjetare.
Në
kurtinat dalin në intervale të caktuara kontraforta drejtkëndëshe dhe
trekëndëshe në plan. Të parat projektohen 0,80 m nga kurtinat ndërsa të
dytat 1,50 m, duke pasur bazën rreth 2,50 m.

Teknika
e përmendur e mureve të Butrintit takohet dhe në disa kisha të
krahinave fqinje me të, në Greqinë veriperëndimore si në Epir. Akarnani
dhe Etoli, të cilat datohen nga gjysma e dytë e shek. VIII deri në shek
X, me përjashtim të kishave të Artës të ndërtuara në shek. XIII (7) .
Për më tepër, si këto krahina ashtu dhe Butrinti, përfshiheshin në
shekujt e mesjetës së hershme dhe më vonë në të njëjtën temë bizantine,
në atë të Nikopojës.

Gjithashtu, në kështjellën
mesjetare të Lezhës, direkt mbi substruksionet antike, janë mbështetur
mure të lidhura me llaç gëlqereje ku fugat vertikale mbushen si në
Butrint me tulla, por më tepër me copa te thyera guri.



Fig. 98 — Kështjella e sipërme e Lezhës. Trakt muri i mesjetës së hershme.
Një
fenomen i tillë vërehet në kështjellën mesjetare te Shkupit, ku kjo
teknikë takohet në pjesën më të madhe të mureve dhe kullave të ruajtura
deri në ditët tona (8) .
Muret mbrojtëse të Lezhës, ne mesjetën e hershme rrethonin jo vetëm
majën e kodrës (Akropolin antik) por edhe shpatin e saj, duke zbritur
në fushë. Një shtrirje të tillë fortifikimet e Lezhës nuk e kanë pasur
asnjëherë më vonë gjatë mesjetës, por vetëm në kohën e lulëzimit më të
madh të qytetit antik të Lisit (fundi shek. IV — shek. III p.e.r.).

Muri
i poshtëm i qytetit, që shkon në fushë para rrëzës së kodrës, i zbuluar
këto kohët e fundit nga punime të rastit, nuk mbështetet mbi
substruksione antike dhe është ndërtuar me kontraforta me plan
drejtkëndësh, si në Butrint. Nuk mund të mos merret parasysh, në këtë
rast, përmendja e kështjellës së Lezhës, në trajtën Elission, që nga
viti 1018, gjë që na lejon ta datojmë këtë periudhë ndërtimi, së paku
në shekujt IX-X.

Kalaja mesjetare e Lezhës, duke
përfshirë në të krejt fazat e evolucionit të saj, përbëhet nga disa
pjesë: kështjella, qyteti i fortifikuar, i cili ndahet nga një mur
tërthor me qytetin e sipërm dhe të poshtëm dhe më në fund kështjella e
poshtme që shtrihet në zonën fushore midis lumit dhe kodrës. Kështjella
e sipërme zë pjesën më të lartë të kodrës dhe ka formën e një
shumëkëndëshi të çrregullt. Ajo ndjek linjën e Akropolit të dikurshëm
të Lisit. Në kështjellë të fusin tri hyrje, njëra nga veriu dhe dy të
tjerat nga jugu dhe lindja. Hyrja veriore, duket, ishte hyrja kryesore
për në kështjellë. Ajo mbrohet nga krahu i djathtë nga një dalje
drejtkëndëshe e murit ndërsa nga e majta prej një kullë të vogël
katërkëndëshe. Porta është ndërtuar me blloqe të mëdha guri monolit të
marrë si duket nga ndërtimet antike. Dy blloqe në çdo anë formojnë
paturat e portës, ndërsa harku i shtrirë i mbulesës krijohet nga gurë
të mëdhenj të punuar. Për të mbështetur gurët e thembrave të harku t,
blloqet e sipërme të paturave janë gdhendur në thellësi në pjesën e
brendshme të tyre. Porta sigurohej nga brenda nga një tra që lëvizte në
një kanal katërkëndësh 30x25 cm. Nga njëra anë kanali është i thellë,
ndërsa nga ana tjetër aq sa për të fiksuar trarin. Nga një foto e Th.
Ipenit kuptohet se mbi portë ka pasur një mashikul guri, por kjo mund
t´i përkiste një periudhe më të vonë ndërtimi. Një periudhe të
mëvonshme ndërtimi i përket dhe një mur i harkuar, i ndërtuar para
hyrjes, i cili është pajisur me një parapet me frëngji. Hyrja ka qenë e
njëjtë me atë verioren. Edhe këtu pragu dhe paturat kanë qenë ndërtuar
me blloqe monolite guri, por prej tyre ruhen vetëm blloqet e bazës. Kjo
e fundit mbrohej nga një kullë katërkëndëshe në krahun e djathtë dhe
nga një kthesë e murit në anën e majtë. Kthesa del më tepër sesa kulla
duke i qëndruar përballë rrugës që të çonte tek kjo hyrje. Rruga ndjek
një trase të vjetër, që lidhte dikur Lisin me Akrolisin, duke kaluar
nëpër qafën që lidh këto dy kodra. Kështu që hyrja jugore përputhet me
një nga hyrjet e kohës antike, gjurmët e së cilës ruhen akoma. Në kohën
e pushtimit turk hyrja u bë e dyfishtë duke mbyllur me mur hapësirën
nga skaji i kullës deri tek kthesa drejtkëndëshe në krahun tjetër dhe
duke lënë të hapur në këtë mur një portë të mbuluar me hark rrethor.
Gjithashtu, përballë kësaj porte të dytë u ndërtua një mur masiv, që u
mbështet në skajin e daljes drejtkëndëshe të anës së majtë. Ky mur e
fshihte portën nga vrojtimi direkt, duke ndjekur në këtë mënyrë
detyrimisht planimetrinë e hyrjes antike, e cila ishte e tipit
tangjentor. Në bazamentet e kullës, në të djathtë të hyrjes, ruhet një
trakt përfaqësues i mesjetës së hershme (shek. IX-X), i ndërtuar në
blloqe gurësh antikë të ripërdorur, me copa guri të vendosura
horizontalisht në fugat vertikale midis tyre. Më nga lindja, po e kësaj
kohe dhe e ndërtuar me të njëjtën teknikë, ka qenë një kullë
gjysmërrethore, e rindërtuar më vonë si një kullë katërkëndëshe me
përmasa më të vogla. Kjo kullë në faqen ballore ka qenë pajisur me një
mashikul druri. Gjurmë të ndërtimeve mesjetare të hershme takojmë edhe
gjatë murit perëndimor të kështjellës, ashtu si dhe në murin verior.

Hyrja
lindore është rikonstruktuar plotësisht gjatë periudhës së pushtimit
turk. Porta këtu mbulohet me një hark të plotë gjysmërrethor të punuar
me gurë të vegjël. Por edhe kjo hyrje si ajo jugore ndjek planimetrinë
e një hyrjeje antike të tipit tangjentor. Brenda në kështjellë ndodhen
një sërë kthinash që i mbështeten murit jugor dhe pjesërisht atij
lindor; një xhami, dy stera të mbuluara me qemer cilindrik si dhe
rrënoja ndërtesash të tjera. Në parapetet e mureve takohen frëngji të
tipave të ndryshëm: shigjetë, për armë zjarri si dhe frengji topash.
Gjithashtu takohen edhe bedena të përshkuara nga frëngji.

Në
një kohë të vonë, në shekujt XVII-XVIII, pjesa më e ngritur e kodrës
brenda kështjellës është përfshirë në një fortifikim më vete, me qëllim
që të ndahej vendbanimi i komandantit të kështjellës nga pjesa tjetër e
saj. Ndarja është bërë me mure të holla 0,55 m, të cilët pjesërisht i
mbështeten mureve të xhamisë për t´ia përshtatur qëllimit një pjesë të
tyre. Gjatë murit janë krijuar kulla të vogla katërkëndëshe të hapura
krejtësisht nga ana e brendshme. Si tek kullat ashtu edhe në mure janë
hapur frëngji të shumta për armë zjarri; disa nga kullat kanë pasur
edhe mashikula që mbështeteshin mbi konsola guri. Në përgjithësi, në
kështjellë, përveç gjurmëve të mesjetës së hershme, dallojmë dhe dy
faza të tjera të rëndësishme mesjetare: atë para pushtimit turk që
duhet t´i përkasë shek. XIII deri nga filimi i shek. XV dhe fazën pas
pushtimit turk. Nga faza e ndërtimeve të shek. XIII-XIV më përfaqësuese
janë hyrjet veriore dhe jugore si dhe kulla katërkëndëshe bri kësaj të
fundit.

Në murin rrethues të qytetit, gjurmët
mesjetare i takojmë jo vetëm në murin me kontraforta që përmendëm më
lart, por edhe në murin rrethues verior në afërsi të mureve antike të
shek. I p.e.r., ku ruhet një trakt rreth 30 m i gjatë në lartësinë e
një blloku guri. Midis blloqeve antike të ripërdorura të lidhura me
llaç janë futur copa guri në fugat vertikale. Në pjesët fushore të
Lezhës, midis lumit dhe rrëzës së kodrës, kohët e fundit, gjatë
prishjes së banesave të dëmtuara nga tërmeti i 15 Prillit 1979, u
zbuluan trakte muresh mbrojtëse, që i përkisnin një kështjelle, të
cilën për ta dalluar e kemi quajtur «kështjella e poshtme».

Kështjella
e poshtme ka pasur një planimetri drejtkëndëshe të përzgjatur në
drejtimin veri-jug. Muri perëndimor i kështjellës është ngritur mbi
linjën e murit antik që rrethonte dikur qytetin e poshtëm, ndërsa si
mur verior është shfrytëzuar muri mesjetar i hershëm me kontraforte, i
cili shkon paralel me të parin, i spostuar nga ai rreth 65 m më në
thellësi të vendbanimit, ndërsa muri jugor i kështjellës bashkonte këto
dy linja më të vjetra fortifikimesh. Në drejtim të veriut kështjella e
poshtme mund të ndiqet deri në një largësi prej 150 m, më tej gjurmët
humbasin, kështu që nuk dimë nëse ajo bashkohej me murin verior të
qytetit antik apo përfundonte diku para se të arrinte tek ai, por më i
pranueshëm është varianti i parë. Muret e këtij fortifikimi
përforcoheshin në intervale të caktuara nga kulla katërkëndëshe, tri
prej të cilave dëshmohen nga gjurmët e ruajtura. Edhe në kështjellën e
poshtme dallohen dy periudha ndërtimi. Periudhës së parë i përket një
trakt i murit jugor me gjatësi rreth 30 m dhe trashësi 4 m, ndërsa
gjithë pjesa tjetër e kështjellës, muret e së cilës kanë një gjerësi
prej 2.50 m, i përket një periudhe më të vonë.

Kalaja
e Lezhës ka qenë një nga fortesat kryesore të temës së Durrësit dhe
mbronte kufirin verior të saj, kështu që kujdesi për mbajtjen e
fortifikimeve të këtij qyteti gjatë mesjetës së hershme dhe pjesërisht
asaj të mesme ka qenë i vazhdueshëm. Pushtimi i përkohshëm i qytetit
nga fiset sllave në vitin 592 shënohet si një ngjarje me rëndësi në
burimet historike. Kështu nuk është e rastit përmendja e qytetit në
fillim të shek. XI dhe ardhja e perandorit të bizantit Vasili II në
Lezhë. Duke filluar që nga shek. XII, në krahinat e principatës së
Arbërisë mesjetare, ku përfshihej edhe Lezha, filluan të forcoheshin
feudalët vendas. Kështu gjatë shekullit XIV Lezha ra nën vartësinë e
familjes feudale të Dukagjinasve. Vetëm në këtë periudhë Shkodra, që
ishte nën sundimin e Balshajve më të fuqishëm, fitoi përparësi si
fortifikim kundrejt Lezhës. Në fund të shekullit XIV kalaja e Lezhës ju
dorëzua venecianëve nga Dukagjinasit kundrejt përfitimit të një të
tretës të të ardhurave të këtij vendi. Që nga kjo kohë Lezha përmendet
në dokumente si një skele e rëndësishme për tregtimin e lëndës së
drurit, kripës etj.

Me mbrojtjen e skelës duhet
të lidhet kështjella e poshtme e këtij qyteti, e cila duhet të jetë
rindërtuar gjatë shekullit XV. Siç shihet, Lezha pati një vazhdimësi të
pandërprerë që nga prehistoria deri në mesjetën e vonë dhe jo vetëm si
vendbanim por edhe si një qendër e fortifikuar. Në mesjetën e hershme
datohen edhe disa kontraforte trekëndëshe në Kaninë, të cilat janë
ndërtuar me gurë antikë të ripërdorur dhe me copa tullash midis fugave.
A. Baçe e daton këtë periudhë në mesjetën e hershme e deri nga fillimet
e mesjetës së mesme, duke pasur parasysh qenien e Kaninës qytet që në
shek. X dhe rolin që ajo luan në luftimet normando-bizantine në shek.
XI (9) .

Teknikën
me gurë antikë të ripërdorur dhe copa tullash të vendosura
horizontalisht midis fugave vertikale e hasim dhe në fazën e parë të
ndërtimit të kalasë së Beratit. Me e dallueshme është kjo teknikë
sidomos pranë portës kryesore si dhe në oborrin e fortifikuar
(barbakani) dhe në kullën që kontrollonte hyrjen për në të.



Fig. 99 — Kalaja e Beratit. Kullë pranë hyrjes kryesore.
Në krahun e djathtë të harkut të kësaj hyrjeje ndodhet monogrami me tulla i despotit Mihal Engjëll Komneni,



Fig. 100 — Berat. Monogrami me tulla i Mihal Komnenit.
i
cili është bërë shkak për datimin e krejt oborrit si dhe kullës pranë
tij në fillim të shek. XIII (V. 1205). Por në fakt, në kohën e despotit
Mihal kemi një rindërtim të barbakanit, ku është përfshirë dhe harku i
portës. Teknika e pjesëve të sipërme të mureve të barbakanit dhe të
kullës pranë tij ndryshon krejtësisht nga ajo e pjesëve të poshtme,
ndërsa afrohet me atë të mureve të përshkuara nga breza prej 4-5
rreshtash tullash të ndërtuara në kohën e Mihal Komnenit.



Fig. 101 — Berat. Kullë e periudhës së M. Komnenit.
Një teknikë më e vonë e përdorur në kalanë e Beratit është «kluazonazhi».



Fig. 102 — Kalaja e Beratit. Hyrje nga ana jugperëndimore, shek. XIV.
Të
tri periudhat e përmendura na pasqyrohen në të njëjtin raport
kronologjik në një kishe 20 km në afërsi të këtij qyteti, periudha e
parë e së cilës mendohet t´i përkasë shek. XL (10) . Kalaja e Beratit (11) ,



Fig. 103 — Kalaja e Beratit Gravurë e shek. XIX (viz. E, Lir).
e
ndërtuar mbi një kodër shkëmbore, që bie me pjerrësi të theksuar mbi
luginën e Osumit, në vendin ku lumi krijon një grykë të ngushtë midis
dy kodrave, përveç rolit të një qendre administrative zinte dhe një
pozitë të rëndësishme strategjike, duke kontrolluar një nga rrugët
kryesore që lidhnin ultësirën bregdetare me zonën e brendshme malore.

Muret rrethojnë platformën e kodrës duke ndjekur konturin e terrenit, që ka formën e një trekëndëshi të çrregullt,



Fig. 104 — Kalaja e Beratit. Planimetria.
me
perimetër 1400 m. Ato përforcohen nga 24 kulla me formë planimetrike
dhe përmasa të ndryshme. Kalaja ka një hyrje kryesore nga veriu,



Fig. 105a — Kalaja e Beratit. Hyrja kryesore dhe oborri i fortifikuar.
e cila mbrohet nga një barbakan oborr i fortifikuar si dhe tri hyrje të tjera më pak të rëndësishme.



Fig. 105b — Berat. Kullë pranë hyrjes kryesore. Pamje nga brenda.
Vendi ku ndodhet hyrja kryesore



Fig. 105c — Berat. Oborri i fortifikuar. Pamje nga brenda.
është
pika më e dobët e qytetit, pasi këtu kodra e kalasë, nëpërmjet një
qafë, lidhet me një kodër tjetër me lartësi të barabartë. Kjo është
edhe arsyeja që u tregua kujdes i veçantë për mbrojtjen e saj. Në
pjesën më të mbrojtur të platformës së kodrës ndodhet kështjella e
përforcuar me pesë kulla. Ashtu si kështjella e sipërme në kalanë e
Durrësit, ajo ka dy hyrje, prej të cilave njëra komunikon me territorin
brenda kalasë, ndërsa tjetra të nxjerrë jashtë mureve rrethuese të
qytetit. Vetë kështjella përmban edhe një ndarje tjetër më të vogël, dy
kulla të së cilës shikojnë nga oborri i kështjellës. Kjo ndarje
shërbente si një vend i rezistencës së fundit, por më tepër për të
veçuar selinë e fortifikuar të feudalit nga garnizoni.

Përveç
ndërtimeve mbrojtëse të përmendura, nga gjurmët e ruajtura në terren
kuptohet se në shpatin jugor të kodrës zbrisnin dy mure nga qyteti i
sipërm deri në lumë, duke përfshirë brenda tyre një sipërfaqe prej 6 ha
nga 16 ha që zë krejt sistemi i fortifikimit të qytetit. Ekstremet e
poshtme të këtyre mureve bashkoheshin nga një mur tërthor, në të cilin
janë ruajtur gjurmët e tri kullave. Rrethimi me mure i shpatit jugor të
kodrës nuk kishte për qëllim të përfshinte një lagje të jashtme të
qytetit se sa të krijonte një zonë të mbrojtur deri tek lumi. që ishte
aq i nevojshëm për furnizimin me ujë në raste rrethimi. Këto mure u
ndërtuan pas vitit 1280, kur përmenden si ledhe dheu gjatë betejës që u
zhvillua midis ushtrive anzhuine dhe bizantine.

Një
grup fortifikimesh relativisht të hershme të mesjetës, që kanë mjaft
tipare të përbashkëta midis tyre, por edhe mjaft dallime nga
fortifikimet e Shqipërisë së Mesme dhe Jugore, ndodhen në zonën rreth
Shkodrës. Këto janë Shurdhahu (Sarda), Drishti dhe Danja. Në këtë rast,
ndryshe nga ai i Petrelës, kemi të bëjmë me qytete të fortifikuara,
skemat kompozicionale të sistemit mbrojtës të të cilave kanë shumë anë
të përbashkëta midis tyre.

Në përgjithësi, këto
qytete mbrohen nga dy radhë muresh. Pjesa më e lartë ose më e mbrojtur
e kodrës me rrethimin e saj formon njëfarë akropoli, ndërsa rrethimi i
dytë, që zinte shpatin e kodrës, apo krejt platformën që krijohet mbi
të, si në Danjë, përfshinte pjesën kryesore të qytetit apo krejt këtë
të fundit.

Kalaja e Shurdhahut (12)



Fig. 106a — Kalaja e Shurdhahut (Sarda). Pamje e hyrjes së qytetit të sipërm.



Fig. 106b — Kalaja e Shurdhahut (Sarda). Planimetria e kalasë..
ngrihet
mbi një kodër shkëmbore, në bregun e djathtë të lumit Drin, rreth 8 km
në jug të qytetit të Shkodrës. Dikur kjo kodër lidhej nëpërmjet një
qafe të ulët me vargun e kodrave që shtriheshin në bregun jugor të
këtij lumi, por me krijimin e liqenit artificial të hidrocentralit të
Vaut të Dejës, kodra e Shurdhahut u kthye në ishull. Në gërmadhat e
kësaj kalaje ndodhej dikur qyteti i Sardës, i cili përmendet shpesh në
dokumentet mesjetare të kohës. Muret mbrojtëse e ndajnë qytetin në dy
pjesë: në qytetin e sipërm, që zë majën e kodrës, dhe në të poshtmin që
zë shpatin e saj nga veriu, lindja dhe jugu. Si muri rrethues i sipërm
ashtu dhe i poshtmi janë pajisur me kulla, që kanë formën e shkronjës
U, trekëndëshe dhe katërkëndëshe, por nuk janë vendosur në distanca të
caktuara, veç diku kemi grumbullime kullash të vendosura pranë
njëra-tjetrës dhe diku linja të gjata muresh pa asnjë kullë. Krejt
kalaja rrethon një sipërfaqe prej 4,70 ha. Gjithsej ruhen dy hyrje:
njëra që të fut në qytetin e poshtëm. dhe tjetra në të sipërmin. Që të
dyja mbrohen nga dy kulla anësore në formën e shkronjës U, të vendosura
fare pranë njëra-tjetrës. Më mirë ruhet hyrja e qytetit të sipërm.
Kullat anësore të saj janë vendosur 2,10 m larg njëra-tjetrës dhe dalin
nga kurtina 2,80 m. Vetë hyrja me gjerësi prej 1,50 m dhe lartësi 2,50
m mbulohet me një hark guri. Nga ana e brendshme, një qemer me bazë më
të gjerë ngrihet 2,30 m mbi të parin, në pilastrat mbështetëse të të
cilit, në të dyja anët e portës ndodhen vrimat për lëvizjen e katarahut.

Kullat
e Shurdhahut në përgjithësi janë të vogla dhe me mure të holla
0,60-0,70 m; gjithashtu muri rrethues nuk e kalon gjerësinë 0,90 m.

Lartësia
e plotë e mureve dhe e kullave nuk njihet, por njëra nga kullat, që
ruhet më mirë, arrin lartësinë 5 m. Për forcimin e mureve nuk janë
përdorur breza druri. Mungesa e gjurmëve të shkallëve në faqen e
brendshme të mureve, të çon në përfundimin se këto kanë qenë prej
druri; me platforma dërrasash, të mbështetura mbi trarë ishte ndërtuar
dhe shtegu i kalimit të rojeve. Kjo vihet re në kalanë e Drishtit, ku
ruhen akoma zgavrat e vendosjes së trarëve. Muret, harqet dhe elementet
e tjera të fortifikimit janë ndërtuar me gurë, pa përdorimin e tullave
apo të copave të tjegullave për qëllime dekorative. Kullat kanë qenë
pajisur me frëngji për armë të bardha, por ndonjë prej tyre është hapur
dhe në nivelin e poshtëm të kurtinave. Këto frëngji përfundonin në anën
e jashtme me një të çarë vertikale me lartësi 45-60 cm e gjerësi 20 cm
dhe zgjeroheshin në pjesën e brendshme deri në 35-40 cm. Nga sipër ato
mbuloheshin me rrasa horizontale guri. Një veçori e kullave të
Shurdhahut, sidomos e atyre në formë U-je, është se ato lidhen me murin
rrethues vetëm me pjesën e sipërme.

Si kurtinat
dhe muret e kullave nuk ndjekin linja të drejta e të rregullta, gjë që
të krijon përshtypjen e një ndërtimi të rëndomtë dhe primitiv. Kalaja e
Shurdhahut, duke u mbështetur në të dhënat e gërmimeve arkeologjike,
është datuar në fundin e shek. XII ose nga fillimi i shek. XIII, por
lulëzimin më të madh si qytet e pati në shek. XI. Rreth vitit 1184
Shurdhahu (Sarda) u pushtua nga serbët, më vonë ka qenë nën
juridiksionin e familjes feudale shqiptare të Dukagjinëve dhe më 1491 u
pushtua nga turqit. Në këtë periudhë qyteti pësoi një rënie të
vazhdueshme, derisa pas shek. XVII, emri i tij nuk përmendet më.

Kalaja e Drishtit



Fig. 107 — Kalaja e Drishtit, Shkodër. Pamje e kështjellës.
ndodhet
në verilindje të Shkodrës, mbi një kodër shkëmbore me një mbrojtje të
fuqishme natyrore, e cila përveç faqeve me pjerrësi të madhe, ka si
mbrojtje edhe lumin e Kirit që e rrethon nga veriu dhe perëndimi,
ndërsa nga jugu, rrëzë kodrës, rrjedh një përrua malor, i cili derdhet
në Kir. E ngritur mbi një kodër të lartë shkëmbore, që rrethohet nga
një bërryl i tillë lumenjsh, kalaja e Drishtit plotëson një nga
kërkesat kryesore të një fortifikimi mesjetar. Muri rrethues i qytetit
në Drisht zë një sipërfaqe mjaft më të madhe nga ai Shurdhahut, ndërsa
përkundrazi, rrethimi i sipërm është mjaft më i vogël dhe nuk krijon
një ndarje të sipërme të qytetit, por vetëm një kështjellë si në kalanë
e Danjës. Muri rrethues i Drishtit përshkohet nga dy hyrje, njëra nga
lindja dhe tjetra nga perëndimi, ndërsa kështjella nga një hyrje e
vetme që përshkon faqen anësore të një kullë drejtkëndëshe. Ashtu si në
Shurdhah edhe në Drisht shohim po atë tip kullash të vogla
gjysmërrethore, po atë teknikë ndërtimi me mure të holla pa breza dhe
me shtegun e rojeve që krijohet nga platforma druri të mbështetura mbi
trarë të dalë konsol. Në kështjellë, që ka formën e një katërkëndëshi,
dallohen disa faza ndërtimi. Të katër kullat e saj shohin nga ana e
brendshme e kalasë, pasi muret periferike janë ngritur mbi një humnere
të pangjitshme. Në fillim, kështjella ka pasur 3 kulla katërkëndëshe,
ndërsa në një periudhë të dytë është shtuar një kullë gjysmërrethore.
Gjithashtu, një nga kullat katërkëndëshe është veshur me një këmishë
rrethore dhe në përgjithësi kullat në pjesën e poshtme janë veshur me
mure që bien pjerrëtas mbi terrenin. Njëra nga kullat katërkëndëshe, që
ka qenë e rrënuar, është rindërtuar në formën ekzistuese, po kësaj
radhë me gurë të latuar me kujdes. Nga teknika e ndërtimit duket se i
përket periudhës së pushtimit venecian 1396-1478. Kjo kullë si dhe ajo
e hyrjes janë pajisur me frengji të vogla për topa (13) .
Pas pushtimit të Drishtit nga turqit, më 1478, bie rëndësia e tij si
qytet dhe si fortesë, ndërsa popullsia u largua në masë prej andej.

Shek.
XIII-XIV lidhet me periudhën e fuqizimit të feudalëve arbëresihë.
Kështu, në fillim të shek. XIII krijohet principata e Arbërisë, qendra
e së cilës mendohet të ketë qenë Kruja. Në të njëjtën kohë, si rezultat
i shembjes së pushtetit bizantin nga invazioni i kryqtarëve të
kryqëzatës IV (1204), dhe i copëtimit të Perandorisë në zotërime më të
vogla, u krijua despotati i Epirit ku përfshihet dhe Shqipëria e Jugut.
Durrësi dhe disa zona pë rreth ranë në sundimin venecian dhe krijuan
dukatin e Durrësit, që ishte në kufi me principatën e Arbërisë. Në këtë
fazë fillestare të periudhës në shqyrtim u aktivizuan në mënyrë të
veçantë për rimëkëmbjen e fortifikimeve despotët e Epirit. Kështu
despoti i Epirit Mihal Engjëll Komneni, rreth vitit 1205, rindërtoi
muret e kalasë së Beratit, ndërsa një nga pasardhësit e tij, Teodori,
ndërtoi më 1225 një «kryekullë» në Durrës.

Gjatë
gjysmës së dytë të shekullit XIV, pas një pushtimi të shkurtër të
Shqipërisë nga shteti serb i Rashës, feudalët shqiptarë arritën kulmin
e fuqisë së tyre, duke u kthyer në sundimtarë të pavarur. Tani, përveç
Topiasve dhe Muzakëve dolën në skenë familje të tjera feudalësh. si
Balshajt, Aranitët, Matarangët, Zenevisët, Në këtë periudhë feudalët
shqiptarë mundën të fusnin nën sundimin e tyre qytete të mëdha të
fortifikuara, si Durrësi, Berati etj. dhe patën një veprimtari të
vrullshme në fushën e ndërtimit të fortesave. Kështu Topiasve, me
qendër në Krujë e Petrelë, u atribuohet nga Barleti ndërtimi i
kështjellës së Petrelës, ndërsa Balshajve kalaja e Shkodrës. Rreth
mesit të shek. XIV, Karl Topia rindërton kalanë e Krujës, ndërsa një
pinjoll i fundit i kësaj familje, Nikolla Topia, në dhjetëvjeçarin e
fundit të shek. XIV fillon ndërtimin e një kalaje bregdetare në Kepin e
Melieve, në afërsi të Durrësit.

Në vitin 1389,
Muzakët ndërtuan një kullë në derdhje të Semanit, e cila njihet në
literaturën historike me emrin «Kështjella apo kulla e Pirgut», ndërsa
Berati, nën sundimin e tyre pati shtrirjen dhe lulëzimin më të madh, jo
vetëm si qytet, por edhe si fortesë. U riparuan pothuajse të gjitha
muret dhe u ndërtuan një sërë kullash të reja, u bë ndarja e selisë
brenda kështjellës dhe u ngritën muret e bashkimit të qytetit të sipërm
me lumin (14) .

Me
sa duket, Zenevisët kryen punime në kalanë e Gjirokastrës dhe ndërtuan
Kardhiqin, ndërsa më vonë, më 1443, Simon Zenevisi ndërton një
kështjellë në kepin Vagenetia përballë Korfuzit, ku më 1456 u zhvilluan
luftime të ashpra me turqit (15) .
Por edhe në fortifikimet që ndërtuan pushtuesit në këtë periudhë, në
qytetet e pushtuara prej tyre duket dora e mjeshtrave shqiptarë. Mbreti
i Sicilisë, Karli I Anzhu, më 1280, porositi të merreshin specialistë
të atyre anëve për punimet fortifikuese që do të kryheshin në Durrës.
Ndërsa në orvatjen e venecianëve për të hapur kanalin e Porto-Romanos,
që do të siguronte dhe një mbrojtje më të mirë të Durrësit, marrin
pjesë shumë punëtorë dhe teknikë shqiptarë.

Mjaft
kështjella dhe qytete të fortifikuara të vendit tonë ruajnë edhe sot
tiparet arkitektonike të shek. XIII-XIV, kur ato u ndërtuan apo patën
periudhën e lulëzimit më të madh gjatë mesjetës. Një nga këto
kështjella, që e pati zanafillen mesjetare në këtë periudhë, është
Shkodra.

Kalaja e Shkodrës



Fig. 108 — Kalaja e Shkodrës. Gravurë e shek. XIX (viz. E. Lir).



Fig. 108a — Kalaja e Shkodrës. Gravurë.

Fig. 108b — Kalaja e Shkodrës. Pamje nga lindja.
ashtu
si Berati, është ngritur mbi ndërtime ilire. Gjatë periudhës së
pushtimit romak, kalaja ka shërbyer si një akropol për qytetin që
shtrihej rrëzë shpatit jugor të kodrës. Gjatë mesjetës Shkodra ishte me
ndërprerje herë nën sundilnin bizantin dhe herë nën atë sllav, deri rnë
1355 kur u zotërua nga Balshajt Humanisti shkodran i shek. XV, Barleti,
thotë se gjer në atë kohë Shkodra ka qenë e pafortifikuar. Në kalanë e
Shkodrës nuk janë konstatuar deri më sot gjurmë të një vjetërsie më të
madhe nga shek. XIV. Në fillim të mesjetës, kalaja ndodhej në fushë
pranë Bunës, ku shtrihej dikur qyteti i periudhës romake. Përvec
Balshajve, që e mbajtën Shkodrën nën sundimin e tyre deri në vitin
1396, kur ja dorëzuan Venedikut, në kala kanë ndërmarrë punime
plotësuese fortifikimi edhe venecianët, turqit dhe më vonë (shek.
XVIII-XIX) feudalët shqiptarë Bushatllinj. Formën themelore kalaja e ka
marrë pra që në gjysmën e dytë të shek. XIV dhe ka arritur në trajtën e
sotme me një varg plotësimesh të vazhdueshme. Të ngri-tura mbi majën e
një kodre shkëmbore muret e kalasë ndjekin formën e terrenit, duke
krijuar në planimetri një formë të çrregullt.



Fig. 109 — Kalaja e Shkodrës. Planimetria.
Sipërfaqja
e brendshme ndahet me anë muresh të trasha në tri oborre, që
komunikojnë me porta midis tyre. Oborri i tretë, që zë një sipërfaqe më
të vogël nga të tjerët, ndodhet në pjesën më të lartë e të mbrojtur të
kodrës dhe luante rolin e një kështjelle.



Fig. 110 — Kalaja e Shkodrës. Pamje e oborrit të tretë.
Në
murin që e ndan atë nga pjesa tjetër e kalasë janë krijuar të dala
drejtkëndëshe, që zëvendësojnë kullat, ndërsa në murin e jashtëm ato
janë vendosur më dendur nga gjithë pjesët e tjera të kalasë, me
përjashtim të zonës së hyrjes kryesore. Brenda territorit të
kështjellës ndodhet një kompleks ambientesh për garnizonin, të cilat
lidhen me një kullë rrethore. Aty ndodhet një sterë,



Fig. 111 — Kalaja e Shkodrës. Grykë stere në oborrin e tretë.
depo si dhe një godinë trikatëshe e trajtuar në mënyrë monumentale, e cila njihet me emrin «kapiteneria».



Fig. 110 — Kalaja e Shkodrës. Pamje e oborrit të tretë.
Brenda
kështjellës ka qenë dhe pallati i familjes feudale të Bushatllinjve, i
cili më vonë, gjer më 1865, kur qendra administrative e Shkodrës u
shpërngul nga kalaja, është përdorur si banesë e guvernatorit të
vilajetit. Oborri i dytë,



Fig. 112 — Kalaja e Shkodrës. Pamje e oborrit të dytë dhe e sterës.
në
pjesën qendrore të kalasë, zë një sipërfaqe më të madhe. Ai ndahet nga
oborri i parë nga një mur tërthor pa kulla. Muri i vjetër i periudhës
paraveneciane është lënë gjysmë i rrënuar dhe në shek. XVIII-XIX është
zëvendësuar me një mur të ri, të futur pak më brenda nga i pari, në të
cilin është hapur dhe një portë. Brenda oborrit të dytë ndodhen katër
stera të mëdha katërkëndëshe të mbuluara me qemer, prej të cilave uji
merej me anë grykash pusi të rrumbullakëta.



Fig. 112 — Kalaja e Shkodrës. Pamje e oborrit të dytë dhe e sterës.
Përveç
sterave aty ruhen akoma disa ndërtime të vjetra, që shërbenin si depo,
për strehimin e garnizonit; një burg si dhe një kishe e stilit romanik
e kthyer më vonë në xhami.



Fig. 112a — Kishë e shek. XIV në oborrin e dytë e kthyer në xhami në shek. XVI.

Oborri i parë



Fig. 112b — Kalaja e Shkodrës. Pamje e oborrit të parë.
nuk ruan gjurmë ndërtimesh në brendësi dhe komunikon direkt me hyrjen kryesore të kalasë



Fig. 113 — Kalaja e Shkodrës. Pamje e hyrjes kryesore.
para së cilës, në periudhën veneciane midis viteve 1407-1417, u ndërtua një barbakan



Fig. 114 — Kalaja e Shkodrës. Hyrja e barbakanit.
një
sistem paramuresh me kthesa të mprehta që zinin pjesën lindore të
kalasë, si dhe vepra të tjera mbrojtëse, që mbulonin rrugën nga kthesa
e fundit e saj, deri tek porta e barbakanit (16) .

Pasi kalon koridorin e kullës së barbakanit



Fig. 115 — Kalaja e Shkodrës. Korridori barbakanit.
gjendesh
në një oborr të vogël katërkëndësh, të kufizuar me mur në krahun e
djathtë. Muri është pajisur me një parapet dhe me një palë shkallë që
të ngjitin në shtegun e rojes. Përballë oborrit ndodhet porta kryesore
e kështjellës dhe anash, saj një portë e vogël që të çon në she-shin e
mureve të para, të cilat janë më të ulëta nga muret dhe kullat e anës
lindore.



Fig. 115a — Kalaja e Shkodrës. Oborri midis barbakanit dhe hyrjes kryesore.

Porta kryesore



Fig. 113 — Kalaja e Shkodrës. Pamje e hyrjes kryesore.
është trajtuar në anën e jashtme, në mënyrë të ngjashme me portën e barbakanes,



Fig. 114 — Kalaja e Shkodrës. Hyrja e barbakanit.
por
këtu kemi të bëjmë me restaurimin e ndërtimeve më të vjetra. Për të
hyrë brenda në kala duhet të kalosh një korridor në formë L-je, të
mbuluar me qemer cilindrik,



Fig. 115b — Kalaja e Shkodrës. Korridori i hyrjes kryesore.
fundi
i të cilit mbyllet nga një portë e dytë. Në kthesën e korridorit
dallohen qartë gjurmët paraveneciane të kompleksit të hyrjes. Një pjesë
e qemerit këtu është ndërtuar krejtësisht me tulla dhe në kyçin e tij
është hapur një vrimë drejtkëndëshe 40x55 cm që shërbente për të hedhur
lëndë djegëse, lëngje të nxehta, apo objekte të rënda mbi
kundërshtarin, që kishte arritur të shpërthejë portën e parë. Vrima
komandohej nga një kthinë e vogël, e mbuluar me qemer cilindrik që
ndodhet në katin e dytë, i cili lidhet nëpërmjet një porte me hark dhe
kornize tullash me një kthinë katërkëndëshe më të madhe, që shërbente
për qëndrimin e një pjese të rojeve të portës dhe për mbajtjen e
përgatitjen e mjeteve dhe lëndëve që do të hidheshin mbi armikun. Por
edhe pasi të kalojë portën do të ndodheshe përballë një muri të gjerë,
prapa parapetit të dhëmbëzuar të të cilit qëndronin mbrojtësit e
oborrit të dytë. I gjithë sistemi i mbrojtjes së hyrjes komandohej nga
një donzhon i lartë poligonal, për ndërtimin e të cilit nga venecianët,
më 1468, bën fjalë edhe Barleti.

Përveç hyrjes
kryesore, kalaja ka dhe disa hyrje të vogla të dorës së dytë, të cilat
shërbenin për manovrimin e forcave në raste rrethimi apo si dalje
sekrete. Njëra prej tyre ruhet akoma në rrëzë të paramurit lindor të
kalasë.



Fig. 116 — Kalaja e Shkodrës. Dalje sekrete nga ana lindore.
E
hapur në shkëmb të gjallë dhe rne disa degëzime në brendësi, kjo portë,
sipas Barletit, shërbente për të mbajtur armë e municione, për të
mbrojtur «gropat». është fjala për një kanal të veshur me gurë gjatë
kontraskarpit, i cili përshkon rrëzën e murit lindor të kalasë dhe
ruhet edhe sot në një thellësi rreth 4 m. Përveç barbakanit,
kryekullës, kompleksit të hyrjes dhe paramureve në anën lindore të
kalasë, punimet e tjera veneciane konsistojnë në veshjen me gurë të
punuar katënkëndësh të disa kullave të tjera dhe pjesërisht të
kurtinave. Kështu që në shumë kulla nën veshjen veneciane fshihen
ndërtime më të vjetra që i përkasin periudhës së sundimtarëve Balshaj.
Gjatë këtyre riparimeve është pasur parasysh që anës së jashtme të
mureve t´u jipet pjerrësi në formë skarpati, që arrin shpesh deri në
gjysmën e lartësisë së tyre. Madje, nga ana perëndimore e kalasë,
sipërfaqe të mëdha të pjerrëta shkëmbore të kodrës janë veshur me gurë
të skuadruar. Aty ku veshja e mureve është dëmtuar spikat teknika e
vjetër me përdorimin e copave të tullave midis gurëve, ndërsa harqet e
dritarëve dhe frëngjitë janë punuar krejtësisht me tulla të vendosura
në formë radiale dhe janë rrethuar me bordurë. Kullat kanë forma
rrethore, por më tepër katërkëndëshe, dhe ruhen në një lartësi 12-16 m,
ndërsa kurtinat kanë një lartësi rreth 12 m.

Kalaja
e Shkodrës, ashtu siç ishte kompletuar që nga fillimi i shek. XV, mundi
t´u bëjë ballë dy rrethimeve të gjata dhe bombardimit të vazhdueshëm me
artileri nga turqit në vitet 1474 dhe 1478-79. Vetëm paqja e nënshkruar
nga venecianët i detyroi banorët dhe garnizonin ta braktisnin atë, me
kusht që të liheshin të lirë të largoheshin në drejtimin e dëshiruar.

Shembulli
i një kalaje mesjetare, për nga mbrojtja natyrore dhe furnizimi me ujë,
që ishin dy faktorët më të rëndësishëm në mesjetë për të siguruar një
mbrojtje të fuqishme dhe të gjatë, është kalaja e Krujës (17) .



Fig. 117a — Kalaja e Krujës. Pamje.



Fig. 117b — Kalaja e Krujës. Planimetria.
Ajo
mundi t´u bëjë ballë në shek. XV tri rrethimeve të egra të forcave
kryesore të Perandorisë Osmane. Në burimet historike, Kruja përmendet
për herë të parë në aktet kishtare të shek. IX si qendër peshkopate,
ndërsa si vendbanim i fortifikuar, del vetëm nga mesi i shek. XIII. Më
1253 ajo kaloi nga Mihaili II i Epirit në zotërim të perandorit
bizantin Ivan Vatace dhe dy vjet më vonë, Teodori II Laskari u njeh
disa privilegjë banorëve të kalasë së Krujës. Që para kësaj periudhe,
gjatë shek. XII, Kruja ka qenë qendër garnizonesh dhe guvernatorësh
bizantinë gjë që presupozon një vend të fortifikuar.

Nga
fundi i shek. XIII, kalasë ju bënë disa riparime nga Karli I Anzhu dhe
më vonë, nga feudali shqiptar Karl Topia, që e bëri atë qendër të
zotërimeve të tij, i cili, siç mund të nxirret nga dëshmia e Barletit,
kreu punime të rëndësishme. Ndërtimet e fundit gjatë mesjetës së mesme
në këtë kala i përkasin periudhës së Skënderbeut, rreth mesit të shek.
XV.



Fig. 118 — Kalaja e Krujës. Rreth mesit të shek. XV.

Kalaja
e Krujës është ndërtuar mbi një kreshtë shkëmbore të shkëputur nga mali
Sarisalltëk dhe nga formacionet kodrinore përreth. Ajo lidhet me këto
të fundit vetëm nga ana verilindore, ku ndodhet dhe hyrja kryesore për
në kala. Anët e tjera janë shkëmbinj të thepisur, praktikisht të
pangjitshtëm ose vetë kodra bie me pjerrësi të theksuar. Një nga
veçoritë e kalasë së Krujës është mënyra e furnizimit të saj me ujë,
gjë që e ka bërë të mos vuajë asnjëherë nga mungesa e ujit. Brenda
territorit të kalasë, në shkëmb rrjedh një burim nëntokësor, i cili del
në rrëzë të murit lindor të saj. Ky krua, që përdoret edhe sot në një
çezmë, ka qenë rrethuar me një sistem muresh e kullash.



Fig. 119 — Kalaja e Krujës. Oborri i fortifikuar i krojeve.
Por
uji i këtij burimi shfrytëzohej edhe brenda fortesës nëpërmjet puseve,
njëri prej të cilëve ruhet akoma në gjendje të mirë nga ana e brendshme
e murit perëndimor (18) .

Muret
e kalasë së Krujës, duke ndjekur konturet e terrenit mbi të cilin
ngrihen, rrethojnë një sipërfaqe eliptike me perimetër rreth 800 m. Ato
kanë një gjerësi prej rreth 1,50 m dhe përforcohen nga 9 kulla. Kullat
kanë formë të rrumbullakët ose katërkëndëshe, duke sunduar të parat.
Kullat nuk kanë një largësi të barabartë prej njëra-tjetrës, por sipas
kushteve të terrenit dhe rëndësisë së sektorit që mbrojnë, shohim një
grupim të tyre në hyrjen kryesore, pranë burimit dhe në skajin
jugperëndimor, ndërsa gjatë krejt murit verilindor dhe juglindor të
ndërtuar mbi shkëmbin e thepisur ndodhet vetëm një kullë.

Përveç
mureve perimetrale që përmendëm, në pjesën më të lartë të kodrës është
sajuar një ndarje e vogël katërkëndëshe që shërbente si një reduit i
fortifikuar, seli e feudalit. Nga ana e jashtme e kësaj ndarjeje, që i
korrespondon rrethimit të kalasë, shkëmbinj të bien thik dhe janë të
pangjitshëm, ndërsa në murin e ndarjes së brendshme konstatohen dy
kulla katërkëndëshe. Njëra prej tyre, ajo e këndit, ruan disa duar
ndërtimi. Së fundi, kur kjo pjesë e fortifikimit e kishte humbur
funksionin e saj, u përshtat në kullë sahati (19) .
Në gjendjen e sotme kulla ka një lartësi prej 16 m, gjë që tregon se
lartësia e kullave katërkëndëshe të kësaj ndarjeje ka qenë mjaft e
madhe. Duke qenë mbi një terren sundues, ato shërbenin njëkohësisht
edhe për vrojtim. Kalaja ka dy hyrje, njëra nga verilindja që është
kryesorja dhe tjetra më e vogël, e dorës së dytë, në skajin
jugperëndimor, që të çonte në oborrin e fortifikuar të krojeve.



Fig. 119 — Kalaja e Krujës. Oborri i fortifikuar i krojeve.

Hyrja kryesore përshkonte një korridor me kthesë



Fig. 120 — Kalaja e Krujës. Korridori i hyrjes në kalanë e Krujës.
dhe sigurohej në periudhën e parë të ndërtimit nga dy porta, prej të cilave e para ishte një portë rrëshqitëse (portkulis).

Në një periudhë të dytë. u ndërtua një kompleks i tërë për mbrojtjen e hyrjes kryesore.



Fig. 121 — Kalaja e Krujës. Ambientet pranë kompleksit të hyrjes.
Në
pjesën e brendshme u shtua një korridor i ri me gjatësi 22 m, i mbuluar
me qemer cilindrik guri. Porta e parë u vendos në vendin e portës së
dytë të fazës së parë, ndërsa një portë tjetër mbyllte fundin e
korridorit. Të dyja këto porta kanë qenë dyflegërshe dhe siguroheshin
nga brenda me katarah. Në kompleksin e hyrjes, në këtë periudhë, u
ndërtuan në të djathtë të korridorit dhe një sërë ambientesh të lidhura
me një kullë rrethore, të pajisur me sterë. Nëpërmjet një portë të
vogël, të hapur në murin e brendshëm të këtij kompleksi, hyhet në një
kthinë në formë kryqi që s´është gjë tjetër veçse një kishe e tipit
«Kryq i lirë». Ambienti qendror i kishës në formë katrori mbulohet me
një kupolë sferike mbi tambur, i cili mbështetet mbi katër pedentiva,
ndërsa krahët e kryqit, më të ulët nga ambienti qendror, mbulohen me
qemere cilindrike të ndërtuara me gurë. Interieri i kishës ndriçohet
nga dy dritare të ngushta, prej të cilave njëra përshkon murin fundor
të një nikeje të korridorit.

Tipi në formë «Kryq
i lirë» i faltoreve të kultit të krishter ka pasur një përhapje më të
madhe në vendin tonë gjatë shek. XII-XIII, kohë së cilës i përket për
pasojë edhe ndërtimi i fazës së dytë të krejt kompleksit të hyrjes,
duke lënë një datë më të hershme ndoshta shek. XI-XII për periudhën e
parë të këtij ndërtimi. Në qoftë se nuk është fjala për kishën në
shqyrtim, atëherë në kalanë e Krujës do të ketë pasur ndërtime të tjera
të këtij lloji, të instaluara brenda kullave, po të kemi parasysh një
dokument të viteve 1431-32, ku përmendet një kishe «brenda në kullë të
Akçahisarit» (Kalaja e Krujës).

Në katin e dytë
të kompleksit të hyrjes të çojnë një palë shkallë të mbështetura në
murin e tij lindor. Këto shkallë i shërbenin jo vetëm kthinave që
ngriheshin mbi kishe dhe mbi dy niket e krahut të djathtë të korridorit
të hyrjes, por dhe platformës së një kullë të rrumbullakët, që lidhet
në mënyrë organike me këto ndërtime. Në katin e poshtëm të kullës së
rrumbullakët është ndërtuar një stere me trajtë cilindrike, me diametër
3 m, e cila mbulohej me një kupolë sferike të ndërtuar me muraturë
guri. Për marrjen e ujit, midis murit perimetral të kullës dhe të
sterës është lënë një korridor i ngushtë i mbuluar me qemer cilindrik,
në të cilin zbritet me disa këmbë shkallë nga tarraca e kthinave
ngjitur me të. Në skaj të korridorit ndodhet një e hapur katërkëndëshe
prej nga mund të merrej ujë nga stera. Korridori është i një madhësie
të tillë sa mund të qarkullojë me vështirësi një njeri dhe nuk zë
gjithë perimetrin e sterës. Kullën e rrumbullakët, që vishte nga jashtë
sterën dhe shërbente kryesisht për mbrojtjen e hyrjes, Skënderbeu e
rindërtoi rreth viteve 1451-52.



Fig. 118 — Kalaja e Krujës. Rreth mesit të shek. XV.
Pas
rëndërtimit, sipas dëshmisë së Barletit, ajo nuk ishte më e lartë se
muret rrethuese, ndërsa pjesës së po-shtme të mureve të saj ju dha nga
jashtë një pjerrësi në formë skarpati. Periudha e dytë e ndërtimit të
kompleksit të hyrjes është realizuar në një kohë, kur hyrja e parë qe
dëmtuar rëndë, pasi pranë kësaj të fundit ruhen gjurmët e një kullë të
rrënuar katërkëndëshe, që do të zinte krejt rrëzën e veprimit të kullës
së rrumbullakët.

Interes paraqet në kalanë e Krujës dhe sistemi i fortifikimit të krojeve,



Fig. 119 — Kalaja e Krujës. Oborri i fortifikuar i krojeve.
që
ndodhet në skajin juglindor të kalasë. Vendi i rrjedhjes së burimeve
nëntokësorë, që bien jashtë mureve rrethuese, është mbrojtur me një mur
të dytë në formë të harkuar, në të cilin ruhen edhe gjurmët e tri
kullave, njëra prej të cilave, gjysmë e rrënuar arrin lartësinë 8 m.

Me
kulla është pajisur edhe muri rrethues i kalasë që përfshihet brenda
kësaj sipërfaqeje, në të cilat dallohen për më tepër disa faza
ndërtimi. Më interes është në këtë pjesë të fortifikimit një kullë
gjysmërrethore, e cila përshkohet nga një tunel i ngushtë me gjatësi 15
m, i mbuluar me qemer cilindrik. Porta në dalje të tunelit është
trajtuar me hark tullash.



Fig. 122 — Kalaja e Krujës. Porta në dalje të tunelit.
Prej
këtej zbritet nëpërmjet të një palë shkallëve në sheshin e burimit, i
cili ishte i mbrojtur në anën e jashtme nga sistemi i mureve dhe
kullave që përmendëm. Edhe në kullat, që mbrojnë sheshin e burimit
vërehen periudha të ndryshme ndërtimi, gjë që tregon se fortifikimi i
krojeve është krijuar në një periudhë të hershme dhe ka shërbyer për
një kohë të gjatë. Kjo konfirmohet dhe nga dëshmia e Barletit, i cili
thotë për këtë anë të kalasë se muret ishin shumë të vjetra dhe të
ngrëna nga koha. Brenda territorit të krojeve, në të majtë të
shkallëve, është ndërtuar më vonë një kullë e rrumbullakët, e cila
ngjason nga teknika me rindërtimet e kullës së rrumbullakët të hyrjes.
Duke pasur parasysh edhe njoftimin e Barletit për ndërtimet që kreu
Skënderbeu pas rrethimit të parë të Krujës në anën veriore dhe
perëndimore të kalasë, mund të arrihet në përfundimin që kjo kullë të
jetë ndërtuar gjatë viteve 1450-52. Kulla e re, ndryshe nga ato të
mëparshmet, është e ulët dhe me perimetër të gjerë.

Në Shqipërinë Jugperëndimore një nga fortifikimet e rëndësishme mesjetare është edhe Kanina (20) .



Fig. 122a — Kalaja e Kaninës. Pamje.



Fig. 122b — Kalaja e Kaninës. Planimetria.
Ajo
ndodhet në gjirin e Vlorës mbi një kodër me lartësi 380 m. Si shumë
qytete të tjera mesjetare të Shqipërisë, kalaja e Kaninës e fillon
jetën e saj që nga koha antike. Më vonë, në shek. VI, kalaja
rindërtohet nga Justiniani dhe përmendet në listën e Prokopit me emrin
Kionin. Në fillim të shek. XI, Kanina ishte qytet dhe qendër peshkopate
dhe luajti një rol të rëndësishëm në luftërat normano-bizantine. Pas
një periudhe qetësie relative, pas këtyre ngjarjeve, Kanina, në shekujt
XII-XIII, kthehet në një qendër ushtarake të dorës së parë, duke
shërbyer si plasdarm për depërtimin e anzhuinë-ve në thellësitë e
tokave shqiptare. Në vitin 1530 kalaja rindërtohet nga sulltan
Sulejmani, ndërsa ndërtimet e fundit të shek. XVII-XIX i përkasin
përpjekjeve të feudalëve shqiptare të Vlorës për të rimëkëmbur këtë
fortifikim.

Muret rrethuese përfshijnë një
sipërfaqe 35 ha dhe kanë një gjatësi të përgjithshme prej l km. Ashtu
si në Shkodër, kalaja ndahet nga mure tërthore në tri pjesë. Prej tyre
sot ruhen vetëm muri, që ndan pjesën më të lartë të kodrës, i cili
mbrohej nga tri kulla Brenda rrethimit, sipas dëshmisë të udhëtarit
turk Çelebiut, kishte shtëpi banimi, ndërtesa për garnizonin, depo
municioni si dhe stera për furnizimin me ujë. Kalaja përshkohej prej
katër portash, prej të cilave njëra lidhte ndarjen e fundit në pjesën
më të lartë (kështjellën) me pjesën tjetër të fortifikimit. Portat e
tjera të nxirrnin në drejtime të ndryshme jashtë rrethimit kryesor.
Njëra prej këtyre hyrjeve, e ruajtur më mirë, ndodhet në anën jugore.
Ajo mbrohet prej një kullë të fuqishme gjashtëkëndëshe, ka një lartësi
prej 3,40 m, hapësirë dritë 2,85 m dhe mbulohet prej një harku
sektorial. Porta ka qenë dyflegërshe dhe sigurohej nga brenda me
katarah. Në portat e kalasë së Kaninës nuk konstatojmë sisteme të
brendshme fortifikimi, si galeri të mbuluara me qemer etj., apo të
jashtme, barbakana, siç i hasim në kala të tjera mesjetare, si ajo e
Shkodrës, Krujës dhe Beratit. Hyrjet janë të thjeshta dhe mbrohen nga
kulla anësore. Kullat që përforcojnë muret kanë forma rrethore,
poligonale, trekëndëshe dhe katërkësndëshe. Por shumë prej tyre, përveç
teknikës së ndërtimit dhe me format e tyre planimetrike, përfaqësojnë
periudha të ndryshme ndërtimi. Më të hershmet janë kullat trekëndëshe,
të cilat duke qenë me përmasa të vogla luajnë edhe rolin e
kontrafortave, ashtu siç i takojmë në kalanë e Beratit dhe Butrintit.
Nga shtatë kulla, që ruhen sot në kalanë e Kaninës, dy prej tyre kanë
formë trekëndëshe. Por sasia e kullave në përgjithësi ka qenë më e
madhe. Nga një skicë planimetrike, e botuar në 1688, mësojmë se kalaja
në atë kohë kishte 14 kulla (21) .

Të
një periudhe të hershme janë edhe disa kulla gjysmërrethore, të
ngjashme me ato të akropolit të Butrintit. Si në kullat gjysmërrethore
edhe në ato trekëndëshe gjejnë përdorim të gjerë copat e tullave dhe të
tjegullave, të cilat vendosën horizontalisht apo në mënyrë të çrregullt
midis fugave të gurëve dhe sidomos në kullat trekëndëshe, ku janë
ripërdorur mjaft gurë antikë.

Kullat poligonale
i përkasin një periudhe më të vonë; në to gjejmë edhe frëngji për topa.
Nga forma planimetrike dhe nga teknika e ndërtimit këto kulla ngjasin
me ato të «kështjellës së poshtme të kalasë së Durrësit të ndërtuar në
shek. XV» (22) .
Muret e kullave si dhe kurtinat janë përforcuar me breza druri;
lartësia e tyre nuk ruhet në asnjë rast e plotë. Në to vërehen edhe
gjurmë të rindërtimeve dhe riparimeve të periudhës së pushtimit turk.
Por që nga kjo kohë qyteti i nënshtrohet një rënieje të vazhdueshme,
derisa degradon në një fshat. Për pasojë, humbet rëndësinë e parë edhe
kalaja, sidomos pas ndërtimit, të kalasë së Vlorës, në shek. XVI.

Tipare të ngjashme me Kaninën kanë pasur edhe qytete të tjera mesjetare të fortifikuara në bregdetin Jon, si Borshi (Sopoti)



Fig. 123 — Kalaja e Borshit. Pamja e kodrës.



Fig. 123a — Kalaja e Borshit. Pamje e një kullë.
dhe Himara.



Fig. 124 — Kalaja e Himarës. Gravurë e shek. XIX (viz. E. Lir).
Për më tepër, kjo e fundit ashtu si Kanina, përmendet si një qendër e fortifikuar qysh në shek. XI, në trajtën Himera.

Një
fortifikim që zë një vend ndërmjetës midis qytetit të fortifikuar dhe
kështjellës, është kalaja e Gjirokastrës, kështjellë nga përmasat dhe
qytet i fortifikuar nga vendosja e shumë banesave brenda saj. Këta tipa
fortifikimesh, me zgjerimin e vazhdueshëm të qytetit të dalë jashtë
mureve dhe spostimit të qendrës së pazarit, fillojnë të luajnë
gradualisht rolin e një kështjelle për qëndrimin e sunduesit dhe
garnizonit të qytetit. Nga kalaja mesjetare e Gjirokastrës, para
pushtimit të saj nga Ali Pasha, ruhen vetëm pak gjurmë, pasi muret janë
veshur deri në lartësi nga ndërtimet e reja, ndërsa kullat pjesërisht
janë rrënuar dhe ripërshtatur. Por, megjithatë mund të krijohet një ide
sadopak e qartë për të nga përshkrimi i E. Çelebiut. Sipas tij, «kalaja
ishte ndërtuar në kohë te moçme, krejt prej guri të gdhendur. Në mes të
kalasë ndodhej një rrugë e gjerë me drejtim lindje-perëndim, në të dy
anët e së cilës ndodheshin 200 shtëpi. Ajo kishte dy porta hekuri me
nga tri palë dyer dhe një hendek 100 hapa të gjatë dhe 200 hapa të
gjerë midis namasgjahut dhe fortesës. Ndërsa të tria anët e tjera nuk
kishin nevojë për hendek pasi janë përrenj natyrorë».

Prania e hendekut tregon se kalaja nuk e zinte krejt platformën natyrore të kodrës, si në kohën e rindëtimit nga Ali Pasha.

Gjirokastra
përmendet për herë të parë si qytet dhe kështjellë vetëm në vitin 1336,
periudhë pas së cilës ajo u bë qendra e feudalëve shqiptarë Zenevisë,
dhe më vonë, gjatë sundimit të Gjin Bue Shpatës, u përfshi në
despotatin e Epirit. Më 1417 kalaja e Gjirokastrës u pushtua prej
turqve, pas një rrethimi të gjatë.

Përveç
fortifikimeve të përshkruara dhe të përmendura më lart, në shekujt
XI-XIV, në Shqipëri ishin ndërtuar shumë kështjella të tjera të vogla
përmbi maja kodrash me shpate të thepisura apo që mbikqyrnin rrugë e
vendkalime të rëndësishme. Prej tyre vlejnë të përmenden kështjella e
Mborjes



Fig. 125 — Kalaja e Mborjes, Korçë. Pamje.
dhe
e Podgories në rrethin e Korçës, kështjella e Delvinës që bllokonte një
nga rrugët kryesore që lidhte gjirin e Sarandës me pastokën, apo
kështjella e Ndroqit, që kon-trollonte rrugën nga Durrësi për në
Qafë-Kërrabë.

Kështjella e Mborjes është
ndërtuar mbi një kodër të lartë, me shpate mjaft të pjerrëta në
juglindje të qytetit të Korcës. Ajo ka një perimetër prej 150 m,
rrethon një sipërfaqe poligonale të çrregullt dhe përforcohet nga 4
kulla të rrumbullakëta, Muret kanë një trashësi prej 2,50 m dhe
përforcohen me breza druri. Përmasat e vogla të kësaj kështjelle
tregojnë se ajo ka qenë seli e fortifikuar e një feudali vendas.
Gjithashtu edhe kisha e Mborjes e shek. XIV, e ndërtuar në rrëzë të
kodrës në stilin bizantin, me përmasa mjaft të vogla, ka karakterin e
një faltoreje familjare, të cilat ndërtoheshin zakonisht nga princër
apo sundimtarë të vendit. Toponimi-qytet-ruhet akoma për Mborjen.
Ndërsa vetë emri Mborje (emporion-treg) tregon se aty ka pasur një
treg. Pra këtu i kemi të gjitha elementet e evolucionit të një
kështjelle tipike feudali: kështjella në majë të një kodre të lartë, të
vështirë për t´u ngjitur, ndërsa qyteti, faltorja dhe tregu në rrëzë të
kodrës. Ndryshe nga disa qytete të tjera të Shqipërisë, që e kanë
zanafillen nga kështjella, ku tregu dhe lagjet e qytetit shtrihen
fillimisht sa më pranë mureve të kështjellës, në Mborje terreni i
aksidentuar i kodrës nuk e favorizonte një fenomen të tillë, prandaj
mund të supozohet edhe prania e dy selive të feudalit; njëra në qytet
në kohë të qetë, ku ai kishte dhe faltoren e tij, dhe tjetra në
kështjellë, në raste rreziku.

Një tablo të
njëjtë na paraqet dhe kështjella e Podgories. Kodra shkëmbore në lindje
të fshatit me të njëjtin emër, thirrët nga banorët «qytet». Kështjella
mbi majën e kësaj kodre ndjek një formë planime-trike të çrregullt me
perimetër 60 m. Ashtu si në Mborje, katër kulla të vogla rrethore janë
vendosur gjatë murit perimetral. Në rrëzë të kodrës, në fushë shtrihet
edhe këtu një vendbanim, që vazhdon deri në mesjetën e mesme.

Kalaja
e Mborjes, në fillim të shekullit XV, gjatë pushtimit turk vazhdoi të
përdorej si fortesë garnizoni. Podgorija ishte braktisur dhe nuk
përmendet më në këtë kohë.

Gjithashtu, me
interes është të ndiqet faza fillestare dhe evolucioni i një kështjelle
garnizoni në bregun e majtë të kanalit të Vivarit, në Butrint.



Fig. 126a — Kalaja pranë kanalit të Vivarit, Butrint. Pamje.



Fig. 126b — Kalaja pranë kanalit të Vivarit, Butrint. Planimetria.
Në
gjendjen që ka arritur në ditët tona, kështjella ka formë planimetrike
trekëndëshe, me gjatësi brinjësh rreth 50 m. Në të tria këndet ka kulla
të rrumbullakëta, prej të cilave njëra ruhet në lartësinë e plotë.
Kështjella ka dy hyrje. Hyrja kryesore hapët në mesin e murit jugor,



Fig. 127 — Kalaja pranë kanalit të Vivarit, Butrint. Hyrja kryesore.
ndërsa
një tjetër, e dorës së dytë, në murin verior, pranë një kullë. Muret në
pjesën më të madhe, ruhen në lartësinë e plotë dhe kurorëzohen nga një
parapet me lartësi 1,50 m i përshkuar nga frëngji të shumta.



Fig. 128 — Kalaja pranë kanalit të Vivarit, Butrint. Pamje e brendshme e murit VL.
Në
shtegun e rojeve të çon një shkallë e mbështetur në faqen e brendshme
të murit jugor, pranë hyrjes kryesore. Në pjesën e brendshme të
kështjellës, një sërë kthinash njëkatëshe, të mbuluara me qemerë
cilindrikë i janë mbështetur krejt murit perëndimor si dhe një pjese të
murit jugor. Thuajse në mes të oborrit të saj ndodhet dhe një ndërtim
me planimetri rrethore i mbuluar me kupolë sferike, pa dritare dhe
vetëm me një portë të vogël. Ky ndërtim ka shërbyer, me sa duket, në
periudhën turke si depo baruti. Ndërsa nga ana e jashtme e kështjellës,
pranë murit perëndimor të saj ka qenë ndërtuar në një kohë të vonë, një
rrethim tjetër katërkëndësh, muret e të cilit mbështeteshin në të dyja
kullat e kësaj ane.

Por në këtë mori periudhash,
teknikash dhe stilesh ndërtimi, që i mbivihen njëra-tjetrës, mund të
dallohet qartë faza fillestare e kështjellës si dhe evolucioni i saj në
kohë. Në fazën e saj fillestare, që datohet rreth fundit të shek.
XIII-shek. XIV, kështjella përbëhej nga një mur me trashësi 2,30 m, i
cili rrethonte një territor në formë trekëndëshi të rregullt, me qoshe
të rrumbullakosura. Ai përshkohej nga dy breza frëngjish, ku ato të
brezit të poshtëm përshkojnë gjithë trashësinë e murit, ndërsa ato të
sipërmit murin e parapetit. Kështjella kishte një portë në mesin e
murit jugor, e cila mbrohej nga një mashikul me konstruksion druri, që
mbështetej mbi blloqe gurësh të latuar me kujdes, të cilët dilnin në
formë konsoli mbi portë. Një ballkon druri dilte edhe mbi mesin e murit
verior dhe dy të tjerë mbi murin perëndimor. Brenda kështjellës kishte
edhe disa ambiente të brendshme, më të gjera nga ato të sotmet, të
cilat mbuloheshin me çati druri me një kullim dhe mbështeteshin në
muret e kështjellës, por duke lënë të lira frëngjitë e brezit të
poshtëm, që komandoheshin pjesërisht brenda këtyre ambienteve.



Fig. 130 — Kalaja pranë kanalit të Vivarit, Butrint. (Rikonstruksion i periudhës I të ndërtimit.)

Në një periudhë të dytë (shek. XV) u ndërtua një kullë e stilit venecian



Fig. 129 — Kalaja pranë kanalit të Vivarit, Butrint. Kullë e periudhës II të ndërtimit.
në
qoshen jugperëndimore të kështjellës, e ngjashme me kullën veneciane
pranë bregut të detit në Durrës. Për herë të parë u vunë në përdorim
frëngji topash, që ndodheshin në katin e parë të kullës, i cili ngrihej
mbi një bazament në formë trungkoni, ndërsa kati II banohej dhe ishte i
pajisur me dritare, oxhak dhe frëngji të vogla shigjetë.

Periudhës
së tretë të ndërtimit i përkasin dy kullat e tjera të kështjellës. Ato
ndaheshin në dy kate, ishin me dysheme druri dhe mbuloheshin me çati
konike. Katët e para ishin pajisur me nga katër frëngji topash, ndërsa
të dytat banoheshin nga garnizoni, kishin oxhakë dhe frëngji të vogla
që shërbenin dhe për ndriçim. Më vonë, u shtuan ambientet e brendshme,
që ndahen nga mure tërthore në kthina të veçanta, në muret e të cilave
janë hapur frëngji për armë zjarri, kundrejt oborrit të kështjellës.
Muret e jashtme të këtyre kthinave bllokuan brezin e poshtëm të
frëngjive të murit perimetral të kështjellës. Në të njëjtën kohë u hap
porta e dytë pranë njërës nga kullat e periudhës së tretë të ndërtimit,
u rikonstruktuan frëngjitë e parapetit dhe u hapën në të disa frëngji
për topa: më në fund u shtua muri me frëngji nga ana perëndimore,
ndërtimet u realizuan gjatë shek. XVIII.



Fig. 131 — Kalaja pranë kanalit të Vivarit, Butrint.

Ndërsa
kështjella pranë kanalit të Vivarit në Butrint ishte ndërtuar në terren
fushor, një kështjellë tjetër, me formë të rregullt gjeometrike
pesëkëndëshe, ndodhet mbi një kodër jo fort të lartë, por me shpate
mjaft të pjerrëta në fshatin Kardhiq të rrethit Gjirokastër.



Fig. 132a — Kalaja e Kardhiqit, Gjirokastër. Pamje e përgjithshme.



Fig. 132b — Kalaja e Kardhiqit, Gjirokastër. Planimetria.
Ashtu
si kështjella e Vivarit dhe ajo e Kardhiqit është një fortesë tipike
garnizoni. Në kulmet e pesëkëndëshit, që formojnë muret me perimetër 80
m ndodhet nga një kullë. Tri nga kullat kanë formë katërkëndëshe,
ndërsa dy të tjera nga ana perëndimore janë poligonale. Këto, si duket
dhe nga teknika e ndërtimit dhe nga elemente të tjera, janë rindërtuar
në një periudhë më të vonë (gjatë shekullit XVIII-XIX (23) .



Fig. 133 — Kalaja e Kardhiqit. Pamje e një kullë të shek. XVIII-XIX.
Hyrja
për në kështjellë hapët në murin anësor të një kullë katërkëndëshe,
ashtu si në kështjellën e kalasë së Drishtit. Nga porta e jashtme e
mbuluar me hark hyhej në një korridor në formën e shkronjës L, të
mbuluar me qemer cilindrik. Në fundin e korridorit, nga ana e
kështjellës, ndodhej një portë e dytë. Mbi qemeret e korridorit
mbështetej dyshemeja e katit II të kullës, në të cilin të çonin një
palë shkallë të ndërtuara në të djathtë të hyrjes. Edhe dy kullat e
tjera katërkëndëshe ndaheshin në dy kate nga qemere cilindrike dhe
kishin një trashësi muresh prej 1,70 m në faqet ballore dhe 1,20 m në
ato anësore. Katet e poshtme ndriçoheshin nga dritare të vogla në formë
frengjie të vendosura në lartësi.

Muret nuk
ruhen në lartësi, por nga sa kuptohet prej gjurmëve të ruajtura, nga
ana e brendshme ato lidheshin me kthina tërthore të mbuluara me qemer,
prej të cilave komandoheshin frëngjitë për hark, që përshkonin murin
rrethues. Këto frëngji kanë një lartësi prej 50 cm, janë 25 cm të gjera
nga brenda dhe 5 cm nga jashtë. Kthinat tërthore, të lidhura
organikisht me muret, ndryshojnë në përmasa nga një kurtinë në tjetrën.
Zakonisht ato kanë gjatësi 3,50-4,00 m dhe gjerësi 3-4 m.

Përmbi këto kthina kalonte rruga e rojeve e mbrojtur nga parapeti me bedena, por nga këto elemente nuk ruhet më asgjë.

Trajtimi
i kurtinave me kthina tërthore në anën e brendshme krijonte jo vetëm dy
nivele luftimi në muret e kështjellës, por dhe një qëndrueshmëri të
madhe të tyre kundrejt goditjeve.

Përveç
gjurmëve te ndërtimeve për garnizonin, brenda në kështjellë ruhet dhe
një sterë katërkëndëshe 20x4 m e futur pjesërisht në tokë, e cila
mbulohej me një qemer cilindrik dhe ndahej nga një mur tërthor në dy
pjesë, që komunikojnë midis tyre.

Kështjella e
Kardhiqit përmendet për herë të parë në regjistrin turk të vitit
1431-32, ndërsa koha më e mundshme e ndërtimit të saj është gjysma e
dytë e shek. XIV ose fillimi i shek. XV, kur kjo krahinë ishte nën
sundimin e feudalëve Zenevisë, dhe kërcënohej nga pushtimi turk.

(1)	Në letrat e Leo Magistrit drejtuar Leonit VI, botuar nga I. Sakelinnos. në «Deltion tis istorikis kai Ethnologjikis eteirias tis Ellados», Vol. I, 1883, 377-410, letra XVIII.
(2)	Për ndërtimet e kësaj periudhe shih Gj. Karaiskaj, A. Baçe. Kalaja e Durrësit dhe fortifikimet përreth në antikitetin e vonë. Monument 9, 1975.
(3)	N. Moustopoulos. L´influens de la morphologie des tours sur l´habitation forte de l´espace helladique du XVIe-XVIIIe siècle.
(4)	Alexias, Vol. I, lib. III, 9, 10
(5)	S. Pulaha. Lufta shqiptare turke në shek. XV (Burime osmane). Tiranë 1968, fq. 178.
(6)	A. Baçe, Gj. Karaiskaj. Kështjella e Petrelës. Monumentet 5-6, 1973, 146
(7)	P. Vokotopullo, I. Ekklesiastiki architektoniki eis tin dhitikin sterean Elladha kai tin Ipeiron-apo ton tellours ton 7 mehri ton 10 aionos, Thesaloniki, 1975.
(8)	A. Deroko. Srednovekovni grad Skoplje. Beograd 1971, 15-16 Autori i studimit duke e lidhur me faktin se në shek. XI-XII Shkupi ishte bërë qendra e një teme bizantine, i dton në këtë periudhë fortifikimet e tij, Por ato mund ti jenë edhe më të hershme.
(9)	A. Baçe. Qyteti i fortifikuar i Kaninës. Monumentet 7-8, 1974, fq. 41.
(10)	A. Meksi. Arkitekturë dhe restaurimi i kishës së Perondisë. Monumentet 5-6, 1973, fq. 19-42.
(11)	A. Baçe. Berati 43-82.
(12)	H. Spahiu, D. Komata. Shurdhahu — Sarda, qytet i fortifikuar mesjetar shqiptar. Iliria 3, 1974, fq. 257-313.
(13)	Në vitin 1436 Drishti ka pasur në përdorim një top të vogël.
(14)	A. Baçe. 43-62.
(15)	K. Hopf. Geschichte des Osmanisches Reiches.
(16)	V. Kamsi. Fortifikimi i hyrjes kryesore të kështjellës se Shkodrës. Monumentet 3, 1972, fq. 163-170.
(17)	S. Adhami. Gjurmime rreth themelimit dhe rindërtimeve kryesore të kalasë së Krujës. Monumentet l 1971, fq. 87-101.
(18)	Gj. Frashëri Problemi i restaurimit të oborrit të fortifikuar të kalasë së Krujës. Monumentet 12, 1976, fq. 65-74.
(19)	S. Adhami nuk dallon ekzistencën e kështjellës brenda kalasë së Krujës, por përmend vetëm kullën e sahatit të ndërtuar mbi bazamente më të vjetra. (Vep. Cit. 88). Ne kullën e sahatit dallohet faza më e hershme e ndërtimit me muraturë guri me breza tullash. Si dhe një fazë më e vonë me kluazonash. Faza e parë ngjason me ndërtimet e Mihal Komnenit në Bërat. Kjo tregon se kështjella u ndërtua rreth fundit të shek. XII fillimi i shek. XIII, duke rezervuar një datë më të hershme për muret fillestare të kalasë.
(20)	A. Baçe. Kanina, fq. 25-54.
(21)	Sipas planimetrisë së K. Koronelit, shih. A. Baçe. Vep. cit. (C. Coronelli Citta fortezze ed altri luoghi principali, dell´Albania, Epiro e Livandia, Venetia 1688).
(22)	Këto kulla A. Baçe i konsideron në formë U-je dhe i daton në periudhën e sundimit anzhuin (shek. XIII). Përveç pranisë së frëngjive për artileri në njërën nga këto kulla (kulla 10), në kullën 7 takojmë një kornize dekorative prej gurësh të punuar, identike me kornizat e dy kullave veneciane në Durrës, që datohen në gjysmën e dytë të shek XV. Ndërsa nga forma planimetrike dhe ekzistenea e ballkoneve prej druri, kullat 7 dhe 10 ngjasojnë me kullat e kështjellës së poshtme të Durrësit, që janë gjithashtu ndërtime të periudhës së pushtimit venecian në gjysmën e parë të shek. XV. Një frëngji topi, iddentike me atë të kullës 10, e takojmë edhe në kullën 3 (katërkëndëshe), e cila, përveç kësaj, ngjason me të parën dhe nga teknika e ndërtimit. Ndërsa kullat e vogla gjysmërrethore, siç është kulla 6, A. Baçe i daton në gjysmën e dytë të shek. XIII. Ato ngjajnë me kullat e fortifikimeve të rrethit të Shkodrës, si Drishti, Danja dhe Shurdhahu. Me këto të fundit ato kanë të përbashkët edhe moslidhjen e plotë me kurtinat. Si teknikë ndërtimi ngjajnë me disa kulla të periudhës së despotatit të Epirit në Butrint, kështu që të gjitha të dhënat të çojnë për një datim nga fundi i shek. XII — fillimi i shek. XIII.
(23)	A Baçe. Kështjella e Kardhiqit dhe Delvinës. Monumentet 13, 1977. Në kështjellën e Kardhiqit dallohen qartë dy periudha ndërtimi. Përveç formës poligonale të dy prej kullave, në anën perëndimore edhe muri që i lidh ato është më i gjerë se muret e tjera. Njëra nga kullat poligonale, e cila ruhet pothuajse e plotë, është identike me kullat e kalasë së Tepelenës dhe të Gjirokastrës, të ndërtuar nga Ali pashë Tepelena. Muret e saj bien me pjerrësi, nuk mungojnë kornizat e gurit që kufizojnë pjesën e sipërme të kullës, që janë karakteristike për ndërtimet e Ali Pashës. Kulla është pajisur gjithashtu me frëngji të mëdha topash me hapje nga jashtë, që janë karakteristike për shek. XVIII-XIX. A. Baçe në studimin e tij e konsideron krejt kështjellën të njëkohshme dhe e daton në gjysmën e dytë të shek. XII deri në gjysmën e parë të shek. XIV.