Historia e Zhvatur nga Mbretëria Jugosllave

Në vitin 1930, ato janë marrë nga territori i Kosovës, atëherë ish-jugosllav, pjesa më e madhe nga Peja, por edhe nga Mitrovica, Vushtrria, Ulpiana, Kaçaniku, Prizreni dhe rajone tjera. Këtë e ka bërë pushteti serb- Mbretëria Serb-Kroate- Slloven, e quajtur asokohe, më pas e njohur si Mbretëria Jugosllave. Shumica janë dërguar në Kurshumli Han të Shkupit dhe aty kanë qenë deri në vitin 2010. Kështu thotë arkeologu Naser Ferri, duke iu referuar disa monumenteve prej guri, përfshirë këtu mbivarrore, përkushtimore e të tjera, të cilat i përkasin periudhës antike prej shekullit I e deri në shekullin III-IV të erës sonë. Ferri, i cili ka kohë që merret me ekspedita të tilla e sidomos me këtë rast, tregon se këto monumente kishin përmasa të mëdha, me lartësi prej 1 deri në 2 metra.
“Pjesa më e madhe është marrë nga Peja, ku i kishin grumbulluar fretërit e rendit françeskan që ishin prezentë asokohe në Pejë dhe e udhëhiqnin famullin e Shën Katarinës në Pejë. Për fat të mirë shumicën e këtyre monumenteve i ka parë, i ka regjistruar dhe i ka përshkruar (e në disa raste edhe i ka fotografuar) Nikolla Vuliq, i cili edhe i ka publikuar ato në disa numra të revistës Spomenik SKA (Monumenti, Akademia Mbretërore Serbe) të Beogradit, prej vitit 1931 deri në vitin 1948” tregon Ferri për “Zëri”.
Sipas tij, monumentet deri para 3 vjetësh kanë qenë të stacionuara në Kurshumli Han, ndërsa pas një vizite që ai ka bërë me studentët e tij, një pistë tjetër e re ka dalë në dosjen e rastit.
“Atje konstatova që gjatë restaurimit të muzeut Kurshumli Han këto monumente ishin zhdukur, edhe pse ndonjë do të mund të jetë zhdukur më herët. Asnjë nga kolegët maqedonas nuk e kishte të njohur vendndodhjen e këtyre monumenteve epigrafike kosovare pas transferimit të tyre, ose së paku kështu deklaroheshin” thotë Ferri.
Sipas tij, këto pasuri të trashëgimisë kosovare sot mund të jenë në Muzeun Popullor në Beograd ose në muzetë rajonale përgjatë shtetit serb. Me temën është marrë edhe Exhlale Dobruna-Salihu, e cila ka 2 vëllime mbi kultin dhe trashëgiminë shpirtërore e objektet mbivarrore të asaj kohe.
Salihu ka referuar edhe në Seminarin e 30-të ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare me temë motivimin e dorës në monumentet mbivarrore të Dardanisë, si dëshmi e pranimit të hebrenjve gjatë antikitetit në këtë trevë. Edhe pse ka hezituar të japë detaje të mëdha, e madje edhe të citohet nga gazeta, ajo i ka thënë gazetës se nga kontaktet që ajo ka me këtë kompleks në Shkup, këto monumente janë bërë copë copë dhe gjenden në Shkup e nuk janë dërguar në Beograd.
“Ato nuk t’i kthejë askush, e kemi shpatën e Skëndërbeut, të cilën Vjena e solli për pak ditë por e largoi. Ato nuk e ka për detyrë t'i kthejë askush, sepse asokohe as ne nuk e kemi pasur askë të merrej me to. Këto monumente për të cilat ju po flisni unë i kam në librin tim në vitin 2003-2005, dhe ato me sa e di unë janë diku në një pjesë të objektit, por të thyera copë-copë dhe të tilla nuk besoj se kanë shkuar ose kanë pasur arsye për t’u transferuar në Beograd”, ka thënë Salihu.
Për rastin në fjalë, Ferri thotë se ka pasur dijeni edhe nga institucionet kosovare para e pas luftës, por në të dy periudhat nuk është ndërmarrë asgjë për negocim. Shafi Gashi, drejtor i Muzeut të Kosovës, ka konfirmuar për gazetën se puna e këtyre monumenteve dihet nga ky institucion, edhe pse përbrenda dokumentacionit të Muzeut nuk ka më shumë të dhëna apo kartelë rreth këtyre monumenteve, duke qenë se ato nuk bëjnë pjesë në pasurinë e gjendur brenda vetë Muzeut. Ai përmend se këto nuk janë të vetmet që regjimi serb i ka marrë nga Kosova në periudhën pas Luftës së Parë Botërore, prej vitit 1910 e tutje.
“Shumica kanë përfunduar në Nish, Beograd e Shkup, kjo për faktin se Kosova asokohe nuk ka pasur asnjë institucion, i cili ka qenë i ngarkuar me detyrë pune për t’i mbledhur e ruajtur ato. Muzeu i Kosovës, por në përgjithësi edhe literatura arkeologjike i ka dokumentuar ato, ndoshta jo saktësisht me vendndodhje por sigurisht me prejardhjen e tyre”, ka shtuar Gashi. Ai ka përmendur ministrin aktual të Punëve të Jashtme të Republikës së Kosovës, Enver Hoxhajn, që sipas tij, ka përfunduar temën e doktoraturës mbi këto monumente, me fokus objektet e kultit dhe ato mbivarrore.
Ferri vazhdon historinë duke treguar se në vitet e 80-ta bashkë me Adem Salihajn, asokohe gazetar i Radio Televizionit të Prishtinës, kanë xhiruar edhe një emision televiziv në zonën e Kurshumli Hanit në Shkup, duke i shpjeguar e komentuar këto monumente krejt kjo për ta sensibilizuar opinion dhe marrësit që t’i kthejnë ato.
“Natyrisht se ky tentim, pos njoftimit të opinionit të gjerë nuk kishte ndonjë rezultat konkret meqë askush nga kompetentët nuk ndërmori asnjë hap për t’i kthyer monumentet në fjalë”, thotë Ferri.
Gashi, drejtor i Muzeut të Kosovës, thotë se Konventa e UNESCO-s e viteve 70-të merr pjesë në vullnetin e mirë të kthimit të objekteve prej nga janë marrë, por nuk ka asnjë bazë ligjore që një shtet të ndërmarrë një veprim të tillë.
“Po të kishte bazë ligjore, do të shkohej edhe deri në Greqi, kur tregtarët e atëhershëm në shekullin XII-XIII kanë marrë shumëçka që na ka takuar neve. Kthimi i artefakteve dhe pasurisë që e mban Beogradi duhet të kryhet me një vullnet dhe frymë të mirë politike midis politikanëve kosovarë dhe serbë, midis institucioneve dhe vetë shtetit”, pohon Gashi. Ferri tregon edhe anën tjetër, atë të fajit kosovar.
“Në Beograd janë rreth 500 monedha ilire të shitura nga vetë kosovarët, jo të vjedhura nga serbët, kjo diku në vitet 1961-1963. Ato janë punuar në Apolloni, ndërsa ndodhen në muzetë e Beogradit”, thotë Ferri. Për fund, ai ka treguar edhe rëndësinë e këtij thesari arkeologjik.
“Pllaka mithraike nga Janjeva shembull është një monument dhe dëshmi e rrallë e nderimit të kultit të hyjit persian Mithra në Dardani, ndërsa stelat i përkasin tipit të quajtur "stela dardane" (që paraqiten si të tilla vetëm në trojet dardane) dhe të cilat i karakterizojnë hardhia e rrushit si element dekorues, veshja dhe stolitë dardane (këmisha, shamia me të cilën mbulohej koka te gratë, qaforja karakteristike me 3 medaljone) që paraqiten te bustet e të ndjerëve dhe antroponimet dhe toponimet vendëse që zihen ngoje në tekste të mbishkrimeve”, përfundon Ferri. Janë ende mbi 1200 artefakte kosovare që shteti serb i mban dhe ekspozon në kuadër të kulturës shtetërore serbe. Shtatë të tilla janë gjetur në Gjermani dhe janë kthyer dje në Kosovë.