QËNDRESA E MALËSISË SË GJAKOVËS KUNDËR EKSPEDITËS NDËSHKIMORE XHONTURKE TË KOMANDUAR NGA XHAVIT PASHA,PRANVERË 1909

by Dode Progni Mon 03 May 2010, 01:28

QËNDRESA E MALËSISË SË GJAKOVËS KUNDËR

EKSPEDITËS NDËSHKIMORE XHONTURKE TË

KOMANDUAR NGA XHAVIT PASHA,PRANVERË 1909

Burimi: Dodë Progni

Pas fitores së revolucionit xhonturk të vitit 1908,turqit e rinjë si nacionalistë shovinistë që ishin,u përppoqën se si e si të ripërtërinë perandorinë e tyre të kalbur. E vetmja rrugë që zgjodhën ata për t’ia arritur këtij qellimi që otomanizimi me pahir e sa më i shpejtë i popujve të ndryshëm.¹⁾Ata me politikën e otomanizimit (turqizimit të plotë të popujve që bënin pjesë në perandorinë turke,sidomos të elementit musliman),me konçesionet ndaj fuqive të mëdha në dëm të poujve të kombësive tjera të perandorisë e me masat centralizuese politike dhe ekonomike që muarën,fundosën çdo shpresë të shqiptarëve se rendi i ri kushtetues (Hyrjeti) do t’u siguronte kushte të favorshme për të fituar autonominë,për të përmirësuar gjendjen ekonomike dhe për të larguar rrezikun e coptimit të vendit.Vertetë popullsia e Kosovës, përfshirë këtu dhe Malësinë e Gjakovës, përkrahu kryengritjen e turqëve të rinj,madje luajti një rol shumë të rëndësishëm dhe qe faktori vendimtar në fitoren e revolucionit,por kjo “s’kish ndërmend që të pranonte asgjë tjetër që e sillte më tepër nën zgjedhën turke.”²⁾Këta si gjithë shqiptarët patriotë e kishin mendjen te Atdheu i tyre dhe s’i hante malli për turqinë e sëmurë,ose dhe n’i hante,i hante për aqë sa e gjykonin dhe e shihnin të nevojshme për Atdheun e tyre. Këtej rridhte antagonizmi dhe papajtueshmëria në mes të lëvizjes shqiptare për çlirim kombëtar nga njëra anë,dhe turqëve të rinj që përpiqeshin të ruanin të paprekur tërësinë e perandorisë së tyre dhe rendin çifligaro-borgjez nga ana tjetër. Ky antagonizëm doli në shesh qysh në ditët e para pas revolucionit, erdhi duke u thelluar e u çfaq dukshëm në kryengritjen e malësorëve të Pejës,Gjakovës e të Dibrës kundër autoriteteve xhonturke në shkurt të vitit 1909. Një pikë kulmore arriti në konfliktin e ashpër të armatosur të Qafës së Morinës, në qershor të vitit 1909,në mës malësorve të tropojës dhe forcave të shumta osmane të komanduar nga Xhavit Pasha.
Le të ndalemi në disa fakte ,të cilat ndriçojnë shkaqet reale e thelbësore, mbi bazën e të cilave u ngrit qëndresa e Malësisë e aftë për të zgjithur atë konflikt në të mirë të saj, si dhe vlerat krahinore e kombëtarë që pati ajo.Në vargun e masave centralizuese dhe fuqizimin ekonomiko-politik të perandorisë,xhonturqit në gusht të vitit 1908 shpallën ligjin e ri mbi sherbimin e detyruar ushtarak për të gjithë shtetasit e perandorisë,dhe për të mbuluar defiçitet e mëdha ekonomike filluan të mbledhin taksat,jo vetëm për vitin 1909 po edhe ato të prapambeturat.³⁾Për zbatimin e këtyre masave në Nahijen e Gjakovës që në fillim të majit 1909,u dërgua Xhavit Pasha,i njohur për egërsi dhe si mbrojtës i parimit “me hekur e zjarr”, të cilit iu vunë në dispozicion 10 taborre këmbësorie,5 batalione artilerie dhe 2 bylykë mitralierësh.⁴⁾Në planin e përgjithshëm të Xhavit Pashës për nenshtrimin dhe vendosjen e qetësisë në Nahijen e Gjakovës,padyshim një vend të rendësishëm zinte nënshtrimi i Malësisë së Gjakovës,e cila prej vitesh kish qenë në kryengritje dhe ishte bërë varri i disa ekspeditave ndëshkimore të komanduar nga gjeneral të njohur të ushtrisë osmane. Pikërisht për këtë arësye ai,sapo shkeli në Nahijen e Gjakovës,me 2 maj 1909,thirri krerët e Malësisë së Gjakovës,e pasi u kërkoi të dorëzonin armët që në hyrje të qytetit iu komunikoi këto masa që pushteti xhonturk kishte vendosur të zbatonte në Malësi: - Të bëhëj regjistrimi i gjithë popullsisë. – Të zbatohej ligji mbi sherbimin e detyruar ushtarak. – Të bëhej regjistrimi i bagëtive dhe të vileshin taksat për çdo kokë. – Të çamatosej gjithë popullsia. – Të zmadhoheshin të gjitha dritaret e kullave.⁵⁾Mbi krerët u bë presion që ata të përdornin gjithë autoritetin e tyre mbi popullsinë pë zbatimin pa kundërshtim të këtyre masave,në të kundërt Xhaviti iu tha në formë të prerë: “...Bëhi gati mirë e bleni fishekë e barut se atje do te vij.” ⁶⁾Pasi nuk mori asnjë përgjigje nga krerët e Malësisë deri me 25 maj,gjë që do të thoshte se ata nuk ishin dakort me zbatimin e kërkesave,me 26 maj Xhavit Pasha në krye të 12000 ushtarëve të pajisur me dhjetëra topa e mitraloza u nis në drejtim të Malësisë duke djegur e përvëluar fshatërat gjatë rrugës dhe u përqendrua në fshatin Ponoshec.⁷⁾Këtu ai në vazhdim të kursit të pacifikimit mori takim përsëri me disa krerë të Malësisë,në mesin e të cilëve ishte dhe Shaban Binaku,i njohur deri atëherë për qëndresë antiosmane,të cilëve u kërkoi nënshtrimin e Malësisë ndaja urdhërave të qeverisë. Si duket krerët në këtë takim u thyen përpara presionit,ose premtimeve të Xhavitit,dhe i dhan fjalën se do të bënin çishte e mundur për të penguar qëndresën e armatosur të Malësisë.⁸⁾Dhe në fakt,në kuvendin e madh të Kolgecajt që u mbjat në fillim të muajit qershorë dhe ku mori pjesë Gashi e Krasniqja “burrë për shpi”,këta krerë në kundërshtim me vullnetin e vegjëlisë bënë përpjekjë për të penguar qëndresën e armatosur,duke trumbetuar forcën dhe egërsinë e ekspeditës së Xhavit Pashës, e cila sipas tyre “do të digjte e shkatërronte gjithë Malësisnë.”⁹⁾Mundë të mendohet se fjalën në Ponoshec këta krerë u detyruan ta jepnin sa për të shpëtuar aty për aty kokën e tyre,por qëndrimi që mbajtën në mbledhjen e Kolgecajt,duke kundërshtuar organizimin e qëndresës, dhe sidomos mungesa e tyre në betejën e Qafës së Morinës,nuk mundë të quhet ndryshe veçse kapitullim. Përkundrazi,masa e popullit e udhëhequr nga krenët e dytë u tegua e gatshme dhe e flaktë për të qëndruar deri në piken e fundit të gjakut,duke luftuar dhëmb për dhëmb me armikun, sado i fuqishëm të ishte. Djelmënia e Malësisë,qysh në mbledhjen e Kolgecajt iu kundërvu haptaz krerëve të lëkundur,dhe mu në atë mbledhje zbrazën pushkët e kushtrimit për luftë,duke marr kështu në dorë gjithë organizimin e Betejës së Qafës së Morinës. Përfaqësuesit e saj si Zeqir Halili,Sadik Rama,Halit Dula,Brahim Hoxhë Dollapi,Sadri Bardhi etj. me trimërinë dhe vendosmërinë e tyre u bënë shembull frymëzimi për të gjithë malësorët.Masa e gjërë e popullit u tregua e gatëshme për qëndresë të armatosur e të vendosur për të hedhur poshtë të gjitha kërkesat e xhonturqëve. Dhe s’mundë të ndodhte ndryshe në atë gjendjë të mjeruar ekonomike që e kishin katandisur Malësinë pushtuesit osmanë,ku siç thoshte asj kohe patrioti Nikollë Ivanaj, “shumkund e shumicës përpos bukës së përditshme s’i tepron ndonjë send prej të ardhurave të tokës e bagëtive për nevojat e tjera.” ¹⁰⁾ “Djemtë e maleve të Shqipnisë theksonte gazeta “Liria” dt. 6 qershor 1909 – sado të paqytetruar,të pa mësuar e të rreptë që janë,kan mjaft mendje dhe gjykim që të kuptojnë të drejtën dhe të mirën.” Dhe vertetë ata,me mendjen dhe gjykimin e tyre të drejtë dhe të mirë shpreheshin : “...Sa për pagesën që po ndjejmë se po na lypët – na tash për tash s’dimë se ç’me pague, e përse ? “...ç’na vjejti,ç’na punoi e çpagoi përne Turqia?” ¹¹⁾Nga kjo del se malësorët ishin të vetëdishëm për qëndrimin që mbanin dhe se kjo ishte rruga e vetme për t’u çliruar nga pushtuesit osmanë. Po kaq të padrejtë dhe të pa mundura e konsideruan malësorët edhe kërkesën për t’ju nenshtruar sherbimit ushtarak për hesap të turqisë. Shkuarja ushtar ishte e zeza më e keqe,nga se shqiptarët e rekrutuar në ushtri dërgoheshin në vise të largëta,në provincat e Azisë së Vogël e gjetkë,ku për shkak të klimës dhe malarjes vdisnin në masë,kështu që një pjesë e mirë e tyre nuk i shihte më shtëpitë e veta.¹²⁾Mbi këtë problem shumë të paduruar të asaj kohe hedh dritë dhe epika historike ku midis tjerash thuhet: “...Kem ka i djal’ nizam po i çojmë./ Djelt po thon nizam nuk shkojmë. /Gjuhën turke s’mun e msojmë. Gjuhën turkë turqeli. / Po na shtinë në gjemi. / E na kcejnë në Det të Zi./ S’shohim ma Shqipni me sy..../¹³⁾ Ndërsa kërkesat për të dorëzuar armët dhe për të hap dritarët e kullave - këtyre istikameve të luftës kundër armiqëve,ishin po aq të pa pranueshme sa dhe të tjerat. Kuptohej lehtë se qëllimi i xhonturqëve nuk ishte “për të sjell qytetrimin dhe përparimin në male”,siç shkruante një gazetë e kohës e cila kish arrrritur deri aty,sa t’i bëntë thirrje popullit që “...të thyente dyfekët,thikat,jataganat” e të hiqte dorë nga lufta e armatosur.¹⁴⁾Në kundërshtim me këto thirrje pacifiste,populli i Malësisë së Gjakovës ishte i një mendje me forcat e përparuara të vendit të cilast bënin thirrje që, “të përdorim më në fund edhe armët për të mbrojtur të drejtat tona.” ¹⁵⁾ Këtu duhet theksuar fakti se,Malësia e Gjakovës vendosi për t’u ndeshur për jetë a vdekje me një fuqi aq të madhe ushtarake,siç ishte ekspedita e Xhavit Pashës,e shtyrë jo vetëm nga interesa thjeshtë krahinore,ekonomike,apo që djmtë e saj t’i shpëtonin sherbimit ushtarak, po sepse,këtë qendresë e lidhi me interesat më të gjera të shkallës kombëtare antiosmane dhe antishoviniste. Populli e vlerësoi të domosdoshme mbajtjen e armëve që me to të luftonte,jo vetëm kundër pushtetit osman,po dhe kundër shovinistëve ballkanikë dhe fuqive imperialiste,që prej kohësh kishin vënë në shënjestër trojet shqiptare. “Këto armë – siç thoshte Nikollë Ivanaj në analizën e këtyre ngjarjeve, - lypseshin për çlirimin dhe vetardhmërinë e Shqipërisë,të cilat qysh këtu për atë qellim hynë në veprim.” ¹⁶⁾ Dhe në një vend tjetër po ky autor na transmeton këto fjalë që i kish dëgjuar nga vetë goja e malësorve në vitin 1909: “ Pra,thoshin malësorët, - si duket zotnija, Turqia,na paska shit si (Bosnjen e Hercegovinën) Austrisë e Malit të Zi, mbasi dashka me na i marr armët,me të cillat e kena pru deri sot të gjallt e gjanë e vet,e se lamë Austrinë e Malin e Zi me na i marr vendet tona; na ndër ne s’shohim as s’njohim nji Turqi të fortë e mikneshë e besnike; na vetëm emnin ja ndjejmë.” ¹⁷⁾ Ja pra ç’motive të mëdha dhe ç’qellime të larta e shtynë popullin e Malësisë së Gjakovës që të rrokin armët i madh e vogël,e me kushtrim e këngë asqeçe sipas traditës shumëvjeçare t’i dal hasmit përpara në Qafën e Morinës.
Nga ana tjetër Xhavit Pasha qysh në fillim të qershorit ishte përqendruar në rrajonin e Qafës së Morinës,nga ku për t’u futur tmerrin luftëtarve dhe popullsisë bombardonte me artileri fshatërat e Gashit. Gjendja ishte mjaft kritike. Çdo kullë ish futur në shënjestrën e topave dhe mitralozave të Xhavitit.U shembën ose morën flakë dhjtëra kulla. “ Fshatarët e ngratë – shkruante në atë kohë gazeta “Dielli”, -ishin para gjyleve të Xhavitit me gra e me fëmijë nepër male,tuj lan mbrapa shpi e gja,që topat e Xhavitit ja u bajshin hi.” ¹⁸⁾Por, këto masakra shnjerëzore,këto raprezalje të papara,bënë efektin e kundërt nga ai që mendonin turqët. Populli i Malësisë së Gjakovës,i madh e i vogël,pa u tutur aspak ,i organizuar dhe i vendosur për të mos lejuar armikun të bënte asnjë hap përpara,bëri një qëndresë heroike disa ditë me rradhë. Në kushtet e një raporti shumë të pabarabartë me armikun,si në njerëz ashtu edhe në armatime,malësorët përdorën me mjeshtëri sulmet e njëpasnjëshme,të befasishme dhe të rrufeshme,duke synuar në dobësimin gradual të forcave të kundërshtarit deri në shkatërrimin e plotë të tyre. “Kjo luftë – theksonte gazeta “Dielli” e datës 16 korrik 1909, - i ngjante asaj që bënte Skendërbeu me sulltan Mehmetin kur rrethoi Krujën me ushtrinë e madhe të vet.” Ato ditë Qafa e Morinës u kthye në një arenë përleshjesh të ashpëra deri edhe trup me trup,në mes të malësorve dhe forcave të armikut.Në këto përleshje spikati trimëria dhe heroizmi i popullit luftëtar të Malësisë. Kan mbetur në kujtesën e popullit e janë përjetësuar në këngët e tij,aktet e rradha të trimërisë e të heroizmit të malësorve të thjeshtë si: Ali Jakupi (Papuça),nga Bujani,i cili u turr drejt pozicionit të topit dhe ra aty pasi vrau oficerin turk, i Halit Dulës nga Myhejani,që i plagosur për vdekje gjente forca për të thirrur: “Bini burra bani gajret! / Mos m’i leni martinë e rreth, / se m’ka marr pushka bukur keq.../”¹⁹⁾,i Zmajl Zenun Qeliajt ,Adulla Hoxhës, Elez Isuf Shiqerukaj,Col Isuf Buçpapajt,Sejdi Selim Malaj,Zmai Sadik Kuçana ,Zenel Mehmet Papaj,Osman Hysen Prengzi,Shpend Zenun Hoxha etj. të cilet dhan jetën në këto luftime.I ndodhur përball këtij heroizmi masiv,përball këtyre trimave të Malësisë,që për liri e vatanin e tyre,edhe me pushkë të gjata,martina e kapakli,ishin në gjendje të sfidojnë topat,Xhavit Pasha pasi la në fushën e luftimit me dhjetëra të vrarë, të plagosur dhe shumë armë e municione u detyrua,me 12 qershor 1909 të kthehej me turp në Gjakovë.²⁰⁾
Thyerja e Xhavit Pashës në Qafë të Morinës bëri një jehonë të madhe brenda e jashtë vendit. Shumë gazeta të kohës e lajmeruan dhe e përshkruen këtë betejë. Gazeta “Dielli” e datës 16 korrik 1909 shkruante midis tjerash: “Hasi sharra në gozhdë - thotë një fjalë e moçme shqipe.Kështu edhe Xhavit Pasha i cili me turr që kish marr me farosur shqiptarët tanë,ose ma mirë me thanë me sjell dobësinë anadollake ndër ne,ndeshi ndër burrat e maleve tona të Malësisë së Gjakovës.” Dhe në një vend tjetër,po kjo gazetë shtonte se: “Shplaka që do të hante Xhaviti,e pritëte ndër male të Malësisë,ndër ato shkëmbej ku kama e ushtrisë anadollake s’ka mujt me shkelë kurrë.”
Jehona dhe vlerësimi që ju bë qëndresës së Malësisë së Gjakovës kundër ekspeditës ndëshkimore të Xhavit Pashës në Qafë të Morinës,lidhet me rëndësinë që kishte ajo në ato rrethana historike. Së pari, kjo nuk lejoi zbatimin e asnjë reforme ose detyrimi që e sillte Malësinë nën zgjedhën e rëndë të pushtetit xhonturk. Së dyti,kjo i tregoi çdo krahine dhe çdo shqiptari se ç’duhej bërë për të ndaluar rreaksionin e egër xhonturk,i cili ishte ngritur me gjithë ashpërsinë e vet për të mbytur lëvizjen çlirimtare kombëtare të popullit tonë. Së treti, u bë shembull frymëzimi për qëndresën e malësorve Lumjanë kundër të njejtës ekspeditë,në vjeshtë të vitit 1909 Dhe të dyja sëbashku,këto ngjarje, siç theksonte shtypi i asaj kohe, “ngjallën aq shumë lëvizjen kombëtare e idenë e deshirin për vetëqeverimin e Shqiprisë,sa që as me një propogandë 20-vjeçare s’do të ishte arritur.²¹⁾
Kjo qëndresë ishte prologu i kryengritjeve të mëdha të viteve 1910,1911,1912 që çuan në fitoren e madhe historike të popullit tonë,shpalljen e pavarësisë kombëtare me 28 Nentor 1912. Mbi bazën e fakteve dhe dokumentave të paraqitura për Qëndresën e Malësisë së Gjakovës kundër ekspeditës ndëshkimore xhonturke të komanduar nga Xhavit Pasha në qershor të vitit 1909, mundë të themi me të drejtë se,në vargun e gjatë të betejave që zhvilloi Malësia e Gjakovës për lirinë dhe pavarësinë kombëtare,ajo mbetet një nga monumentet e trimërisë dhe heroizmit që mbush me krenari brezat e sotëm dhe të ardhëm.

Referenca Bibliografike:
1 – Edith Durham,Njëzet vjet ngatrresa ballkanike,Tiranë,1944,fq.202
2 – Po aty , fq.190
3 – Historia e Shqipwrisw,Vwll.2,Disp.4/1,Tiranw 1973,fq.25: 4 – Zekirja Cana,Lëvizja kombëtare shqiptare në kosovë,1908-1912,fq.57
– Gazeta “Liria”,Nr.49,dt.20.qershor.1909,Nr.52,dt.11 korrik 1909.
5 – “ “ ,Nr.52,dt.11 korrik 1909;Gazeta “Korça”, Nr.10,dt.27 maj 1909.
6 – “ “ “ “ “ “
7 – “ “Dielli”,Boston,16 korrik 1909
8 – “ “Liria” Nr. 50,dt.20 qershor 1909
9 – Nga kujtimete veteranwve dhe Kwngw popullore pwr Kuvendin e Kolgecajt. Muzeu Historik i Tropojws.
10 – Gazeta “Korça” Nr.2 (36),25 mars 1910
11 – “ ‘ Nr.3,dt.1 prill 1910
12 – Zekirja Cana, Vepër e cituar,fq.50
13 – Këngë popullore historike,Tiranë1956
14 – Histori e Shqipwrisw,Vell. 2,Disp.4/1,Tiranë,1973,fq.11
15 – “ “ “ “ “ “,fq.27
16 – Arkivi Qendror i RSH,f.44, Autobiografi e Nikollë Ivanajt.
17 – Gazeta “Korça” Nr.3,dt. 1 prill 1910
18 – “Dielli”,Boston dt.16 korrik 1909
19 – Këngë popullore historike,Tiranë,1956,fq.234-235
20 – Histori e Shqipwrisw,citimi si më sipër,fq.8
21 – “Dielli” ,Boston,Nr.35,dt.26 nentor 1909