Ka edhe nje Borove ne Shqiperine e veriut, qe u dogj e u poq nga nazifashistet. Ai eshte Bytyci i Malesise se Gjakoves.

by Dode Progni Sun 18 Apr 2010, 00:59

KA DHE NJË BOROVË NË SHQIPERINË E VERIUT,QE U DOGJ E U POQ
NGA NAZIFASHISTET. AI ËSHTË BYTYÇI I MALËSISË SË GJAKOVËS

Burimi: Dodë Progni ( Gazeta: RD dt.3 shtator 1994 )

Borova është një fshat i rrethit të Kolonjës,në Shqipërinë juglindore që u bë i njohur në Shqipëri dhe jashtë saj për terrorin që forcat gjermano-naziste kryen ndaj saj gjatë Luftës së II botërore.
Me 6 korrik 1943,një autokolonë e ushtrisë gjermane po kthehej nga Greqia për t’u tërhequr drejt veriut. Në afërsi të fshatit Borovë ajo u ndesh në një pritë që forcat partizane komuniste kishin ngritur kundër saj. Sapo autokolona hyri në zonën e pritës shpërtheu një minë e vënë nga partizanët e cila hodhi në ere automjetin e parë se bashku me disa ushtarë gjermanë,duke ndaluar dhe lëvizjen e autokolonës mbi të cilën partizanët lëshuan breshëri të shtenash duke u shkaktuar atyre disa të vrarë,të plagosur dhe shumë dëme materiale.
Pas kësaj partizanët u larguan,ndërsa forcat gjermane në shenjë hakmarrje që borovarët nuk u kishin treguar për pritën e partizanëve,sulmuan fshatin Borovë,mbi të cilin ushtruan një tërror të pa parë.Ata dogjën të 100 shtëpitë e këtij fashat dhe vranë e masakruan mbi 107 civilë nga mosha 4 deri në 73 vjeç,shumica e të cilëve ishin gra,pleq dhe fëmijë.
Qysh asaj kohe Borova u bë e njohur si një vend që të kujton terrorin shnjerëzor që bishat gjermano-naziste kryen ndaj popullsisë civile në Shqipëri e më gjërë.Me shumë të drejtë,për Borovën dhe borovarët ka fol historia e luftes antifashiste të vendit tonë,janë thurur shumë poezi e këngë,janë shkruar libra,xhiruar filma e ngritur memoriale,që sakrificat e Borovës dhe të borovarëve të mos harrohen kurrë. Që ajo ngjarje të kujtohet me dhimbje brez pas brezi,duke përcjell mesazhin e historisësë saj, për të mos u përsëritur më kurrë.
Pasi bëmë këtë përmbledhje të shkurtër të ngjarjes që e bënë Borovën aq të njohur le të tregojmë diçka edhe për Bytyçin e Malësisë së Gjakovës.
Krahina e Bytyçit,që shtrihet në juglindje të rrethit të Tropojës,është njëra nga më të shquarat e vendit tonë për qendresën masive kundër pushtuesëve nazifashistë gjatë Luftës së II botërore. Kjo,si rrallë ndonjë krahinë tjetër në veri të Shqipërisë,e ndjeu aq të ashpër e konkrete peshën e rëndë të pushtimit fashist e u lidh ngusht me luftën antifashiste.
Për shkak të burimeve minerare të kromit në Kam,Kepenek e Zogaj të kësaj krahine,qysh në maj të vitit 1941,u vu nën kontrollin e rreptë të pushtuesve italianë. Menjëherë pas kapitullimit të Italise fashiste,në shtator 1943,nazistët gjermanë pushtuan Bytyçin dhe e shpallen ate zonë të rëndësisë strategjike.Fyhreri i ekonomisë së ushtrisë gjermane prane Korparmates XXI të tankeve në raportin që u dërgonte eprorve me 18 maj 1944, theksonte se: “Minjerat e kromit në Shqiperinë verilindore,pas ndërprerjes së kromit turk kan rëndësi të veçantë për furnizimin e ekonomisë gjermane të armatimit.” ^{1 )}Për këtë arësye gjatë tërë përiudhës shtator 1943 - tetor 1944 aty u dislokua një garnizon gjerman,i cili për interesat e veta ngriti kampet e punës së detyruar dhe organizoi nxjerrjen e mineralit me anë të robërve të luftës që i kalonin 1000 vetat,shumica e të cilëve ishin serbo-malazezë. I interesuar për qetësi në krahinë,ky garnizon në bashkëveprim me forcat SS-e qe i vinin në përforcim nga Gjakova ndërmori here pas here ekspedita ndëshkimor mbi fshatërat e Bytyçit. Në këto rrethana malësorët e Bytyçit u vunë përpara provës së vështirë: Ose të pranonin grabitjen e pasurive të tyre dhe nenshtrimin ndja pushtuesëve të huaj,gjë të cilën nuk e kishin bërë kurrë,ose t’i kundërshtonin ata me të gjitha mënyrat e mjetet,pa marr parasyshë pasojat e sakrificat që do të ishin teper të mëdha.
Etja për liri,dashuria për Atdheun,burrëria e trimëria e trasheguar dhe e rrënjosur brez pas brezi në shprirtin e zemrën e këtyre malësorve,ju dha forcë e guxim për të zgjedhur rrugën e nderit,atë të luftës e të sakrificave. Kështu
Bytyçi,me të madh e me të vogël,u vu përballë një armiku tepër të egër e të pa mëshirshëm. Siç thotë kënënga popullore:
“...Çdo gja ketu u dogj e poq.
Po kurrë pushka nuk u hoq.
Se detyrë e kem m’këtë jetë,
Për Atdhe te tanë me dekë...”²⁾
Qëndresa antifashiste e Bytyçit dhe lufta çlirimtare e tij mori mori përmasa të reja,u bë më e organizuar,më efektive e më e fuqishme pas nentorit të vitit 1943 kur me luftëtarët trima të kësaj krahine u bashkuan vëllezërit gjakovarë Gani,Sahit dhe Hasan Kryeziu.Këta nacinalistë të shquar,me vizionin e qarte e të vendosur për luftë kundër ohupatorit gjermanë,organizuan në Bytyç grupimin e forcave nacionaliste me luftëtarë nga Malësia e Gjakovës. Bërthamën e drejtimin e këtij grupimi e përbënin trimat e Bytyçit: Ali Brahim Zherka,Selim Malë Dula,Zenel Hoxha, Shpend Zeqiri, Shaban Saraçini,Brahim Muslia,Musë Avdyli,Selim Rama e dhjetëra të tjerë,që ishin dalluar në aksionet e veprimet luftarake antifashiste gjatë viteve 1941-1943.³⁾
Forcat nacionaliste të grupuara rreth vëllezërve Kryeziu që vepruan në Bytyç,e bashkë me Bytyçin,u bënë një faktor i rëndësishëm i luftës antifashiste në rrethin e Tropojës. Ato nuk u formuan as nuk qendruan si forca të pritjes e të shmangjes nga ndeshja me pushtuesit.Përkundrazi,ato u bënë forca të aksionit e të veprimit luftarak ballë për ballë me gjermanët “Këto,-siç tregon Reginald Hibbert (ish oficer i misionit britanik në Shqipëri gjatë luftës) në librin e tij “Fitore e Hidhur”-deri në gusht 1944 bënë sulmë Çetash kundër njësive gjermane,në mesin e gushtit sulmuan e shkatërruan instalimet e minjerave të kromoit ne Kam e Kepenek.Në mes të shtatorit forcat e Kryeziut ishin bërë aq të forta sa të merrnin një sulëm të gjerë kundër gjermanëve në Gjakove.” ⁴⁾Është fakt i pamohueshëm pjesmarrja dhe kontributi i këtyre forcave në luftimet e Vladit,Zherkes,Kamit,Kepenekut,Babaj të Bokës,Qerretit, Gjakovës,Junikut etj. Gjaku i Rrustem Avdyl Mulosmanit,Sokol Shpend Hoxhajt,Selim Bardhec Gjyriqit,Selim Ramë Mustafajt, etje.⁵⁾ pjeëmarrës të këtyre forcave nacinaliste,që dhan jetën trimërisht në fushën e betejës kundër pushtuesëve gjermanë në verën e vitit 1944,hedh poshte katërcipërisht slloganin e Enver Hoxhës se gjoja nacionalistët e grumbulluar rreth Gani e Sahit Kryeziut nuk paskishin luftuar,por siç shprehet ai “zbraznin ndonjë pushkë kodrave sa për të thënë se po luftojmë.”⁶⁾
Kur flasim për rolin e forcave nacionaliste të vëllezërve Kryeziu si një faktor i rëndësishëm i
luftës antifashiste në rrethin e Tropojës,por i mohuar nga regjimi komunist,nuk synojmë aspak të zbehim rolin e luftën e forcave partizane e komuniste që vepruan në Bytyç gjatë viteve 1943-1944. Edhe pse shumica e bytyçasve qenë të inkuadruar në forcat nacionaliste,kjo nuk e pengoi aspak bashkëvepunimin as veprimin e forcave partizane në këtë krahinë. Bytyçi u bë strehe dhe mbështetje për Shtabin e Kosmetit e njësitë partizane të Malësisë së Gjakovës që qëndruan e luftuan këtu. Madje është për t’u nenvizuar fakti se,midis forcave nacionaliste të Kryeziut dhe atyre partizane të Malësisë së Gjkovës e të Kosovës,me gjithë pikëpamjet e ndryshme lidhur me qëndrimin ndaj aleatëve serbo-sllavë e atyre anglo-amerikanë,si dhe për ndërtimin e Shqipërisë së pasluftës,nuk pati as më të voglin konflikt të armatosur midis tyre gjatë tërë periudhës së luftës.Përkundarzi ,ato qëndruan pranë njëra tjetrës në Dobrej të Bytyçit,në Degë etj. Ndimuan njëra tjetrën,ndanë ushqimin e veshmbathjen së bashku,kryen dhe veprime të përbashkëta luftarake në zonën e minjerave.Mardhënjet midis këtyre palëve qen të atij nivëli,sa që në disa raste,luftëtar të forcave nacionaliste u inkuadruan pa kurrfarë pengese në njësitë partizane dhe anasjelltas.Rrallë mundë të gjëndet ndonjë krahinë tjetër në Shqipërinë e kohës së luftës,ku forcat nacionaliste dhe ato partizane të kenë patur të tilla mardhënje korrekte.
Si rezultat i veprimit të forcave nacionaliste dhe atyre partizane kundër forcave gjermane në zonën e minjerave,veçanarisht gjatë verës së vitit 1944,kjo krahinë u kthye e tëra në një fushëbetejë të përgjakshme ku mori pjesë i madh e i vogël. Rrallekund si këtu, nazistët në shënjë hakmarrje për humbjet që pësuan kryen dhjetra operacione ndëshkuese,gjatë të cilave u përdor në shkallë të gjërë artileria dhe aviacioni bombardues,Ata pasi vranë,plagosën,varën në litarë,burgosën dhe intërnuan me dhjetra fshatarë,i vunë zjarrin gjithë krahinës duke djegur rreth 300 shtëpië e saj,brenda të cilave u dogjën mbi 35 gra pleqë dhe femijë. Këtu në Zogaj të Bytyçit, nazistët kryen dhe një krim të pashembullt e tepër të shemtuar.Pasi vranë të zotin e shtëpisë,i futën flakën asaj,duke djegur brenda 9 pjesar tjerë të kësaj familje. Kur një nënë me djepin në duar u turr mes tymit dhe flakëve për t’i shpëtuar jetën foshnjes 10-ditëshe që kishte në djep,nazistët,pa pikë mëshire,zbrazën mbi trupin e nënës dhe të foshnjës disa breshëri automatiku duke i lënë të shtrira pa jëtë në oborrin e shtëpisë së tyre.Djepi i kësaj foshnjë,i shpuar nga 13 plumba, që ruhet edh sot në muzeun historik të Tropojës është dëshmi e gjallë e tepër rrënqethëse e atyre masakrave shnjerzore që kryen nazistët mbi krahinën e Bytyçit. Ky,njëkohësisht,dëshmon edhe për sakrificat e qëndresën heroike të popullsisë së kësaj krahine gjatë luftës antifashiste.⁷⁾Krahina e Bytyçit me popullsi vetëm 13% e popullsisë së rrëthit të Tropojës i dha Atdheut më shumë se 50% të dëshmorëvë të luftës antifashiste të këtij rrethi.
Cilit do që njihet me të tilla fakte dhe dokumenta që hedhin dritë mbi luftën dhe sakrificat e krahinës së Bytyçit për çlirimin e vendit nga pushtuesit nazifashistë,me të drejtë i lind pyetja: “A s’është Bytyçi një Borovë tjetër e Shqipërisë?” E vërteta historike për luftën antifashiste të popullit shqiptar thotë: Po. Është Borovë e shkuar Borovës. Po,për fat të keq pakkush ja dëgjoi emrin Bytyçit gjatë 47 vjetëve të regjimit komunistë. Arsya ishte absurde.Komunistët nuk donin të nxirrnin në dukje luftën e forcave nacionaliste të drejtuara nga vllezërit Kryeziu,pse ata ishin antisllavë dhe antikomunistë të lidhur me anglo-amerikanët. Mohimi e denigrimi i rolit të këtyre forcave, deri në etiketimin e tyre si “forca armike”,”agjenturë angloamerikane” etj. ishte njëkohësisht mohimi i luftës antifashiste që bëri krahina e Bytyçit. Madje mu në mes të krahinës së Bytyçit regjimi komunist kishin ngritur lapidarin me të përçudnuar që ka njohur Shqipëria,mbi të cilin ishin shkruar këto fjale: “Prej datës 3 shtator deri me 3 tetor 1944, forcat e Brigadës III heroike shpartalluan mercenarët e u dhan denimin e merituar agjentëve të Iteligjent Servisit, dhe ndihmuan në çlirimin e Tropojës.” ⁹⁾ Sipas këtij epitafi qesharak,Brig.e III S e UNÇl shqipëtare paskish bërë “heroizëm” duke “çliruar” Bytyçin e Tropojën nga “ mercenarët e Inteligjent Servis-it “ (ështe fjala për forcat e Kryeziut.- D.P.).E ky “heroizëm” na qënkësh bërë, nga 3 shtatori deri me 3 tetor 1944,pikërisht në kohën kur është i dokumentuar fakti se,forcat e Kryeziut luftonin e derdhnin gjakun për çlirimin e zonës minerale Bytyç,Vagovë,Devë.Pasojat e këtij shtrembërimi të historisë ishin të rënda.Ato i ndjeu popullsia e kësaj krahine gjatë gjithë viteve të regjimit komunist,duke u diferencuare lënë në prapambetje si asnjë zonë tjetër e rrethit të Tropojës. Madje u arrit deri aty,sa të konsideroheshin armiqë e tradhëtarë të Atdheut mbi 25 luftëtarët me trima e më besnikë të vëllezërve Kryeziu,që u masakruan mizorisht duke i goditur për vdekje me kazma,lopata e sopata nga komunistët serbosllav,tek Kodra e Hereçit pranë Gjakovës,në dhjetor të vitit 1944.
Bytyçi i traditave liridashëse dhe i heroizmit masiv gjatë luftës antifashiste. Bytyçi që ju mohua trimëria,gjaku i derdhur e sakrificat e bijëvë dhe bijave të tij për çlirimin e Atdheut. Bytyçi i shikuar me “syrin e keq” gjatë gjithë viteve të regjimit komunist,kërkon ndriçimin dhe afirmimin e të vërtetës historike.

Referenca bibliografike:
1- Arkivi Qendrorë i PPSH,Dok.të ushtrise gjermane,Dosja T.202-314
2- Arkivi i Muzeut Historik të Tropojës (më tej AMHT)Fond i LANÇl,Dosja me “këngë per luftën nac.çlirimtare.
3- AMHT ,Fondi i LANÇl. Dosja “Brig. XV S” & D. Kujtime te veteranëve.fq.45
4- Reginald Hibbert, Fitore e Hidhur,1991,fq.311
5- AMHT, Fondi i LANÇl,Regjistri i deshmorëve,Dosja 2,fq.6
6- Enver Hoxha, Vepra,Vëll. II,Bot.2,1984,fq.495
7- AMHT,Fondi i objekteve dhe relikeve,objekt i ekspozuar ne sallën nr.5,Vit.4
8- AMHT,F.LANÇl, Regjister i deshmorëve,Dosja 2,fq.1-8
9- AMHT,F.LANÇl, Regjistër i Plakave dhe Lapidarve.D.4,fq 1-6