ORGANIZIMI SHOQËROR DHE VETËQEVERISJA E FISEVE NIKAJ E MERTUR

by Dode Progni Sat 15 May 2010, 00:56

ORGANIZIMI SHOQËROR DHE VETËQEVERISJA E FISEVE NIKAJ E MERTUR

Burimi: Dodë Progni (Nga libri:Nikaj – Merturi)

Rritja e numrit të popullsisë dhe zgjerimi i teritoreve të banuara nga nikajt dhemerturësit,në gjysmen e dyte të shek. XVIII,bëri që ata të dominonin të gjitha fshatërat e rinj dhe të vjetër të krahinës që sot quhet Nikaj-Mertur,dhe të formojnë aty dy njësi teritoriale-administrative dhe ekonomiko-shoqërore të vetëqeverisura sipas të drejtës zakonore. Meqenëse popullsia e tyre,kishte ruajtur lidhje të forta gjaku dhe format e organizimit shoqëror që bazohej mbi to,këto njësi u quajtën “fise” dhe morën emrin e fiseve që i formuan:Nikaj dhe Mertur. Termi “fis” i përdorur për Nikajt e Merturin,ashtu si për Shalën,Shoshin, Gashin,Krasniqen,Berishën etje. nuk do të thotë se banorët e tyre kishin ruajtur mardhënjet fisnore të kohës primitive. Këta vertetë i ruajtën të forta lidhjet e gjakut,por dihet se, lidhjet e gjakut nuk jan faktor përcaktues i mardhënjeve shoqërore. Nga pikëpamja ekonomiko-shoqërore, “fiset” e kësaj periudhe nuk ruanin më përmbajtjen që kishin patur dikurë në rendin e bashkësisë primitive. Institucionet e fisit, tani ngriheshin mbi bazën e pronës private mbi bagëtitë dhe tokat e punueshme, si dhe mbi pronën e përbashkët të vëllazërive e të fshatrave mbi kullotat.Nikajt dhe Merturi janë njohur dhe si dy bajraqe. Veçanarisht nga mesi i shek. XIX e këtej kur luftërat u bënë më të shpeshta dhe erdhi duke u forcua institucioni i bajraktarit që i printe fisit në luftë.¹⁾ Studiues vendas dhe të huaj kan argumentuar se,bajraku i malësivë tona vertetë mbante emrin turk dhe mundë të krahasohej me një repart ushtarak,por kjo nuk do të thotë se ishte krijuar nga osmanët. Ai ishte një formë origjinale e organizimit të malësorëve.²⁾
Në Nikaj e Mertur,bashkësia teritoriale e fisit përputhej pothuajse tëresisht me atë të bajrakut. Vertetë brenda Merturit dhe Nikajt kishte një numër të vogël vëllazërishë që nuk rridhnin nga një at i përbashkët me vëllazëritë tjera të fisëvë përkatëse,siç ishin:Prognajt,Steajt e Ukcamajt në Mertur,ose Zhivanajt e Ndrevatajt në Nikaj,por këto vëllazëri e kan mbajtur veten dhe janë konsideruar nga të tjerët pjesë përbërëse të bajrakëve dhe fiseve përkatëse. Jeta disa shekullore e këtyrë vëllazërive në bashkësinë e madhe fisnore,i bëri ato t’a ndjenin veten si pjesë përbërëse të fiseve brenda të cilave jetuan,duke gëzuar të drejtat dhe kryer të gjitha detyrimet ndaj tyre. Ishin bashkëpronar të kullotave,zotëronin pronën private mbi bagëtinë dhe tokat e punueshme, merrnin pjesë në organet vetqeverisëse,nuk lidhnin martesa brenda fisit etj. Në mënyrë figurative mundë të thuhet se këto vëllazëri ishin “të birësuara”. Integrimi i tyre në fiset përkatëse,bëri që në Nikaj dhe Mertur,uniteti teritorial – administrativ i bajrakut të përputhej pothuajse plotësisht me unitetin fisnor. Kjo është arësya kryesore që nikaj-merturësit shpësh herë kan përdorur termat “fis” e “bajrak” në vend të njëri-tjetrit. Kur është thënë “Bajraku i Nikajt” është nenkuptuar dhe “Fisi i Nikajt” ose me “Fisin e Merturit” eshtë nënkyptuar dhe “Bajraku i Merturit” dhe anasjelltas. Dy fiset – bajraqet Nikaj e Mertur,edhe pse u formuan e zhvilluan në një zonë gjeografike relativisht të vogël,midis qafës së Agrit dhe asaj të Kolçit,në fqinjësi e mardhënje të ngushta me njeri-tjetrin,dhe krijuan tw dy sëbashku një zonë gjeoetnografike më vete që mori emrin Nikaj-Merturi,në pikëpamje teritoriale dhe administrative,secili fis ruajti pavarësinë e vet. Ndërsa në pikëpamje të organizimit shoqëror e vetqeverisës,të dy fiset u mbështetën në rregulla e norma të njejta kanunore. Në se e marrim bajrakun si “shtet”, siç është vlerësuar nga At Gjergj Fishta,At bernardin Palaj etje studiues,³⁾ atëhërë mundë të thuhët se Nikajt dhe Merturi ishin dy “shtete” fqinjë me njëri – tjetrin që kishin një “kushtetutë “ të parbashkët - Kanunin e Maleve. Ky,i gershetuar me elementë te Kanunit të Lekë Dukagjinit,u sherbeu të dy fiseve për organizimin e jetës së brendëshme dhe rregullimin e mardhënjeve me fise e krahina të tjera. Gërshetimi u bë natyrshëm.Nikaj e Merturi ishite fqinjë me krahinën e Dukagjinit (të vjetër) ku zbatohej Kanuni i Lekës. Malësorët e të dy anëve të Drinit mësuan nga njëri-tjetri edhe për rregullimin e jetës shoqërore. Nga ana tjetër,merturësit e ardhur nga Dukagjini sollën me vete shumë rregulla e norma të tij. Duhet kuptuar fakti se,kanuni nuk isht një kod juridik i shkruar që dikush ua dhuroi malësorëve për të organizua vetëqeverisjen. Ai isht një tërësi rregullash,ligjesh e normash të pashkruara,që u trasheguan nga brezi në brez,e u transmetuan nga krahina në krahinë. Ky ishte atribut i vetë malësorëve shqiptarë,të cilët me këmbëngulje e zgjuarsi kërkuan e gjetën forma të përshtatshme të rregullimit shoqeror,të bashkimit e të organizimit të gjithë popullit në luftërat vetëmbrojtëse. Ishte gjykimi i shëndosh i malësorve,aftësia e tyre krijuese dhe organizuese që shmangu anarkinë dhe bëri të triumfoi rregulli dhe organizimi vetëqeverisës,pikërisht në këto krahina ku pashallaret turqë nuk kishin mundur të vendosnin administratën e tyre. “Nikaj,-thotë E.Durham më 1908,-nuk ka ndonjë zyrtar turk,dhe (ashtu si Merturi) i detyrohen një lidhje sa për emër kreut të famshëm të Krasniqes,Shaban Binaku”.⁴⁾Ndërsa Franc Nopçe,po këtë vit,do të shkruante: “Një nga tiparet më interesante të malësorit të veriut qëndron në aftësisnë e dalluar organizative të popullit,dhe nuk ka vëzhgonjës të popullit shqiptar,i cili nuk e ka vënë në reliev këtë cilësi të veçantë.” ⁵⁾ Nikaj-merturesit ishin,jo vetëm zbatues besnikë të normave e ligjeve kanunore që kishin trasheguar nga paraardhësit ose që i morën nga krahinat tjera,por dhe ata vetë,bënë norma e ligje të reja në përputhje me nevojat e rregullimit shoqëror dhe kushteve specifike të krahinës. Prej këtëj dolën pleqë kanuni,që për urti e drejtësi u bënë të njohur në krahinë e jashte saj. Të tillë ishin: Nikë Mengja,Bekë Delia e Tunxh Miftari,Prelë Tuli e Man Avdia,Zenel Selimi e Murrec Sadria,Fetë Sadiku e Sylë Martini etj. nga Merturi. Si dhe, Bash Bajrami,Zymer Stali e i shmëpërmenduri “Baleci i Nikajt”, Bekë Selimi e Deli Sokoli,Shytan Brahimi e Çun Kola,Metë Sokoli,Avdi Syla e Kukel Ndou,nga Nikajt.⁶⁾ Nikë Mengja i Merturit jetoi mbi 100 vjet, me mendje të kthjelltë e me logjikë të fortë. Tradita popullore thotë se ai ishte njëri ndër pleqnarët më në zë ndër malet e veriut. Kur kishte kaluar të njëqintat,shaljanët e kishin marr në kosh nga Merturi në Shalë për të plëqëruar një konflikt të ashpër që kishte lindur për “mik të prem” midis vëllazërive Lekaj dhe Dednikaj të Shalës. Nik Mengja pasi kish dëgjuar palët,me zgjaursinë dhe drejtësinë që e karakterizonte dha verdiktin e tij: “Kush qet për mik të prem,la vedin e merr gjakun e mikut.”⁷⁾ Qysh atë ditë e deri sot,kur kan kaluar mbi 250 vjet,ky vendim u bë ligj për mbarë Shalën e Malësinë. Në krahinën malore të Nikaj-Merturit,blegëtoria ishte burimi kryesor i ekonomisë,pa të cilën jetesa ishte e pamundur. Prandaj,Nikaj – Merturi ndërmjet vedit,po dhe me Shalë,Shosh e Krasniqe vendosën rrëgulla të forta për çeshtje që lidheshin me blegëtorinë. Një nga më të rëndësishmet ishte “besa e gjasë e çobanit “që u vendos në vitin 1894,⁸⁾ku midis tjerash thuhej: “Kush vret nji çoban damkoset (koritet) e qitet jashtë fisit,e toka e tij mbetet djerr për tre vjet...⁹⁾”,”Në se shkelet kjo besë duheshin djeg tre kulla,nji e fajtorit e dy kulla të afërmve edhe 100 breza në qofshin.” ¹⁰⁾ Ligjet e normat kanunore të trasheguara nga e kaluara,apo të krijuara rishtaz,ishin të kthjellta,lakonike dhe kuptimplota. Ato kishin të bëjnë me të gjitha anët e shoqërisë malësore. Përcaktonin tagrin themelor të jetesës,të nderit,të besës,të mikut,të kumbarisë,të pronës,të gjakut,të gjinisë,të fesë e të martesës së njeriut. Këto u bënë pjesë e botëkuptimit të malësorve,u kthyen në norma morale që respektoheshin e zbatoheshin me besnikërinë më të madhe. Lidhur me këtë E.Durham do të shprehej: “Unë nuk gjej tjetër gjë që ata (malësorët-D.P) i besojnë vertetë përveç “kanunit” dhe thënjes që përbën kodin e tyre, “Nuk ka ushtri që të na shtrojë.^”¹¹⁾ Kanuni dhe “kodi” i mlësorëve “nuk ka ushtri që të na shtrojë” ishin dy çeshtje të pa ndara nga njëra-tjetra. Vetëqeverisja dhe organizimi shoqëror sipas normave dhe ligjeve kanunore i kishin bërë malësorët qëndrestarë të pathyeshëm kundër pushtuesve te huaj.
Për të njohur më mirë organizimin shoqëror dhe vetëqeverisjen e këtyre fiseve po ndalemi më konkretisht në tri njësitë kanunore themelore: shtëpia,katundi dhe fisi-bajraku.

Shtëpia, ishte njësia më e vogël e organizimit shoqëror. Me shtëpi kuptojmë një grup njerëzish të përbërë nga një,dy ose më shumë barqe me lidhje gjaku midis tyre,me ekonomi të përbashkët,dhe që ishin “zjerm” në vete në një katund. Çdo shtëpi kishte pronën e vet private që përbëhej nga kullat,stanet, tokat e punueshme me ara,kopshtie e pemë frutore,livadhet e barit,pemët,hamballat e dushkut,kashnjetet e gështenjave,bagëtitë,bletët,koshi i drithit,çarraniku etj. Sëbashku me vëllazërinë,katundin ose fisin, shtëpia gëzonte të drejtën e pronës kolëktive si: kullotat në bjeshkë e vrri,livadhet,pyjet etje. Mullinjtë gjithashtu ishin pronë e disa shtëpive ose e krejt katundit. Pronën e mbronte kanuni. Toka e një shtëpie ishte e trashëguar ose e blerë. Ajo përcaktohej me kufinjë të qartë. Lëvizja “shtyrja” e kufirit ishte e ndaluar dhe e dënueshme me kanun.Në krye të shtëpisë qëndronte “i zoti i shtëpisë” dhe “e zonja e shtëpisë”.I zoti i shtëpisë zakonisht isht babai i djemëve ose vëllai më i madh. Ky drejtonte dhe përfaqësonte shtëpinë në katund,fis e kudo. Kishte të drejtë dhe detyrë të mbarshtonte pronën dhe pasurinë e shtëpisë. Mbante qesen e shtëpisë dhe zakonisht bënte tregun. Jepte e merrte borxh. Për nevoja të ndryshme mundë të shiste nga malli i shtëpisë . Ky caktonte rradhën e punëve,i ndante ato për secilin anëtar,që nga vetja deri tek gratë e fëmijët. Mbante disiplinën në punë e kërkonte llogari për kryerjen e tyre. Ishte pleqnar i familjes.Shuante grindjet e vogla ose mosmarrveshjet.Qortonte çdo anëtar në rast gabimi. Për gratë vinte në dijeni të shoqin e gruas,të cilit i sugjeronte masën në përputhje me fajin. Ishte përgjegjës për veprimtarinë e çdo anëtari të familjes dhe për fajet e tyre jepte llogari në vëllazëri,katund e fis. I zoti i shtëpisë kishte detyrë të bënte fejesat e martesat e djemëve dhe vajzave. Për këtë problem merrte dhe pëlqimin e babait të djalit apo të vajzës.
Ky priste e përcillte miqtë,merte pjesë në kuvende,dilte në kushtrim ose caktonte një burr tjetër të shtëpisë. Kur bashkjetesa në familje bëhej e pamundur,i zoti i shtëpisë me tagrine vëllait më të madh,bëntë përpjestimin e pasurisë sipas rregullave të caktuara: për vëlla - tokën e bagëtinë,ndërsa për gojë - bukën e ushqimin. Çdo djal i rritur mundë të ndahej,por ndarja sillte varfëri ekonomike. Një shtëpi më pak pjestarë e kishte tepër të vështirë të përballonte jetesën. Punët e bujqësisë dhe të blegtorisë kërkonin shumë njerëz,prandaj shtëpitë e malësorve ishin me shumë pjestarë. Kur ndaheshin vëllezërit në një shtëpi thuhej: “kjo shtëpi u fik”. Shtëpi të mira dhe me zë quheshin ato që kishin “rob” (pjestarëë) shumë. Ato respektoheshin,jo vetëm për faktin se kishin ekonomi të forta,por edhe për mirëkuptimin e respektin e ndërsjelltë të pjestarëve të saj,çka përbentë një normë morale të rëndësishme për malsorët.
I zoti i shtëpisë ishte njeriu më me autoritet në familje. Ndershmëria,drejtësia dhe përkushtimi i tij ishte një faktor i rëndësishëm për mbarëvajtjen e familjes. E.Durham vinte në dukje se, “ata kan një forcë të mrekullueshme bindje,kur besojnë se bindja është e nevojshme,dhe zakonisht i binden të zotit të shtëpisë absolutisht”.¹²⁾ Pavarësisht se i zoti i shtëpisë ishte autoriteti më i madh,kryetari i familjes,kjo nuk i jepte ati të drejta të pakufizuara mbi anëtarët ose mbi pronën e shtëpisë. Ati nuk i takonte asnjë fije bari më shumë se të tjerëve. Nuk kishte tagër mbi jetën dhe liritë e pjestarëve,as ndaj fëmijëve,as ndaj prindërve,as ndaj grave. Për jetën e humbur,grua apo fëmijë qoftë,i kërkonte llogari vëllazëria dhe fisi. Kur i zoti i shtëpisë nuk drejtonte mirë,bëntë padrejtësira ose keqpërdorontemallin e shtëpisë,ai shkarkohej nga detyra për t’u zevendësuar me një vëlla tjetër,ose ndahej familja. Nga ky këndvështrim del se,vullneti i pjesëtarve brenda shtëpisë ishte autoriteti superior që drejtonte jetën e brendshme të saj.
E zonja e shtëpisë, ishte drejtuesja e punëve të shtëpisë. Ajo gatuante bukën,pregatiste gjellën dhe shtronte për ngrënje pjestarëve të familjes.
Kujdesej për grumbullimin e ruajtjen e bulmetit.Rraciononte mishin,djathin,tlynin etj. Ushqente e mbarshtonte derrin dhe pulat.Kujdesej për kopshtiet etj.
Ndër detyrat e rëndësishme të zonjës së shtëpisë ishte mirërritja dhe edukimi i fëmijëve.Ajo zakonisht ishte gruaja më e vjetër,më e aftë dhe më me autoritet në familje.Kjo drejtonte edhe gratë tjera për punët e shtëpisë.
Për gruan e malësive të veriut ku ka vepruar kanuni,është folur e shkruar shumë. Studjues vendas dhe të huaj janë përpjekur të përcaktojne rolin e vendin e gruas në familjen e shoqërisë malësore. Disa prej tyre,të prirur që t’i mëshojnë kanunit,me dashje ose pa dashje,kan bërë intërpretime aq të gabuara,sa që e kan vënë gruan malësore në pozita edhe më poshtëruese se të një skllavëje,çka nuk përputhet aspak me realitetin e pozitës së gruas malësore të së kaluarës,dhe aq më pak të të sotmes. Duke folur për pozitën shoqërore të gruas nikaj-merturëse, në vitin 1993,znj. Emanuela Del Re,e cila pretendon se, “është gruaja e parë në historinë e fisit Nikaj-Mertur që ulej me burra në sofër gjatë një ceremonie të rëndësishme (fejese),” ¹³⁾ në librin e saj “Bukë e krip e zemër” midis të tjerash shkruan se, gruaja e kanunit “nuk ka të drejtë shoqërore,kalon nga duart e të atit në duart e të shoqit që “e blen” dhe që ka çdo të drejtë mbi të dhe mundë ta ndaj thjeshtë duke i prerë një cufël kripi ose gërshetin.” ¹⁴⁾ Më tej ajo shton:“Me bagëtinë merren gratë të cilat
konsiderohen më pak të rendësishme se bagëtia.”¹⁵⁾Këto intërpretime janë aq të gabuara dhe të pa mbështetura në realitet,sa që çdo nikaj-merturës,po dhe cilido që i është dhënë rasti të qëndroi vetëm disa ditë në këtë krahinë,do t’i konsideronte,jo vetëm të gabuar po dhe tepër keqsashëse.Por ku sheh se znj.Del Re eshtë kaq e pa informuar për krahinën sa që nuk din faktin se, 85 vjet përpara asaj, një zonjë tjetër europiane, anglezja e njohur dhe e nderuar - Edith Durham, është ulur këmbëkryq me burrat e Nikaj-Merturit,jo vetëm në sofër,por dhe në kuvendin e burrave të kësaj krahine.Ose kur në të njejtin libër thot për taracat qindravjeçare të Nikaj – Merturit se,”sistemi i hapjes së tyre duket që është marr nga Kina”,atëherë puna ndryshon.Kemi të bëjmë thjeshtë me një studim jo serioz,dhe me një gjykim të cekët të problemit, ndoshta për sensacion të stilit gazetaresk dhe asgjë më tepër. Dokumentët historik tregojnë se,që nga mesjeta,brez pas brezi grave malësore u ka ra vërtetë me hjek keq e me u mundue në punët e shtëpisë,të bujqësisë dhe të blegtorisë. Mbi të gjitha,ato kan lind e rrit fëmijë. I kan e dukuar me frymën e dashurisë për prindërit,atdheun e lirinë. Duke folur për gjendjen e Dukagjinit dhe të Pultit,në vitin 1637,Frang Bardhi vinte në dukje se, “gratë i kishin të shëndosha e shumë mundëçare. Ato mihnin ndër vreshta dhe bajn çdo lloj pune. Grua publike të pandershme nuk ka në Shqipëri,o Epir”.¹⁶⁾ Edhe në shekujt që pasuan grauaja malësore erdhi po kaq vitale e mundëçare. Kushtet natyrore dhe luftërat e pandërprera e detyruan familjen malësore të përfshihej me të madh e me të vogël në punë e në luftë për liri. Gruaja si pjesë e rëndësishme e familjes dhe e shoqërisë,do të përfshihej në mënyrë të vullnetshme në qendrsën shekullore kundër pushtuesvë osman. Ajo furnizonte me bukë,ushqim e municion luftëtarët e lirisë. Po edhe në prita përkrah burrave luftonin ato. Trimëreshat Lulë Sylja e Zojë Markja nga Palçi,u dogjën në zjarr duke mbrojtur pragun e shtëpisë së tyre nga forcat turke,në korrik të vitit 1910.¹⁷⁾
Rol të veçantë luante gruaja në përpunimin e qumështit,duke nxjerr me mjeshtëri nenproduktet e tij. Në përpunimin e leshit dhe pregatitjen e veshjes për pjestarët e familjes gratë ishin të pazevendësueshme. Gruaja kishte të drejtë dhe detyrë që në mungesë të burrave,të priste e të përcillte miq të njohur e të panjohur,duke ruajtur kështu nderin e shtëpisë dhe
mikpritjen.
Nuk njihet ndonjë rast në Nikaj – Mertur që gratë të mos i ken hapur derën mikut të shtëpisë me justifikimin e mungesës së burrave. Gratë e Nikaj – Merturit,brez pas brezi kan ditur të ruajn nderin e vet,të burrit dhe prindërve.
Ato nuk dinë ç’është fanatizmi,nuk e mbulojnë fytyrën,dhe burrërisht mundë të komunikojnë me cilindo. Sikurse burri i mirë ishte ndera e shtëpisë dhe e fisit,ashtu dhe gruaja e ndershme,fisnike,punëmbarë e sojnike ishte ndera e shtëpisë dhe e gjinisë. Gruas me kanun i njihej e drejta e ndores,ndërmjetsimit
dhe e përcjelljes. Si përson ajo ishte e paprekshme. Nuk vritej as nuk ruhej për gjak. Jeta e saj ishte e barabartë me të burrit. Po të vritëj një grua,vrasësi binte në gjak të prindërve të saj. Nderi i mbrohej nga burri,dërsa jeta i sigurohej nga prindërit. Nderi i burrit dhe i gruas kishin të njejtën vlerë.¹⁸⁾Kjo do të thot se,në gjënë më të shtrenjtë që ka burri shqiptar ”nderin”,për të cilin jepte dhe jetën,e konsideronte të barabartë me atë të gruas. “Pavarësisht nga pamja e një skllavërimi brutal,-shkruan C.Beker,në vitin 1880,femra është më e nderuar në Shqipëri (është fjala për malësistë e veriut-D.P) se në vendet e qytetëruara; nuk mund ta fyej kush,i njihet ndorja e përcjellja,në shtëpi është zonjë shtëpie absolute,mban çelsat në qemer,kush vret grauan shnderohet e vritet nga fisi,në luftë shkon jo si spektatore,por çon municion,ushqime,merr kufomat...Ajo është nën urdhërat e burrit,veç jo skllave e tij,por shoqe e burrit”.¹⁹⁾ Col Beker e ka njohur e përshkruar gruan malësore njëqind e ca vjet përpara znj. Del Re,kur forca e kanunit ishte shumëhërë më e madhe se në vitin 1993.
Në Nikaj-Mertur,as dje as sot,pozita e gruas në raport me atë të burrit,nuk e ka atë diferencë,që shpesh herë është ekzagjeruar. Ajo kurrsesi nuk mundë të krahasohet me pozitën e një skllaveje.Burrat nikaj-merturës përveç pjesmarrjes në luftë kan bërë punët më të rëndësishme e më të vështira bujqësore e blegtorale. Ata kan hapur tokë të re,kan ndërtuar kulla,kan pjek furra gëlqerje, kan lëruar tokat,kosit livadhet,prashit e vadit,hap kanale e transportuar ushqimin e bagëtive. Vertetë gruaja ka punuar bashkë me burrin,por asaj i jan zgjedhur punët më të lehta. Kur burri lëronte me parmendë,gruaja i vinte pas duke hedhur farën. Burri ngjitej mbi lisa për të prerë gjethin,ndërsa gruaja në sipërfaqe e paloste atë. Kur burri kosiste livadhin,gruaja me grebuje e cfurk e mblidhte atë. Gjatë udhtimit të burrit më gruan,kur duhej çar bora e hapur rruga,burri ishte ai që e çante borën,madje merrte dhe djepin e fëmijës mbi supe,që gruaja të hecte e lehtësuar pas gjurmëve të tij. Lidhur me raportet e burrave malësor me gratë ,studiuesi E.Kozzi,në vitin 1912,shkruante: “Në mardhënje me gruan janë të sjellshëm.Në shoqëri tregohen sikur nuk interesohen për femrat,ndërsa në realitet i duan fort. Morali i tyre në lidhje me femrat dhe mikpritja e tyre qëndrojnë shumë lart.” ²⁰⁾
Kur flitet mbi “sanksionet” kanunore e primitive që ai ju bëntë grave,nuk harrohet asnjeherë pa u përmendur përjashtimi i gruas nga e drejta e trashegimisë mbi tokën. Lidhur me këtë duhet gjykuar koha dhe kushtet kur hyri në fuqi kjo normë kanunore. Siç është cekur më lart,ruajtja e lidhjeve të gjakut dhe e pronësisë së përbashkët të vëllazërive e fiseve mbi kullotat që ishin mjeti kryesor i jetesës,ishte kusht themelor i atij organizimi shoqërorë që ju përshtat nevojave te mobilizimit të malsorëve në luftë për liri. Në rast se bijat,respektivisht gratë, do të trashegonin tokë,do të shkaktonte ardhjen në katund,fis-bajrak të njerëzvë nga fise ose krahina të tjera,çka do të çonte në prishjen e unitetit fisnor,për rrjedhojë edhe shkatërrimin e atij organizimi shoqëror që bazohej ne lidhjet e gjakut dhe që kishte fuqizuar luftën për liri. Me një fjalë,përjashtimi i gruas nga trashegimnia ishte bërë për arësye madhore dhe jo për t’a denigruar gruan,as për ta lënë pa mjete jetese. “Femrat,(në malesite e veriut) – shkruan Georg Von Hahn, - përjashtohen nga trashegimi,por ka një ligj,i cili thotë se,në qoftë se një vajzë nuk martohet,por jetën ja kushton Krishtit,atëherë e trashegon gjithë pasurinë e t’et dhe, vetëm mbas vdekjes të saj mundë të ndahet pasuria në mes të pjestarëve të tjerë. Një grua e ve pa fëmijë,që është plakë nuk mund të përzihet nga shtëpia e burit të vdëkur. Një vejushë e re,në qoftë se vendos të mos martohet,atëher arbitrat (pleqtë) caktojnë se sa duhet t’i japin asaj trashegimtarët nga pasuria e burrit,që të jëtojë.”²¹⁾As ndarja e gruas nuk mund të bëhej me lehtësisnë e “një të rëne gërsherë mbi cufël apo gërshet”. Ajo mundë të ndahej vetëm për arësye të forta;për tradhëti bashkëshortore,vjedhje të pasurisë,ose për mik të tradhëtuar. Të tria këto raste kishin të bëjnë me nderin. E nderi për malësorët ishte më i shtrenjtë se çdo gjë,edhe se jeta. Nuk besojmë që as sot gratë e botës së qytetëruar të kenë sigurinë e jetës bashkëshortore e qëndrueshmërinë e familjes në nivelin e grave të malesive shqiptare.

Katundi, ishte bashkësi teritoriale bujqësore e blegtorale me kufij të përcaktuar brenda fisit-bajrakut. Nga burimet dokumentare sllave,osmane dhe të kishës katolike të shek. XIV – XVIII mësojmë se gjatë kësaj përiudhe në teritorin e Nikaj – Merturit të sotëm shqiptarët kishin formuar disa fshatra,për të cilat është përdor termi “katund”. Pavarësisht nga termi,katundet në malësit tona kan patur kuptimin e ngulimeve të banuara bujqësore e blegtorale dhe jo të organizatave blegtorale endacake,siç është përpjekur t’i klasifikojë ndonjë “studiues” serbo-sllav për qellimet e tij të mbrapshta rraciste.²²⁾
Bajraku i Nikajt përbëhej nga 5 katunde:Lekbibaj,Peraj,Gjonpepaj,Cuurraj të Poshtëm dhe Curraj të Epërm.Ndërsa Merturi përbëhëj nga 7 katunde:Brisë,
Salcë,Palç,Bëtoshë,Shengjergj,Tetaj dhe Rajë. Secili katund kishte pronën e vet. Toka e punueshme ishte në pronësi private të shtëpive,ndërsa kullotat në bjeshkë e vrri,dhe pyjet ishin në pronësi të përbashkët të gjithë katundit. Pyjet e bungut dhe gështenjat ishin të parcelizuara me pronarë dhe kufinj të njohur. Të parat shfrytëzoheshin për sigurimin e dushkut të thatë që përdorej për ushqimin dimëror të bagëtive dhe të lëndëve për ndërtim,ndërsa nga gështenjat përfitoheshin frutat dhe lënda drusore për ndërtim, e cila,veçanarisht për mbulojat e shtepive,ishte mjaft e kërkuar. Pvarësisht kësaj ndarje secili i katundas mundë të kulloste bagëtitë në çdo kohë,si në “hamballat” e dushkut, ashtu dhe në “kashnjetet” e gështenjave. Arat në vrri dhe livadhet në bjeshkë,edhe pse ishin në pronësi private të shtëpive të veçanta,pas marrjes të të lashtave dhe pas kositjes së barit,mbeteshin kullota të përbaskëta për të gjithë katundin. Praktikisht arat pranë banesave,edhe si kullotë,shfrytëzoheshin nga i zoti. Toka e bukës (ara) kishte rëndësi të veçantë. Ajo ne Nikaj – Mertur,si kudo në malësi,ishte shumë e kufizuar prandaj kufijtë e tokës ishin të paprekshëm. Me prek kufijtë ishte një mëkat i rëndë,për të cilin të ndëshkonte dhe Zoti,në këtë jetë dhe në atë jetë, - thuhej në Nikja - Mertur. Ata mundë të lëviznin vetëm me ndërhyrjen e pleqëve dhe pasi merrej guri si deshmi e drejtësisë. Ujrat,vijat (kanalet) dhe pusat e vadës ishin pronë e grupeve të veçanta,lagjeve,vëllazërive,por edhe të një shtëpie mund të ishin,në rast se ajo i kish trasheguar,ndërtuar ose blerë. Ato mirëmbaheshin e shfrytëzoheshin sipas rendit të caktuar nga pronarët.Burimet ujore për vaditje trashegoheshin po dhe mundë të shiteshin ose të bliheshin. Në shumicën e katundeve të Nikaj – Merturit kishte mungesë të theksuar burimesh ujore për vaditje,prandaj vlera e tyre ishte e madhe. Pronësia mbi ujin,madje dhe rendi i vadës sillte konflikte deri edhe të përgjakshme. Një nga më të ashpërit,që solli disa të vrarë,ishte ai midis Gjonpepajt,Perajt e Lekbibajt për vadën e Lumit të Zi. Mullinjtë ishin pronë e përbashkët e një grupi shtëpishë ose të gjithë katundit.Ndërtimi dhe mirëmbajtja e tyre bëhëj nga pronarët,ndërsa bluarja sipas “rendit të mullinit” Për bluarjen nuk paguhej “ujem”. Si është thënë më sipër,banorët e N - M ruajtën të forta lidhjet e gjakut,të shtëpive me njëra-tjetrën brenda katundit,dhe të katundeve e vëllazërive me njëra tjetrën brenda fisit-bajrakut. Tregues për këtë është ekzogamia e rreptë (martesa jashte fisit) që është zbatuar në lidhjet martesore. Deri në vitin 1972,në Mertur me 392 familje,dhe në Nikaj me 451 familje,nuk kishte asnjë lidhje martesore brenda fisit.²³⁾ Katundet kishin në përbërje e tyre disa vëllazëri,dhe vëllazëritë nga ana e tyre përbëhëshin nga disa shtëpi me lidhje gjaku midis tyre. Për shkak të kushteve ekonomike tokësore,e nga lëvizjet e brendëshme të popullsisë,në shumë raste vëllazëritë nuk kishin vendbanime kompakte,por ishin të gërshetuar me njëra-tjetrën. Megjithatë,organet drejtuese të çdo katundi ngriheshin mbi bazën e vëllazërive. Edhe përfaqësimi në organet drejtuese të bajrakut bëhej mbi baza fisnore dhe jo teritoriale. Kjo do të thotë se,në bajrak përfaqësimi bëhej në bazë vëllazërishë dhe jo në bazë katundi. P.sh. Brisa dhe Salca,edhe pse ishin dy katunde,në krerë të mëdhenj ose pleqët e parë të bajrakut,kishin vetëm një përfaqësues. Kjo për shkak se,si pasardhës të Mark Lekë Pogut përbënin vetëm njërën nga 5 këmbët e fisit të Merturit. Po kështu Peraj dhe Gjonpëpaj përfaqësoheshin në organet drejtuese të fisit me një plak të parë. Si pasardhës të Kolë Bib Nikës, ata përbënin vetëm njërën nga tri këmbët e fisit Nikaj.
Mëqense katundet e bajrakëve Nikaj e Mertur ishin relativisht të vegjël dhe të vendosur në distancë gjeografike larg njër-tjetrit,organizimi vetqeverisës i tyre kish fituar më shumë pavarësi dhe forcë. Mbi bazën e vëllazërive të mëdha të katundit formohej “këshilli i pleqve” i cili përbëhej nga krerët e këtyre vëllazërivë ose leqtë e parë. Në krye të këshillit qëndronte plaku i parë ose kreu i katundit që përfaqësonte vëllazërinë e parë. Detyra e krerëve ose pleqëve trashegohej sipas parabirnisë. Krerër dhe pleqtë ishin të njejtit përsona. Kur drejtonin në luftë ose paqë quheshin krerë,ndërsa kur pleqëronin (gjykonin) quheshin pleqë. Vetëqeverisja kanunore njeh edhe krerët e vegjëlisë të katundit (përfaqësuesit e vëllazërivë të vogla) ose “stërpleq”. Si përfaqësues të vegjëlisë këta çonin zërin e saj në kuvendet e pleqësisë dhe gjykonin vendimet e marrura prej tyre nga pikëpamja e mbrojtjes së interesave të vegjëlisë. Vendimet e pleqëve të parë nuk mundë të merrnin fuqi ekzekutive po të mos pëlqeheshin nga krerët e vegjëlisë. Ky institucion ndihej më i fortë në katundet e mëdha ku kishte më shumë vëllazëri të vogla. Organet vendimmarrëse të katundit ishin: Kuvendi i krerëve ose i plëqëve,dhe ai i gjithë katundit - burrë për shtëpi. Ky i fundit ishte organi më i lartë ligjvënës dhe ekzekutiv me tagër të plotë brenda katundit. Vendimet e tij merreshin të pavarura prej organeve drejtuese të të bajrakut. Këto të fundit nuk kishin tagër të prishnin vendimet e katundit,me përjashtim të rasteve kur ato cenonin nderin e interesat e bajrakut.Krerët mblidheshin disa herë në vit,ndërsa i gjithë katundi - burrë për shtëpi,zakonisht mblidhej dy herë në vit.Në mbledhjen e përgjithëshme të katundit bëhej dhe beja e vitit,sipas një formule të caktuar që kishte të bënte me respektimin e rregullave themelore të bashkjetesës në katund. Katundi si njësi kanunore me tagër të plotë për të gjitha çeshtjet,i kushtonte rendësi të veçantë vetëmbrojtjes (daljes në luftë). Rregullat e lajmerimit,grumbullimit dhe organizimit luftarak caktoheshin nga vetë katundi dhe njiheshin nga të gjithë. Lajmi jepej me anë te kushtrimit me zë dhe me pushkë. Me t’u dhënë kushtrimi,çdo shtëpi nxirrte numrin e caktuar të luftëtarve dhe bëhej grumbullimi i tyre në vendin e caktuar. Sipas rastit, numri mund të ishte: në dy burra-një,në tre-dy,në pesë – tre ose burrë për shtëpi.Në raste të veçanta bëhej mobilzimi i përgjithshëm “në shtatë e në shtatëdhjetë (vjeç )”.Kjo varej nga shkalla e rezikut që kanosej,respektivisht nga forca e armikut. Zakonisht,mobilizimi për luftë në Nikaj – Mertur është bërë në shkallë bajraku ose krahine,prandaj luftëtarët e katundeve pas grumbullimit marshonin drejt vendit të caktuar për grumbullimin e përgjithshëm. Prijës në luftë ishin krerët e katundeve të cilët komandonin forcat e tyre,por prijës ose komandant mundë të bëhej edhe një tjetër me aftësi komanduese të njohura. Edhe pas bashkimit me forcat e bajrakut opo të krahinës, prijësit e vëllazërive-katundeve vazhdonin të qëndronin në krye të forcave te tyre. Katundi kisht një lajms (kasnec) i cili në kohë lufte dhe paqje qëndronte pranë kreut,nga i cili merrte detyra.Pjesmarrjen në luftë malësorët e konsideronin nderë e burrëri ndërsa shmangja ose ikja prej saj “marre” të pashlyeshme.Një çeshtje tjetër e rendësishme e katundeve ishte ruajtja e unitetit brenda katundit. Ky realizohej në sajë të zbatimit të përpiktë të normave e ligjeve kanunore. Kuvendi i pleqve ose i gjith katundit nxirrte ligje e rregulla në përshtatje me me kushtet specifike të katundit. Brenda barqeve dhe vëllazërive uniteti bazohej në pronën e përbashkët dhe lidhjet e gjakut. Në forcimin e lidhjeve dhe bashkëpunimit midis vëllazërive me lidhje të largëta gjaku ndikonte dhe institucioni i kumbarisë. Kumbaria, si lidhje shpirtërore, krijonte besim të ndersjelltë midis familjeve,i afronte njerëzit,për rrjedhojë bëhej faktor i forcimit të unitetit në katund. Pjestarët e katundit i kishin të përbashkëta gëzimet dhe hidhërimet. Në ceremoni të ndryshme,dasma etje.thirrej i gjithë katundi burrë për shtëpi.
Ndihma dhe solidariteti në raste fatkeqësishë ishte një traditë e dallueshme e nikaj-merturësve. Në rast vdekje të një burri apo gruaje,gjithë katundi gjëndej i bashkuar dhe i gatshëm për të ndihmuar shtëpinë në fatkeqësi. Askush nuk kursehej për të ndihmuar fizikisht dhe materialisht.Katundësit angazhoheshin në të gjitha punët e nevojshme si,qitjen e zanit (lajmerimin), sjelljen e bukëve,pregatitjen e ushqimeve, shpërndarjen e kafeve,sigurimin e druve për zjarr në kohë dimëri etj. Drejtimin e punëve e bënte i zoti i shtëpisë. Në Nikaj – Mertur është aplikuar dhe “argatia” – ndihma në ditë pune me të drejtë kthimi,për të kryer punë që vlerësoheshin si të rendësishme dhe urgjente,si: prashitja e misrit,kositja e livadheve,pjekja e furrave për prodhim gelqerje, transportimi i lëndëve dhe i mbulojes së shtëpisë etj. Kjo ishte një formë organizimi e dobishme për të kryer punët në afate optimale,po dhe ndikonte dukshëm në forcimin e unitetit dhe rregullimin e bashkëjetësës në katund.

Fisi - Bajraku, ishte njësi teritoriale – administrative dhe ekonomiko shoqërore e vetqeverisur sipas të drejtës zakonore – Kanunit. Ky përmblidhte një numër shtëpishe të shpërndara në disa katunde. Secili bajrak kishte tokën – teritorin e vet me tokë të punueshme,kurie e kullota në bjeshkë e në vrri,me kufij të caktuar dhe të njohur. Tokat e punueshme ishin në pronësi të çdo shtëpi, ndërsa kullotat në bjeshkë e vrri,pyjet e ahut dhe të pishës ishin në pronësi të përbashkët të gjithë fisit. Megjithse bjeshkët ishin të shpallura si pronë e përbashkët e bajrakut,dhe thuhej se kjo ose ajo bjeshkë është e Nikajt ose e Merturit,praktikisht ato ishin në pronësi të katundeve të ndodhura më pranë tyre. Kështu psh.nga bjeshka e Nikajt,Lekbibajt dilnin për verim dhe kishin për kullotë T’thermen dhe Fangjet. Po edhe këto ishin të ndara sipas vëllazërive të mëdha. Nikprendajt i kishin stanet në T’therme,nërsa Paplekajt në Fangje. Nga bjeshkët e Merturit,Brisa zotëronte Shtreziqen,ndërsa Palçi Okolin e T’thermen e Kotecit,etje. Për të mbajtur fisin-bajrakun të bashkuar,dhe për të mos patur të huaj në gjirin e vet,asnjë shtëpi nuk mundë t’i shiste tokën,në bjeshkë as në vrri,një pjëstari të një fisi - bajraku tjetër. Po nuk gjeti blerës brenda barkut ose vëllazërisë së vet,tokën ja blente gjithë katundi,fisi-bajraku ose i lihej djerr.
Në bjeshkët e bajrakut nuk kishte të drejtë të kulloste bagëtinë as të ngrinte stan e vath një i bajrakas tjetër. Kullotja e bagëtive në bjeshkë të huaj dënohej me gjobë.²⁴⁾ Pronësia mbi bjeshkët dhe rregullat e shfrytëzimit të tyre kan qenë problem i rendësishëm dhe i vazhdueshëm i bajrakëve. Në disa raste ato jan bërë burim konfliktësh,edhe të përgjakëshme. Nikajt me Shalën për Ndërmnjat e Bravnikun:Currajt e Epërm me Geghysenin për Selbicën, dhe Merturi me Toplanën për Shtreziqen, jan konfliktuar për shumë kohë.²⁵⁾ Në çdo rast rishikimi i kufijve të bjeshkës është bërë nga pleqtë e bajrakëve që ishin në konflikt,por duke marr edhe pleq nga bajraket tjerë.Vendimet jan marr me bè. Një gjë e tillë rridhte nga vlerat e mëdha të bjeshkëve për mbarshtimin e blegtorisë. Bajraku,si njësia më e madhe vetqeverisëse kishte organet e veta drejtuese: - Kryetari i fisit-bajrakut. – Krentë e medhenj. – Krentë e pleqtë. – Krentë e vegjël. – Vojvoda. - Bajraktari. – Kreu i djelmnisë. – Kuvendi i bajrakut,burrë për shtëpi.

Krentë e mëdhenj ose pleqtë e parë, përfaqësonin vëllazëritë e mëdha ose këmbët e fisit.Nikajt kishin tre krenë të medhenj ose pleq të parë,që përfaqësonin 3 vëllazëritë e mëdha ose 3 këmbët e fisit: Lekbibaj,Kolbibaj dhe Markbibaj. Ndërsa Merturi kishte 5 krenë të mëdhenj ose pleq të parë,që përfaqësonin 5 vëllazëritë ë mëdha osë 5 këmbët e fisit: Biblekaj,Marlekaj, Ndrelekaj,Peclekaj dhe Tetlekaj. Detyra e krerëve trashëgohej nga një brez në tjetrin sipas parabirnisë (djalë në djalë të parë)

Kreu i fisit – bajrakut, ishte trashegimtar i këmbës së par të fisit. Ky njihej si plak i parë dhe shtëpi e parë në fis-bajrak. Kreu i parë dhe shtëpi e parë në nikaj është njohur “Shtëpia e Topuzit” – e Bek Selimit - Ndue Zenelit të Paplekajt. Këte detyre e kishte të trasheguar brez pas brezi,që nga djali i parë i Lekë Bibës, - Pap leka. Kreu i fisit – bajrakut ,dhe shtëpi e parë në Mertur është njohur shtëpia e Nikë Mengjës dhe pasardhësve të tij Bek Delisë e Tunxh Miftarit. Kjo shtëpi e trashegoi këtë detyrë djalë pas djalit të parë që nga Nikë Mengja. Kreu i fisit ishte prijës në kohë lufte dhe plak i parë (gjykatësi më i lartë në kohë paqje). Ky thërriste,drejtonte dhe mbyllte kuvendin e bajrakut dhe përfaqësonte atë në kuvendet krahinore e nderkrahinore.
Krentë e pleqtë, vinin pas krenëve të mëdhenj dhe përfaqësonin vëllazëritë e mëdha,që vinin pas këmbëve të fisit. Edhe këta ishin udhheqës ushtarak në kohë lufte dhe dhe gjykatës në kohë paqje.Detyra e tyre trashegohej sipas parabirnisë. Krentë formonin pleqësinë e bajrakut dhe kryenin detyra te ndryshme administrative,ushtarake e gjyqësore në përputhje më normat kanunore dhe vendimet e kuvendeve.

Krenët e vegjëlisë, ishin të parët e vëllazërive të vogla dhe përfaqësonin vegjëlinë. Këta kishin tagër t’u rrinin ose mos t’u rrinin vendimeve të marrura prej krenëve të mëdhenj. Ato vendime që nuk pranoheshin nga krentë e vegjëlisë nuk mund të merrnin fuqi ekzekutive. Forca e tyre buronte tek shumica,të cilën e përfaqësonin direkt. Në fillimin e shek të XX,në Mertur institucioni i vegjëlisë duket se ishte transformua në “djelmni”.Ky ishte sinonim i vegjëlisë.²⁶⁾Këtëj e ka burimin togfjalëshi “Djelt e Merturit”,i përdorur shpesh, veçanarisht në këngët e epikës historike. Bajraku kishte gjobarët e caktuar për të vjel gjobat e vëna nga pleqtë dhe që miratoheshin nga kuvendet.Çdo bajrak kishte një ose më shumë lajlmsa (kasnecë) të caktuar për të dërguar dhe sjell lajme në bajrak.Këta ndërlidhnin kreun e fisit-bajrakut me krerët tjerë,katundet me njëri-tjetrin,krerët me njeri-tjetrin etj.Ai qëndronte afër kreut të katundit ndërsa në bajrak qëndronte pranë kreut të parë të fisit ose bajraktarit nga të cilët merrnin detyrat. Kjo hierarki ishte në fuqi deri nga mesi i shek. të XIX,por me forcimin e institucionit të bajraktarit erdhi duke u dobësuar në pikpamje të funksionimit. Funksionet e kreut të fisit shkuan drejt harresës. Disa prej tyre u përqëndruan në duar të bajraktarit,i cili kish fituar autoritet në saj të drejtimit të forcave të fisit në luftërat e shpeshta që u bënë gjatë kësaj periudhe.Në këto kohëra kreu i bajrakut të Nikajt mbajti titullin e vojvodës. Ndërsa në Mertur funksioni i kreut të fisit pothuajse u unifikua me atë të bajraktarit,pasi detyra e kreut të fisit me ate të bajraktarit u përqëndruan tek e njejta shtëpi.Hirarkia e fisit-bajrakut dilte ne pah me mire e më qartë në kohë luftërash,ku secili plak qëndronte në krye të vëllazërisë së vet. Edhe në larjen e duarve, përpara ngrenjes në dasma të medha,festa etje.,deri në vitet 40-50 të shek të XX është praktikuar thirrja e njerëzve sipas shkallëzimit që kishin krerët e vëllazërive brenda fisit. Psh. Marlekajt dhe Peclekajt e Merturit,përkatësisht Salcë dhe Bëtoshë,pretendonin secila palë për vëndin e dytë në bajrak,duke argumentuar se ishin pasardhës të këmbës së dyte të fisit. Kjo gjë shpësh herë ka sjell pështjellime në larjen e duarve dhe në zënjen e vendit të dytë në sofrën e burrave.
Vojvoda, në Nikaj – Mertur,ashtu si në disa bajrak të tjerë të malësive të veriut,deri në mesin e shek. XIX ,konsiderohej një autoritet i lartë në fis-bajrak. Ky ishte kreu i parë i një vëllazërie të madhe Si i tillë përfaqësonte një këmbë të fisit.²⁷⁾Pas kësaj përiudhe,megjithse u ruajt dhe u trashegua si titull nderi,vojvoda nuk kishte ndonjë funksion të veçantë në bajrak. Thuhet se vojvoda ishte një autoritet i njohur nga qeveria turke dhe ndiqte zbatimin e urdhërave të saj,pas reformës së tanzimatit.²⁸⁾Pavarësisht nga kjo,dhe nga emertimi “vojvodë” që vjen nga sllavishtja,në traditën e Nikaj-Merturit këtë titull e kan mbajtur e trasheguar burra të shquar të dy fiseve. Prelë Tuli e Man Avdia nga Merturi,Bekë Selimi e Ndue Zeneli nga Nikajt janë njohur deri në fillim të shekullit të XX si “vojvodë”. Këta,jo vetëm që nuk kryenin asnjë detyrë dhe nuk merrnin asnjë lloj shpërblimi nga qeveria turke,po përkundrazi ishin ndër organizatotët e prijësit më të njohur të bajrakve Nikaj e Mertur në kryengritjet antiosmane të fundshekullit të XIX dhe fillim të shek.XX. Prelë Tuli e Man Avdia me malësorët e Salcës,Brisës dhe Palçit u than “ndal” në Kodrën e Palçit forcave të Shefqet Turgut Pashës,në vitin 1910. Bekë Selimi e Ndue Zeneli me trimërinë që treguan ndër betejat kundër pushtuesëve osmanë bënë që shtëpia e tyre të njihëj nga Nikaj – Merturi e më gjerë më emertimin “Shtëpia e Topuzit” – simbol i i kullës së kreshnikëve që nxjerr burra armësh e trima të pamposhtur. Ndue Zeneli ishte një trim i rradhë që nderoi “shtëpinë e topuzit” e mbar fisin e Nikajt, kur në pranverëtë vitit 1912 u hodh mbi topin e topçinjtë turqë duke dhënë jëtën pasi vrau kundërshtarët.²⁹⁾ Vojvodët në Nikaj – Mertur hynë në në autoritetët drejtuese të bajrakut , jo aq nga titulli që mbanin,po se ata ishin krerë të mëdhenj dhe pleq të par në fis,e si të tillë përfaqësonin nga një këmbë fisi.Dhënja ose njohja e titullit vojvodë nga turqit ishte vetëm një manovër e dështuar e tyre për t’i vënë këta krerë të njohur të fiseve malësore në sherbim të vet,siç vepruan edhe me institucionin e bajraktarit.

Bajraktari. Sipas traditës të organizimit vetqeverisës të fiseve – bajrkëve të veriut,bajraktari,deri në mesin e shek. të XIX nuk kishte pushtet dhe nuk bënte pjesë në parinë e fisit.Ai,si pasardhës i djalit të tretë të plakut të parë të fisit, mbante vetëm flamurin në kohë lufte.³⁰⁾dhe vinte pas krerëve e pleqëve të cilët kishin në dorë funksione administrative,gjyqësore dhe ushtarake.³¹⁾ Bajraktari nuk mund të thërriste as të drejtonte kuvendin. Mund të hiqëj dhe të vihej nga kuvendi i bajrakut.Se bajraktari ishte në pozitë më të ulët nga kreu i i fisit e tregon dhe fakti se,deri në kohët e vona,në sofrën e burrave,atij i jepëj shpatulla e berrit,ndërsa kreu i fisit nderohej më kokën e berrit. Edhe në larjen e duarve ai thirrëj i treti pas dy krerëve të fisit. Meqenëse nga trimëria e bajraktarit në luftë shpesh herë varëj nderi i luftëtarve,i simbolizuar në flamurin e bajrakut,ai mbahej afër krerëve.³²⁾ Me kalimin e viteve,kur luftërat u bënë më të shpeshta,veçanarisht në fundin e shek. të XIX e fillim të shek.XX,bajraktari duke qenë komandant ushtarak,nxorri më mirë në pah aftësitë komanduese dhe trimërinë e vet,të cilat i rritën autoritetin. Vendi që ai zuri në parinë e bajrakut nuk ishte dhuratë e askujt,aq më pak mund të ishte e turqëve. Historia e luftërave të Nikaj – Merturit për liri, pavarësi e mbrojtjen e tërësisë tokësore të atdheut,dëshmon për rolin e bajraktarve si organizator,prijës e luftëtar të shquar.Institucioni i bajraktarit, megjithse erdhi duke u forcuar,asnjëherë nuk arriti të dal mbi pleqësisnë e bajrakut,aq më pak mbi kuvendin e përgjthshëm. Ai nuk mund të merrte vendime as të bëntë ligje pa miratimin e kuvendit.³³⁾ Bajraktarët,ashtu si krerët dhe pleqtë,asnjëherë nuk fituan pushtet ekonomik mbi të tjerët. G.Hahn-i vinte në dukje se,edhe gjobat e mbledhura nga gjobarët “mbasi të marr fund kuvendi,ua shpërndajnë të gjithë pjestarve të tij,nuk i mbajn për vete si kolegët e tyre në prendim.” ³⁴⁾ Detyra e bajraktarit të Nikajt është trasheguar djal pas djali të parë nga pasardhësit e Per Kol Bibës,nga katundi Peraj. Ndër burrat më të shquar dhe bajraktarët më të përmendur ishte Bash Bajrami i Nikajt. Ky,si bajraktar e plak i urtë kanuni,dha kontribut të veçantë për zbatimin e ligjeve kanunore në bajrakun e tij,si dhe për pasurimin e kanunit me ligje e norma të reja. Së bashku me pleqtë e Currajt të Epërm,Shalës dhe Merturit,Bash Bajrami kontribuoi në formulimin dhe miratimin për herë të parë të ligjit mbi “besën e gjasë e çobanit”. Ky dhe pasardhësit e tij që trasheguan detyrën e bajraktarit të Nikajt si, Sokol Basha e Deli Sokoli,së bashku me burrat e Nikajt,u dalluan si prijës e luftëtarë për lirinë dhe pavarësinë e atdheut. Ata bënë shumë për të siguruar të drejtën e pronësisë mbi çdo pëllëmbë të bjeshkës së Nikajt. Në traditën gojore thuhet se,bajrakun e Merturit motit e kish mbajtur vëllazëria Ndreaj e Palçit. Në fillim të shek. të XVIII shtëpia e bajraktarit vendosi të lëshojë Palçin dhe të zbresë në Gjakovë. Përpara largimit,bajraktari kishte shkuar tek plaku i par i fisit të Merturit,Nikë Mengja,për t’i dorëzuar bajrakun,por Nika nuk kishte pranuar. Atëherë përpara largimit, bajraktari kishte vendosur bajrakun mbi gardhin e e oborrit Nik Mengjës dhe kishte thënë: “i pash hajrin!”. Që atë ditë detyra e bajraktarit i mbeti shtëpisë së Nikë Mengjës e cila e trashegoi djalë pasdjali të par.³⁵⁾ Si plak i urtë kanuni,si krye dhe bajraktar i Merturit, Nikë Mengja ka hyrë në historinë e këtij fisi si nje nga burrat më të shquar të krahinës. Pasardhësit e tij Bek Delia,Tungj Miftari etj. e trasheguan dhe e mbajtën me nderë detyrën e bajraktarit dhe atë të kreut të fisit-bajrakut të Mërturit.

Djelmnia, këshilli i të rinjve ishte një institucion që u formua së pari në bajrakun e Shalës,në vitin 1890,me në krye luftëtarin dhe prijësin e shquar Mehmet Shpendi.³⁶⁾ Rreth viteve 1895-96 organizata e djelmnisë u formua dhe në bajrakët e Nikajt dhe Merturit. Djelmnia përfaqësonte vegjëlinë dhe mbronte interesat e saj nga ndikimi i tepruar i krerëve dhe bajraktarve.Si lëvizje e vegjëlisë ajo synonte,që ashtu siç e përcaktonte kanuni,vegjëlia të ishte autoriteti superior në bajrak.Këmbëngulte që të zbatohej kanuni në çdo veprim apo vendim të krerëve dhe bajraktarit. Në shumë raste i kundërshtonte ata,duke bërë rolin e një opozite të fortë ndaj autoriteteve të bajrakut. Kryetari i djelmënisë fitoi të drejtën për të marr pjesë dhe për të çuar fjalën e vegjëlisë në mbledhjet e krerëve të bajrakut. Kjo përbënte një hap të rëndësishëm në demokratizimin e shoqërisë malësore të asaj kohe. Me anë të organizatës së djelmnisë i vihej fre korrupsionit e padrejtësive të autoriteteve. Nga ana tjetër djelmnia bëhej mbështetësja e krerëve për zbatimin e vendimeve të marrura në kuvende. Në këto raste ajo luante rolin e organit ekzekutiv. Roli dhe forca e djelmnisë shkëlqeu veçanarisht në organizimin dhe mobilizimin e popullit në luftërat çlirimtare. Ajo me të drejtë mund të quhej “ushtria “e bajrakut. Në krye të djelmnisë së Merturit ishte Trim Bardheci nga Shëngjergji. Pas vdekjes së tij këtë detyrë e trasheguan dhe e kryen me nder të bijtë Sadri Trimi dhe më pas Dedë Trimi. Sadri Trimi dha jetën duke luftuar kundër forcave serbo-malazeze në vitin 1915,ndërsa Deda u dallua në luftimët kundër forcave serbo-malazeze dhe austro-hungareze në vitet 1915-1918.³⁷⁾ Në krye të djelmnisë së Nikajt ishte Ali Zymeri dhe më pas Mark Alia nga Perajt. Dera e tyre brez pas brezi kishte nxjerr prijës të shquar dhe luftëtar trima.
Kuvendet: Në kanun thuhet: “Kuvendi asht nji bashkim i fisit a fisesh me kerenë, pleq,stërpleq e vogjli a djelmni të dheut,qi kan qellim me rrah ndonji çeshtje ame lidh ndonji besë”.³⁸⁾Ai ishte pushteti më i lartë ligjvënës dhe zbatues në katund,fis – bajrak apo krahinë. Kuvendet mundë të ishin të krerëve ose pleqëve të katundit ose të fisit-bajrakut,po dhe të përgjithshme- burrë për shtëpi. Kishte dhe kuvende krahinore e ndërkrahinore,të cilat trajtonin veçanarisht çeshtjet e vetëmbrojtjes “daljes në luftë”.Problemet e kuvendeve ishin të ndryshme. Në to shtroheshin,diskutoheshindhe merreshin vendime për çeshtje politike,ekonomike,ushtarake,fetare kanunore etje. Në kuvende lidhej besë për probleme të ndryshme,pajtoheshinindivid ose palë në konflikt dhe në shumë raste faleshin dhe gjaqe.Një vend të rendësishem zinin problemet dhe rregullat e baskjetesës në katund,bajrak ose krahinë. Në kuvendet e katundit caktohej afati i daljes dhe djergjes së bagëtive nga bjeshka.Përcaktohej caku i sipërm i kullotjes së gjasë përpara kositjes së livadheve,i cili quhej “meteh”,afati i lirimit të arava për kullotjen e bagëtive.Caktoheshin rrugët nepër katund,rendi i vadës,i bluarjes në mulli etj. Merrej vendim për ndërtimin e ndonjë ure,mulliri, rruge ose kanal vaditës. Me anë të pleqëve gjykoheshin dëmet që fshatarët mundë t’i shkaktonin njëri-tjetrit, dhe në përputhje me to caktohej gjoba. Në rastë vrasjetë ndonjë përsoni,katundi kërkonte nga vrasësi arësyet. Në se arësyet nuk ishin bindëse vrasësi ndëshkohej rëndë. Për vrasje të pashpallur, dënimi ishte tepër i rëndë.Vrasësit i digjeshin kullat,i priteshin pemët, i therej bagëtia dhe qitej jashtë fisi. Kuvendet e bajrakut shqyrtonin e rregullonin çeshtje që kishi të bëjnë me mardhënjet dhe bashkëpunimin midis fshatërave lidhur me kullotat,ujrat,usullet etj. Praktikisht kuvendet e përgjithëshme të fisit burrë për shtëpi ishin mjaft të rradha.Kjo për shkak se,katundet e dy bajraqeve ishin mjaft të shpërndara,larg njeri – tjetrit.Për rrjedhojë edhe çeshtjet e perbashketa te tyre ishin të pakta. Çeshtja më e rëndësishme,vetëmbrojtja ishte problemi i përbashkët i të gjithëve. Kjo kërkonte organizimin dhe mobilizimin e të dy bajrakëve,respektivisht të gjitha katundeve të krahinës. Lugina e Nikaj – Merturit mundë të mbrohej vetëm duke u bashkuar. Prandaj kuvendet për çeshtjet e vetëmbrojtejes zhvilloheshin kryesisht në shkallë krahine:kuvende krerësh,po edhe burrë për shtëpi.Në këto raste të dy fiset unifikonin qëndrimin duke ruajtur secili pavarësinë e vet. Në rastë lufte,katundet caktonin numrin e luftetarve për çdo shtëpi e katund,si dhe vendin e grumbullimit. Kushtrimi ishte mënyra tradicionale e përhapjes së lajmit. Ky ishte një thirje e fuqishme lajmeruese “Ooo,hiq kushtrim se ra turku,shkau ...” Thirja kushtrimtare shoqërohej me të shtena pushkësh dhe shpërndahej me shpejtësi nga kodra në kodër,nga qafanë qafë e nga katundi në katund. Gjëja e par që diskutohej dhe vendosej në këto kuvende ishte “lidhja e besës” në bajrak dhe me bajrakët tjerë,që askush të mos ndiqej për gjak as varrë. Sipas rastit caktohej dhe afati i besës 3-8 javë,ose më shumë po qe nevoja. Kuvendi përcaktonte denime shume te rënda për ata që prishnin besën e fisit. Lidhur me këtë zakon tradicional,studiuesi i njohur i dokeve dhe zakoneve shqiptare At B.Palaj thot: “Kush shkel besën e vret njerin në këso rastesh,përveç qi asht ma i poshtri në fis brez mbas brezi,ai e tan barku i tij digjet , piqet e qitet jashtë fisit,e as bijën e tij s’deshiron kush me marr për grue, pse kotillë e keqe e e pabesë djla mbas djali ai ka mbet.”³⁹⁾Ishte ky botkuptim i malësorëve që në kohë lufte edhe gjaksit bëheshin shokë e vëllezër,luftonin krah për krah me njëri-tjetrin kundër armikut të përbashkët. I befasuar nga ky zakon i nikaj-merturësve,një oficer austro-hungarez,në vitin 1918, do të shprehej: “Propoganda dhe jehona e saj për gjakmarrjen shqiptare të bënte të besoje se,të gjithë banorët e Shqipërisë,e sidomos malësorët ishin armiq me njër-tjetrin. Çfarë naiviteti,ose më sakt çfarë gënjeshtre e madhe! Kur vinte puna për luftë,e këtë ne po e jetojmë vetë; ata luftonin edhe përkrah gjaksit të tyre,dhe kishte rste që e mbronin atë nga armiqtë.”⁴⁰⁾
Pjesmarrja në kuvend ishte nder e burrëri,po edhe të ngarkonte me përgjegjësi para familjes,vëllazërisë,katundit ose fisit që pqërfaqësoje. Aty duheshin mbrojtur interesat e tyre. Nga ana tjetër vendimet e kuvendit duheshin dërguar tek masat Ato merreshin me konsensus,shpalleshin me fjalë,dhe bëheshin të detyrueshme për të gjithë. Me një fjalë,edhe pjesëmarrja,edhe qëndrimi, edhe fjala,edhe besa e lidhun në kuvend ishin shumë të rëndësishme. Vullneti sovran ishte ai i përgjithshmi që buronte prej kuvendit të katundit ose bajrakut.Kryetari i fisit,krerët dhe bajraktari,nuk mund t’i impononin popullit vullnetin e vet. Populli i mbledhur në kuvend mund t’i kërkonte llogari secilit,përfshirë krerë e bajraktarë. Këtë të drejte e jepte shkoqur e qartë kanuni ku thot: “po s’i pëlqej vogjlia të ndamt e krenve e të pleqëve,kan tagër mos me ndejt në to”.⁴¹⁾ Për vlerat që kishin dhe rolin që luanin në organizimin shoqërorë e vetqeverisës të malësive,kuvendet dhe vendet e zhvillimit të tyre ishin bërë tradicionale. Roli e tyre si organe legjslative dhe ekzekutive,në kushtet e mungesës së shtetit ishte i pazëvendësueshëm. Si përfundim mundë të thuhet se,me aftësinë e tyre vetëqëverisëse, malësorët e Nikaj – Merturit,po dhe të malësive të tjera të veriut,jo vetëm shmangën anarkinë dhe siguruan një bashkëjetesë shekullore midis individëve,katundeve dhe fiseve,por dhe u bënë faktor i rëndësishëm i luftrave për lirinë, pavarësinë dhe mbrojtjen tokësore të vendit.

REFERENCA BIBLIOGRAFIKE:

1 – Albania,Bruxel, 1901,fq.52;P.Doçi,”Vetëqeverisja e Mirditës”1976,fq.26

2 – S.Frashëri,Dictioniaire turc-francias,Constandinople,1885,fq.321; G.Valentini,Il dirito del communita,Palermo,fq.223(citimi:P.Doçi,”Vetëqeverisja e Mirditës”,1996,25-26)

3 – Gj.Fishta,AQSH RSH,F.132,D.28,(dorshkrim):B.Palaj,Hylli i Dritës,nr.4-5

1942,fq.144;Rr.Zojzi,Hylli i dritës,nr.5,1934,fq.59,69

4 – Edith Durham,Brenga e Ballkanit dhe vepra tjera për Shqipërinë dhe

Për shqiptarët,1990,fq.167

5 – Franc Nopçe,Fisete Malesise se Veriut dhe ligji i zakoneve (Kanuni),AIH,

Perkthimi shqip,fq.5

6 – At Danjel Gjeçaj,Mehmet Shpendi e Mark Sadiku i Shalës,1996,fq.53-55

7 – B.Palaj, Hylli i Dritës,nr.9-12,1942,fq.151

8 – Shtjefen Gjeçov,Kanuni i Lek Dukagjinit (me tej-KLD),1993,Prg.874,885

9 – Franc Nopçe, Fiset e malësisë... fq.319-320 10 – Sh.Gjeçov,KLD,Prg.88/1.b

11 – E.Durham,vepër e cituar,fq.170

12 – “ “ ‘ “ ,fq164

13 – Emanuela Del Re,”Bukë e kripë e zemër”1993,fq.39

14 – “ “ “ “ “ “ ,fq.38-40

15 – “ “ “ “ “ “ ,fq. 40

16 – Frang Bardhi,Relacione mbi zhvillimin ekonomik tw Shqip♪5risë së

Mesme dhe të Veriut në shek. XVII,Vol.II,1965,fq.87

17 – Sherif Basha,Malësia e gjakovës në kryengritjen e vitit 1910,Arkivi

I Muzeyt Historik tropoje (AMHT),Fondi Rilindja,Lidhja nr.3, Dos.6

18 – F.Nopçe,Topografia dhe organizimi i fisit ne Shqipërine e veriut,AIH,fq.4

19 – Col Becker,L’Albania,Paris,1880,fq.34-35

20 – Emanuel Cozzi,Credenze e superstizioni nelle montagne dell Albania,Wien,1914

21 – Georg Hahn,Studime Shqiptare,Jena,1854

22 – B.Gjurgjeviq,Simpozium o sredrejevekovno katune,Sarajevo,1963,fq.118

23 – Abaz Dojaka,Etnografia Shqiptare,nr.4,1972,fq.57

24 – Sh. Gjeçov,KLD,Prg.280,283,288,fq.41

25 – F.Nopçe,Topografia...,AIH,Perkth.shqip.fq.13-18

26 –J.V.Ivanova,Buletini i universitetit Tirançs,Nr.2,1960,fq.109

27 – Ismet Elezi,Konferenca e Studimeve Etnografike Shqiptare,1977,fq.211

28 – Fjalori i Gjuhws Shqipe,Tiranë 1980,fq.2179

29 – Sali Hidri,Leter derguar I.Qemalit,1912,AQSH RSH,F.20,D.4,fq.16;

Malësia e Gjakoves në kryengritjen e vitit 1912,L.3,D.7

30 – Rr.Zojzi,Konferenca e Studimeve Etnografike Shqiptare,1977,fq.179

31 – J.V. Ivanova,veper e cituar ,fq.99

32 – Pal Doçi,Vetëqeverisja e Mirditës,1996,fq.33

33 – B.Palaj ,Hylli i Dritës,nr.4-5,1943,fq.144

34 – G.Hahn ,veper e cituar, 1854

35 – Rr.Zojzi ,vepër e cituar,fq178-271

36 – F.Nopçe,Fiset e Malësisë ...fq.269-271

37 – At Danjel Gjeça ,Vepwr e cit.fq.55

38 – Sh.Gjeçov ,KLD,Prg.1206,fq.100

39 – B.Palaj,Hylli i Dritës,nr.4-5,1943fq.154

40 – Kujtime të një oficeri austro-hungarez,1918,”10 Korriku”,nr.4,1986,fq.28

41 – Sh.Gjeçov ,KLDPrg.1176