KUVENDET E MALËSISË SË GJAKOVËS DHE ROLI I TYRE NË ORGNIZIMIN E VETËQEVERISJES DHE LUFTËRAVE PËR LIRI E PAVARËSI

KUVENDET E MALËSISË SË GJAKOVËS DHE ROLI I TYRE NË ORGANIZIMIN E VETËQEVERISJES DHE LUFTËRAVE PËR LIRI E PAVARËSI

Burimi: Dodë Progni

Një nga traditat më të hershme të shqiptarëve është organizimi i kuvendeve dhe lidhja e besës,sa herë që u duhej të ngriheshin në luftë kundër pushtuesëve ose të zgjidhnin problemet e tyre të brendëshme. Një vend të rëndësishëm në historinë e kuvendeve shqiptare zënë ato që u zhvilluan në Malësisnë e Gjakovës,ose ku muarën pjesë përfaqësuesit e saj. Kjo krahinë,e cila në shek. e XV ishte pjesë e principatës së Spanëve, me 2 mars 1444,dergoi përfaqësuesit e saj me në krye princin Pjetër Spani, në Kuvendin e Lezhës ku u lidh besa për luftë kundër pushtuesve osmanë nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit – Skenderbeut.

Pas pushtimit turk,shek.XVI, XVII e me pas,kur malësitë ishin bërë vatrat kryesore të qëndresës antiosmane,dhe kur nga krahina e dikurshme e Pultit të Epërm kishin lindur e zhvilluar disa njësi të vetëqeverisura në bazë të të drejtës zakonor,të cilat u quajtën “fise” e “ bajraqe” si Gashi,Krasniqja,Bytyçi, Nikajt, Merturi etje. tradita e organizimit të kuvendeve nuk u shua. Përkundrazi, ajo u zhvillua akoma më shumë si rrjedhojë e nevojës që kishin ato për tu vetqeverisur,në kushtet e mungesës pothuaj tërësisht të administratës shtetërore. Nga një lëtër e Krenëve të Gashit të mbledhur në kuvend me datë 30 maj 1689, për një çështje religjioze 1) ,del se gjatë kësaj periudhe tradita e kuvendeve isht ruajtur e fortë ndër fiset malësore. Madje ai ishte bërë institucioni më i rëndësishëm organizativ e vetëqeverisës i tye. “Kuvendi, - thuhet në kanun – asht një bashkim fisit a fisesh me krenë,pleq, sterpleq e vogjli a djelmni që kan qëllim me rrah ndonjë çeshjte a me lidh ndonjë besë.”2) Pjesmarrja në kuvend varej nga çeshtjet që trajtoheshin dhe se kujt i përkisnin. Ato mundë të ishin kuvende të krerëve ose pleqve,të katundit ose të fisit – bajrakut. Kishte dhe kuvende krahinore e ndërkrahinore. Shumë çeshtje,veçanarisht ato të vetëmbrojtjes, “daljes në luftë” fiset e një krahine, siç është rasti i Nikajt me Merturin,të Gashit me Krasniqen etje,i diskutonin në kuvende të përbashkëta. Edhe problematika e kuvendeve ishte e larmishme, ashtu siç ishin të larmishme problemet e bashkjetesës së qëndrueshme midis individëve,familjeve,vëllazërive,katundeve,fiseve dhe krahinave.Në kuvende, shtroheshin, diskutoheshin dhe vendosej për çeshtje ekonomike,politike, ushtarake,fetare, kanunore etj.Ndonse nuk i zhdukën,ato mënjanuan në shumë raste ngatresat,hakmarrjen dhe vllavrasjet.Në kuvende janë bërë usulle,është lidh besa,janë bërë pajtime dhe janë fal gjaqe.Kuvendet dalloheshin për mënyrën e organizimit, rregullin e seriozitetin me të cilin zhvilloheshin.Niveli i tyre ishte aq i lartë sa që,një vëzhgues anglez që kish qenë i pranishëm në një kuvend burrash në Curraj të Epërm,në vitin 1908,do të shprehej: “Nga këto kuvende mundë të marr shembull edhe parlamenti anglez”.3) Ndërsa Franc Nopçe,njëri nga njohësit më të mirë të zakoneve të Shqipërisë së Veriut vinte në dukje se: “ Një nga tiparet më interesante të karakterit të malësorit të veriut qëndron në aftësinë e dalluar organizative të popullit,dhe nuk ka vëzhgonjës të popullit shqiptar i cili nuk e ka vënë në reliev këtë cilësi.4) Pa dyshim,kuvendi ishte institucioni themelor ku farketohej kjo aftesi e veçante e malësorve.Në kuvend mundë të merrte pjesë çdo burrë që kishte mbushur moshës mbi 15 vjeç,ose siç thuhej në malësi: “kish vesh tirqit”, dhe ishte i zoti me mbajt armët. Pjesmarrja në kuvend konsiderohej nderë e burrëri. Nënat gëzoheshin kur djali i tyre mbushte 16 vjet dhe bëhej i zoti të shkoj në kuvend burrash. Pjesmarrja në kuvend të ngarkonte edhe me përgjegjësi para familjes, vëllazërisë,katundit, ose fisit që përfaqësoje. Aty duheshin mbrojtur interesat e tyre. Nga ana tjetër vendimet e kuvendit duheshin dërguar tek masat dhe duhej luftuar për zbatimin e tyre.Vendimet merreshin me konsensus,shpalleshin me zë dhe bëheshin të detyrueshme për të gjithë. Me një fjalë,edhe pjesmarrja, edhe qëndrimi,edhe fjala edhe besa e lidhur në kuvend ishin diçka e madhe, siç ishin të mëdha problemet që shtroheshin e vendimet që merreshin. Pjesmarrësit në kuvend gëzonin të drejta të barabarta, të fjalës dhe të përfaqësimit. Secili mundë të fliste,por me rradhë,”sa të flasë njëni,të tjerët do të ndigjojnë e të heshtin, - thuhet në Kanun”.5) Nga ana tjetër,askujt nuk mund t’i pritej fjala.Prerja e fjalës konsiderohej fyrje e rendë.Madje në malësi përdorej mallkimi:”T’u preftë fjala n’kuvend t’burrave!” 6) Në kanunthuhet shkoqur e qartë se,”Kanuja s’ban qi t’shahet kush në kuvend;po bani kush ket pun,do të giobitet mje në 5 desh. - Po i tha kush kuj,se rrene në kuvend,do të giobitet deri në 500 grosh.-Fjala e randë nuk bahet në kuvend.” 7) Pra ishte tepër e rëndësishme që fjala e thënë në “log të kuvendit” të ishte sa më e urtë e lakonike,shprehje e një logjike të shëndoshë e drejtësie të kulluar. Vetëm një fjalë e tillë e urtë dhe e kuptueshme zinte vend e peshonte në kuvend,ose siç qe shprehur një herë plaku i mençur i Krasniqes Binak Alia, “ngulej si gozhda n’dru të thatë,dhe aty ku ngulej, s’shkulej më”.8) Ka mbetur në kujtesën e popullit të Malësisë shprehja e zgjuar e të urtit Tunxh Miftari nga Merturi,i cili ftesës për të zënë kryet e vendit në një tubim burrash të njohur, nga fise të ndryshme,i qe përgjigjur: “Jo! Me dy edha nuk e due,as shterpë nuk e due” 9) Dhe kish qëndruar në vendin që i takonte. Me një fjale kuvendet ishin ato vende ku me të vertetë “fjala ishte e para”. Ajo kishte rëndësi të jashtëzakonshme.
Mencuria popullore kerkonte qe ajo te "bluhej" mire para se të nxirrej nga goja, të mos lëshohej asnje fjale pa u menduar, sepse “ fjala edhe kur thuhet me ze të ulët degjohet larg.” Ose,sic thuhet në Kosovë "Ma larg ndihet fjala se topi." 10) Këtej rridhte detyrimi që çdo folës në kuvend të njoh dhe të zbatojë fjalën e urtë të popullit e cila thotë: "Tri here mendo e nje here fol", sepse “varra “e fjales asht ma e rand se varra e pushkës. "Burrat e bashkuem në kuvend,-thuhet në kanun,-rrijn në gjysëm rrethi ashtu që t’mundë të shofin shoqi shoqin,po u thirr kush,të këtë shteg për me u duk ndër Krenë e Pleq.”11) Pjesmarrësit nuk i hiqnin armët,por qëndronin të ulur, zakonisht këmbëkryq, mbi një gju, ose mbi të dy gjunjët,por asnjëherë të shtrirë,madje as kur kuvendi zhvillohej në odat e burrave. Kuvendet ishin aq të zakonshme,sa që edhe vendet e zhvillimit të tyre ishin bërë tradicionale. “Blini i Kolgecajt” ishte vendi ku bëheshin kuvendet e fisit të Krasniqes,”Rruga e Gashit”për kuvendet e Gashit,”Bregu i Pacit” për kuvendet e Bytyçit, “Kisha e Nikajt ose Kodra e Bek Selimit (Lekbibaj) për kuvendet e Nikajt, ”Blini i Grisë” i quajtur dhe “Blini i kuvendit”,për kuvendet e Merturit dhe Krasniqes, “Vorret e Shalës” për kuvendet e krejt Malësisë së Gjakovës,”Verrat e Llukës”në Llukë për kuvendet e krahinave të Pejës,Gjakovës,Prizrenit,Rekës,Hasit e Malësisë së Gjakovës.12) Një vend i përhershëm dhe mjaft i rendësishëm ku zhvilloheshin kuvendet ishin odat e burrave, në kullat malësor. Aty shtroheshin çeshtje e rraheshin mendime për problemet që shqetësonin vëllazërinë, katundin apo fisin.Herë pas here shpalosej urtia malësore, u transmetoheshin brezave zakonet e traditat më të mira shqiptare si,besa, bujaria,mikpritja etj. Kështu,kullat malësore u bënë vatra të rëndësishme të dukimit patriotik e atdhetar të brezave .Vend të rëndësishëm zinin kuvendet që trajtonin rregullat e bashkjetesës në katund,bajrak apo krahinë. Kështu në vitet 1892 – 1895,në disa kuvende të Nikajt me Mertur,Shalë e Shosh u vendosën mbi 29 rregulla që kishin të bënin me krijimin e hapsirave për zhvillimin normal të punëve bujqësore dhe blegtorale,si dhe me mbrojtjen e pronës private.13) Ata midis tjerash vendosën: - “Kush punon nji tokë të huaj denohet me 500 grosh,prej të cilave 200 u jepen krenve të fisit e 300 të zotit të tokës.14) - Në rastë se dikush largohej nga katundi, po se shiti trollin e tokën,ashtu do të rrinë e nuk ka tagër kush me ngul mbi to.”15) Ndërsa për kufinjtë e tokës,dhe të bjeshkëve,gjë e cila sillte ngatërresa të përhershme, kuvendet vendosën rregullate të rrepta.”Luajtja kufinin – thuhet në kanun, - asht njësoj si me luejt eshnat e të dekunve.- Kufini ngulet nji herë e nuk luhet ma”16)– Kush hap fshehtas një kosh drithi damkoset randë.17) – Kostari e drapni në bjeshkë e në vrri janë në besë.18) – Pishtari e landtari janë në besë të gjithhershme.19) – Vadtari natën asht në besë të fisit prandaj nuk mund t’a prekte askush.20) etj.”Me qenë se blegtoria ishte dega jetike e ekonomisë së malësorve,shumë prej kuvendeve janë marr me vendosjen e rregullave që ndihmonin zhvillimin e saj. “Besa e gjasë e e çobanit” është një ndër kapitujt e rëndësishëm kanunor i cili u përcaktue nga kuvendet e krenëve të Shalës,Shoshit,Nikajt e Merturit, gjatë viteve 1892-1895. Lidhur me këtë problem u vendosën rregulla të rrepta,siç ishin: “- Kush vret një çoban damkoset (koritet) e qitet jashtë fisit,e toka e tij mbetet djerr për tre vjet. Ndihmësit e vrasësit paguajn 5 qese për këtë.21)- Kush vjedh gjanë e imtë ka për të la 250 grosh e dy për nja; kush vjedh një lopë a ka,ka për të la 500 grosh e dy për nja.22) – Pojatat e gjasë janë në besë.23) – Në dalt kush prej ngujimi a prej shpie,për me shkue tu pojata,qi asht në besë,ka me thanë:: “Kqyrni more se jemi tuj shkue te gjaja a në pojatë,qi asht në besë.”24) – Në se shkelet kjo besë duhen djeg tre kulla, një e dorasit e dy kulla tjera të kushrijve të ngiatë të dorasit;po s’pat kushrij të ngiatë,edhe100 brezash në kjoshin,do t’u digjen kullat”. 25) etje.

Kuvendi i krerve,i pleqve dhe i gjithë katundit apo fisit – “burrë për shpi” ishte organi më i lartë legjislativ dhe ekzekutiv me tagër të plotë brenda katundit ose fisit-bajrakut. Megjithatë kuvendet e fisit nuk kishin tagër të prishnin vendimet e marrura në kuvendet e katundeve,me përjashtim të rasteve kur ato cenonin nderin dhe interesat e krejt fisit-bajrakut.Krerët mblidheshin disa herë në vit,ndërsa kuvendi i katundit,fisit-bajrakut “burrë për shtëpi” zakonisht mblidheshin dy herë në vit. Rol të rëndësishëm në kuvende luanin krerët e vegjëlisë (përfaqësuesit e vëllazërivë të vogla osë si quheshin ndryshe-stërpleqët). Këta,si përfaqësues të vegjëlisë e cila pëbente shumicën pasi përfshinte terësinë e burrave të fisit,çonin zërin e saj në kuvendin e pleqësisë dhe gjykonin vendimet e marrura prej tyre,nga pikëpamja e mbrojtjes së interesave të vegjëlisë. Vendimet e pleqve të parë ose krerëvë të fisit nuk mundë të merrnin fuqi ekzekutive,po të mos pëlqeheshin nga krerët e vegjëlisë. Vullneti sovran ishte ai i përgjithëshmi që buronte prej kuvendit të katundit apo bajrakut ”burrë për shpi”. Kryetari i fisit,krerët dhe bajraktari,nuk mundë t’i impononin popullit vullnetin e vet. Populli i mbledhur në kuvend, jo me masa shternguese po me fuqinë e fjalës që buronte nga një logjikë e shëndoshë, shprehte vullnetin e shumicës,i kërkonte llogari secilit,përfshirë krenë e bajraktarë. Këtë të drejtë e jepte shkoqur e qarte kanuni ku thotë: “Po s’i pëlqej vogjlia të ndamet e krenve e të pleqve,kan tagër mos me ndejt në to.”26)Në kuvendet e katundeve diskutoheshin dhe merreshin vendime për një numër të madh çeshtjesh që kishin të bëjnë me bashkjetesën në fshat. Aty, caktoheshin afatet e daljes së bagëtive në bjeshkë dhe zbritjes së tyre nga bjeshka. Caktohej “kufiri” i sipërm i kullotjes së gjasë përpara kositjes së livadhe ve të bjeshkës,i cili quhej “meteh”,afati i lirimit të arave për kullotjen e bagëtive,rrugët nepër katund,rendi i vadës,i mullinit,etje. Në kuvend merrej vendim për ndërtimin e ndonjë ure,të ndonjë mulliri ose rruge.Kuvendet e pleqve gjykonin dëmet dhe në përputhje me to caktohej shkalla e dëmit e detyrimi për shkaktarët e tij. Në rast vrasje të ndonjë përsoni,kuvendi i katundit ose i fisit,kërkonte arësyet e vrasjes. Në se arësyet nuk ishin bindëse vrasësi ndëshkohej rëndë. Për vrasje të pa shpallura,dënimi ishte tepër i rëndë. Fajtorit i digjeshin kullat,i priteshin pemët dhe arat e mbjella,i thereshin bagëtitë dhe qitej jashtë fisi me të gjithë pjestarët e familjes. Ishin këto norma kanunore dhe shkalla e lartë e zbatimit të tyre që, deri në vitin 1911,në të gjithë Malësinë e Vogël,nuk ka patur asnjë rast që vrasësi të mos kishte shpallur vrasjen.13) Kuvendet e fisit-bajrakut shqyrtonin çeshtje që kishin të bëjnë me shuarjen e ndonjë ngatrrese midis bajraqeve fqinjë,siç ishin ato të kufinjve të bjeshkëve e kullotave për të cilat fiset e ndryshme kishin shume kontestime.Praktikisht,kuvendet në nivel fisi-bajraku “burrë për shtëpi”,siç kemi thënë më sipër, mblidheshin më rradhë. Kjo vinte për shkak të shtrirjes teritoriale të fshatrave të malësisë, në një hapësirë të madhe gjegrafike dhe teren të thyer malor. Për këtë arësye fshatrat e një fisi-bajraku,edhe problematikat i kishin të ndryshme,veçanarisht ato që kishin të bënin me kullotat,pyet,rrugët,mullnjtë,vadën etje. Çeshtja më e rendësishme,vetmbrojtja, ishte problem i përbashkët i të gjithëve. Zakonisht pushtuesit nuk sulmonin vetëm një fshat,po gjithë fisin,krahinën ose nahijen (rrajon me disa krahina).Kjo kërkonte organizim dhe mobilizim të disa bajraqeve ose krahinave. Vetëm të bashkuar mundë të përballoheshin armiqët që në shumicën e rasteve ishin më supërior në numer dhe në armatim. Për këto shkaqe kuvendet në shkallë krahine, si ato të krerve,po dhe “burrë për shtëpi” ishin të domosdoshme. Në rastë lufte,kuvendet caktonin numrin e luftëtarve për çdo shtëpi e katund si dhe vendin e grumbullimit të tyre. Kushtrimi ishte mënyra tradicionale e përhapjes së lajmit. Ky ishte thirrje e fiqishme lajmeruese “Oooo hiq kushtrim se ra turku,shkau...” Kjo thirrje piskamë shoqërohej me disa të shtëna pushkësh e shpërndahej me shpejtësi nga kodra në kodër,nga qafa në qafë e nga katundi në katund. Këtë mënyrë lajmërimi një rilindas i njohur e quante “telegrafi pa tel i malësorve”.27)

Gjëja e parë që diskutohej dhe vendosej në këto kuvende ishte “lidhja e besës” në bajrak dhe me bajraqet tjerë,që askush të mos ndiqëj për gjak as varrë gjatë përiudhes që vashdonte mobilizimi në luftë. Sipas rastit ky afat ishte 3 – 8 javë,ose më shumë po qe nevoja. Fisi përcaktonte ndëshkime të rënda për ata që mundë të prishnin besën. Besa e fisit për çdo problem që lidhej ishte shumë e fuqishme,prandaj rradhëkush guzonta t’a thyej atë. Lidhur me këtë zakon tradicional të malësorëve, studiuesi i njohur i dokeve dhe zakoneve të malësisë së veriut At Bernardin Palaj thotë: “Kush shkel besën e vret njerin në kso rastesh,përveç qi asht mai poshri në fis brez mas brezi,ai e tan barku i tij digjet,piqet e qitet jashtë fisit,pse kotillë e keqe e e pabesë djalë mbas djalit ai ka mbet.”28) Edhe kanuni nje veprim të till e ndëshkonte maksimalisht. “ Po ja shkrepi kush kuj armën në kuvend,-thuhet ne kanuni, - shpia i digjej e sjellsi i armës grihet kuvendisht e shkon gjkhupun.”29)

Këto sanksione të ashpëra të vendosura nga malësorë në kuvendet e tyre , dhe që zbatoheshin nga vetë ata,e kishin burimin tek ndjenja e lartë e përgjegjësisë për tu bashkuar në luftë e përpjekje për lirine,pavarësinë dhe mbrojtjen e trojeve të tyre.Ishin pikërisht këta faktorë madhor, që në këto raste, gjaksit bëheshin shokë dhe vllezër e luftonin krah për krah njëri tjetrit kundër armikut të përbashkët.

Tradita e organizimit të kuvendeve dhe e lidhjes së besës për luftë kundër pushtuesëve të huaj,u ngrit në një shkallë mjaft të lartë gjatë epokës së rilindjes. Ajo u pasurua si në formë edhe në prmbajtje.U zhvillua në përputhje me idenë e madhe të rilindasve për bashkimin luftarak të popullit dhe krijimin e unitetit moralo-politik të tij rreth një platforme politike çlirimtare. Nepermjet kuvendeve transmetoheshin në popull idetë përparimtare të rilindjes tonë kombëtare.Këto nga ana e tyre,luajtën rol të rëndësishëm në ngritjen e vetdijes politike dhe ndërgjegjes kombëtare të masave malësore.Problematika e kuvendeve qysh në vitet 60 të shek. XIX,i kaloj caqet e interesave të ngushta krahinore. Kështu,krenët e Gashit dhe të Krasniqes,pasi i kishin diskutuar e miratuar në kuvendet e tyre, me 20 maj 1867,i drejtuan qeveritarve në Prizren kërkesa të cilat nuk kishin të bënin vetëm me interësat e tyre,si: - Për lirimin e të burgosurve shqiptarë. – Ndërtimin e shtëpive dhe kullave të shkatërruara. – Heqjen e yzbashit të gjndërmërisë si dhe paraqitën pikpamjete e tyre për çlirimin e krejt vendit.30)

Një pikë kulmore në historine e kuvendeve shqiptare shenoi Kuvendi i Prizrenit,10 qershor 1878,në të cilën malësia e Gjakovës dërgoi përfaqësuesit e vet. Ai themeloi Lidhjen Shqiptare të Prizrenit,e cila me të drejtë ka hyrë në historinë e popullit tonë si një nga faqet më të ndritura të saj. Gjatë tre viteve të veprimtarisë ,lidhja kreu shumë detyra të rëndësishme,por mbi të gjitha ajo realizoi një bashkim entuziast e atdhetar të nivelit që nuk ish parë deri atëherë. Malësia e Gjakovës,si njëra nga pjesëmarrëset aktive në tërë veprimtarinë e Lidhjes së Prizrenit,mbajti vazhdimisht të gjallë frymën e saj.Dëshmi për këtë janë: Dalja në plan të parë,pas shtypjes së lidhjes,e çeshtjes së organizimit të kuvendeve të mëdha ndërkrahinore,dhe lidhja e ngushtë e problematikave dhe vendimeve të tyre me çështjet e mëdha të çlirimit kombëtar e të mbrojtjes së tërsisë tokësore. Pikërisht,në zbaticën që pësoi lëvizja çlirimtare shqiptare pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit, 1882-1893, Malësia e Gjakovës sëbashku me krhinat e Pejës,Gjakovës,Rekës e të Hasit organizuan disa kuvende të mëdha në Llukë,për të arritur deri tek kuvendi i madh i shqiptarve në Pejë, i njohur si Lidhja e Pejës “Besa – Besë” me në krye Zekë Mehmet Biberin-Haxhi Zekën,në vitin 1899. Këto kuvende,përfshire dhe Lidhjen e Pejës,rrahën problemet e riorganizimit të popullit në lëvizjen kryengritëse kundër pushtuesëve osmanë,e veçanarisht të luftës kundër shovinistëve malazezë që kishin aneksuar tokat shqiptare të Plaves dhe Gucisë.

Kuvendet dhe problematikat e tyre,në Malësinë e Gjakovës,gjatë 10-vjeçarit të parë të shek. XX vin duke u rritur,së bashku me luftën çlirimtare të tërë popullit shqiptarë. Ato dallohen për pjekuri politike e bashkim luftarak të masave pa dallim feje e krahine. Në qoftë se në kuvendet e Llukës, në vitet 1904-1905,, ju kërkua qeverisë turke, të heq dorë nga taksat dhe ju drejtua një thirje deçanasve për tu bashkuar me lëvizjen e Gjakovës dhe të Lumës. Në kuvendin e Krasniqes të qërshorit 1909,u demaskua politika xhonturke dhe u dha kushtrimi në të gjithë Malësinë për qëndresë të vendosur kundër forcave të Xhavit Pashës në Qafën e Morinës. Ndërsa në tetor të po këtij viti,në kuvendin e Nikaj-Merturit,u fol haptas për një revolucion kundër qeverisë otomane dhe u tha se kombi shqiptar është i zoti të vetqeveriset.31) Kjo ngjitje vazhdoi nga njëri kuvend në tjetrin,nga njëra krahinë në tjetrën,për të ardhur në “Logun e kuvendit” te Vorret e Shalës,në qendr të Malësisë së Gjakovës,ku me 10 prill 1912,malësorët e Gashit,Krasniqes,Bytyçit e Hasit lidhën besën për luftë,e deklaruan se,”s’do t’ja dinin për rregjimin otoman e sidomos për komitetin xhonturk.” Ata nga ky kuvend,i njohur si “kuvendi i katër bajraqeve” drejtuan kërkesat autonomistë qeverisë osmane dhe një thirje krahinave të tjera për t’u bashkuar me levizjen e tyre kryengritësë.Në kuvendin e Katër Bajraqeve ku muarën pjesë dhe patriotët rilindas, Sali Hidri nga Elbasani dhe Themistokli Pollo nga Korça,u hartuan dhe ju drejtuan kajmekamit të Gjakovës këto kërkesa: 1- Me shpërnda armë. 2 – Me çel shkolla shqipe. 3 – Shqiptarët të kryejn sherbimin ushtarak brenda Provincave të tyre. 4 – Mydyrët e krahinave të zgjidheshin nga paria e vendit. 5 - Nëpunësit të jen shqiptarë etj. Këto kërkesa që përputheshin me programin autonomist e platformën e përcaktuar në Greçë të Malsisë së Madhe,me 1911, e bënë dhe më të vetëdijshme kryengritjen që po pregatitej. Vetën 40 ditë më vonë,me 21-25 maj 1912,Malësia e Gjakovës dërgoi përfaqësuesit e vet në Kuvendin e madh të Junikut,ku sëbashku me 250 përfaqësues të Kosovës, Dibrës,Shkodrës e disa krahinave të jugut,lidhën besën për t’u hedhur në kryengritje të përgjithëshme kundër sundimit të huaj dhe hartuan programin politik të saj.30)Kështu, nepërmjet kuvendeve dhe luftës së përbashkët po realizohej gradualisht uniteti luftarak i popullit të Malësisë së Gjakovës me tërë krahinat shqiptare,për të shpërthyar ajo kryengritje e madhe e përgjithshme e vitit 1912, që bëri të mundur organizimin e Kuvendit historik të Vlorës,me 28 nentor 1912,i cili shpalli pavarësinë e Shqipërisë.

Dokumentacioni i kohës së rilindjas dhe tregimet gojore për zhvillimin e kuvendeve tregojnë se ato luanin nje rol të pazvendësueshëm për organizimin e drejtëpërdrejtë ushtarak të malësorve në luftërat për liri e pavarësi. Vërtetë bajraku,kishte kuptimin e një reparti ushtarak,ose si thoshte S.Frashëri ”ishte ushtri e formuar nga i gjithë popull për luftë kundër armikut.” 32)Por kjo “ushtri” donte organizim e rregull ushtarak,asaj i duhej të ndeshej me ushtri të rregullta,madje shumë herë edhe me ato të perandorive të njohura. Prandaj Në shumë kuvende,veçanarisht në ato që u paraprinë luftrave të mëdha për çlirim kombëtar dhe për mbrojtjen e tërësisë tokësore,si, kuvendet e Kosoves dhe të Malësisë gjatë viteve 1878 -1905,në Llukë , Prizren e Pejë, ose ai i Nikaj-Merturit me 1910, i Katër bajraqeve dhe i Junikut,1912, etj. tregojnë se pas problemit të parë e themelorë , lidhjes së besës i cili kish të bëjë me sigurimin e uniteteit të popullit,problemi i dytë po kaq i rendesishem ishte ai i organizimit ushtarak. Herë veç e veç e herë të gërshetuara këto bënin boshtin kryesor të këtyre kuvendeve. Dhe s’kish si të ndodhte ndryshe pasi pjesmarrësit në kuvend,ishin njëkohësisht edhe ushtarë,edhe komandantë, edhe shtab drejtuaes i luftës popullore. Më konkretisht; aty shtroheshin çeshtje që kishin të bënin me sigurimin e forcave njerzore dhe të armatimit,me njohjen e forcës dhe synimet e armikut,me pritat që do të organizoheshin,me drejtimet e sulmit etj. Në përshtatje me nevojat rëale të luftës,kuvendi i fisit apo i krahinës përcaktonte mënyrën e lajmërimit për mobilizim,shkallën e mobilizimit,numrin e pjesëmarrësve në luftë etj. Mënyra krysosre e lajmerimit për dalje në luftë ishte kushtrimit: “Oooo Hiq kushtrim moooree se ra,turku,shkau...etj.” Kjo thirje qe leshohej piskamë e shoqërohej me të shtena pushkësh,shpërndahej me shpejtësi nga qafa në qafë e nga katundi në katund.Këtë mënyrë lajmerimi patrioti Sali Hidri e quante “telegrafi pa tel i malësorve”.Nderasa mobilizimi përcaktohej nga shkalla e rrezikshmënisë së forcave të armikut. Siç thuhej atëherë do të dilnin në luftë,në dy sylaha (burra) një,në tre sylaha –dy,në pësë sylaha – tre dhe në shumë raste nga 7 në 70 vjeç.Në këto kuvende diskutohej çeshtja e sigurimit të armëve,e municionit,e mjetëve te tjera të luftës,e bashkëveprimit me fiset dhe krahinave tjera pjesëmarrse në luftë etj. Zakonisht prijsë në luftë ishin krerët e katundeve dhe të vëllazërive të cilët komandonin forcat e tyre,por prijës ose komandant mundë të bëhej edhe një tjetër me aftësi komanduese të njohura. Edhe pas bashkimit të forcave të bajrakut ose të krahinës me ato te bajrakve ose krahinave tjera,prijësit e vëllazërive-katundeve vazhonin të qëndronin në krye të forcave të veta.Ata merrnin detyra luftarake nga krentë e bajrakut dhe i kryenin ato me forcat që komandonin. E rëndësishme ishte dhe çeshtja e caktimit të shtabit drejtues,i cili përbëhëj nga krerë e luftëtarët më më përvojë, të sprovuar në betejat e mëparshme. Siç shkruante Sali Hida,në një lëtër që i dërgonte Ismail Qemalit në në prag të fillimit të kryengritjes së përgjithshme 1912, ”komandantët,prijësit e fuqive kishin përcaktuar: -Nga ç’anë do të marrshohet për Gjakovë.– Sa krahësh do të bëhej operacioni.- Kur do të fillonin veprimet etj. Madje aty thuhet se, - këto vendime u mbajtën sekret.”33) Ishte ky bashkim i popullit, organizimi i gjithanshem i tij që, së bashku me shpirtin luftarak e trimërinë e malsorëve,e bënë të sigurtë fillimin e kryengritjes dhe garantuan fitoren e betejave të qafës së Prushit dhe qafës së Ram Ahmatit të cilat siç shkruante Hasan Prishtina në kujtimet e tij: “I dhan zemër gjithë popullit.”34)Rrethanat historike bënë që tradita e organizimit të kuvendeve në Malësinë e Gjakovës të vazhdojë gjatë.Madje edhe pas shpalljes së pavarësisë dhe krijimit të shtetit shqiptar. Kjo ndodhi për shkak të nevojës që kishin malësitë për t’u vetëqeveris në kushtet e mungesës së një shteti të konsoliduar që të shtrinte autoritetin e vet edhe në malësitë e largëta siç ishte Malësia e Gjakovës,po edhe për domosdoshmërinë e bashkimit e organizimit te popullit në luftërat për mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërise. Askush më mirë se kuvendet nuk mundë t’i kryente këto funksione jetike për malesinë. Prandaj kuvendet ishin dhe mbetën forma më e mirë e organizimit, bashkimit dhe lidhjes së besës si një virtyt moral i fuqishëm që simbolizon një premtim të pathyeshëm.Ato siguruan unitetin krahinor e ndërkrahinor,po edhe të fshatit e fisit.Ndërgjegjësuan masat popullore për përvetësimin e ideve përparimtare,dhe bënë organizimin luftarak krahinor e ndërkrahinor. Si organe legjislative dhe ekzekutive që ishin,kuvendet rregulluan e kontrolluan mardhënjet midis anëtarve të vëllazërisë,fshatit e fisit,zgjidhën grindje e konflikte midis tyre,bërë pajtimin e lidhën besën si një nga elementët më thelbësor për realizimin e bashkimit, dhe të zbatimit të vendimeve te marrura. Për rolin e madh që luajtën në bashkimin e popullit,për mënyrën shembullore të organizimit, të rregullit që mbahej e kulturës të të folurit ,për bindjen e respektin e madhe që kishin pjesëmarrësit ndaj kuvendit dhe vendimeve të tij,është mirë që edhe parlamenti i sotëm shqiptar,ta mësojë dhe ta ruajnë këtë traditë të mrekullueshme shqiptare.

Referenca bibliografike:
1 – Peter Bartl & Martin Camaj,Ein Brief albanischer Sprache aus Gashi von Jahre 1689,
“Zeitschrift fur Balkanalogie,!967”,fq.28-29.
2 – Shtjefen Gjeçov,Kanuni i Lek Dukagjinit,Botimi i vitit 1993,Pgr.1106,fq.171
3 – D. Progni , Nikaj – Merturi (veshtrim historik),2003,fq.87
4 – Franc Nopçe ,Fiset e Malësisë së Shqipërisë së Veriut dhe ligji i zakoneve
(Kanuni),Arkivi i Institutit të Historisë,Përkthimi shqip,fq.5
5 – Sh. Gjeçov,KLD,1993,Pgr.1118,fq,173
6 – D.Progni ,Veper e cituar,fq.87
7 – Sh.Gjeçov,KLD,1993, Pgr.1122,1123,1124,fq.173
8 – D.Progni , Vepër e cituar,fq.88
9 – D.Progni “ “ “ “ “
10 – Fjalë të urta
11 – Sh. Gjeçov,KLD,Prg.1113,fq,172
12 – KLD, 1993,Pgr. 1112,Vendet e kuvendeve, fq.171-172
13 – KLD, “ Shtojcë, fq.198-202
14 – F.Nopçe. Fiset e Malësisë ...AIH,Perkthimi shqip,fq.419
15 – “ “ “ “ “ “ ,fq.336
16 – KLD ,1993,Pgr.242,243,fq.66-67;Historia e Shqiperise,Vell.2/1,fq.99
17 – F. Nopçe,Fiset e Malësisë..., AIH,Perkthimi shqip,fq319
18 – KLD, 1993, Shtojcë,fq.199
19 – KLD , “ “ “ “
20 – KLD , “ “ “ “
21 – F.Nopçe, Fiset e Malësisë..., AIH,Perkthimi shqip,fq.319;KLD,Shtojcë,fq.199
22 – KLD ,1993, Shtojcë,fq.199
23 – KLD. “ “ “ “
24 – KLD , “ “ “ “
25 – KLD , “ Pgr. 881/b
26 – KLD , “ “ 1176,fq.178
27 – Sali Hidri,Letër derguar I.Qemalit,Pranver 1912,AQSH RSH,F.20,D.4,fq.16
28 – At Bernardin Palaj,Hylli i Dritës,Nr.4-5,1943,fq.145
29 – KLD, 1993,Pgr.1125,fq.173-174
30 – Gjovalin Shkurti,Kultura e të folurit në kuvendet shqiptare.
31 – Kerkesat e Kuvendit Junikut,16.08.1912,AQSH RSH,F.99,D.165,fq.12
32 – Sami Frasheri,Dictonaire,turc-francias,Constandinaple,1855,fq.321
33 – S.Hidri,Letër derguar Ismail Qemalit...Fq.4-16
34 – Hasan Prishtina,Një shkurtim kujtimesh mbi kryengritjen e vitit 1912,Shkoder 1921