Pellazgët-Ilirët-Shqiptarët

Pellazgët-Ilirët-Shqiptarët
Dodoni - Qëndra më e lashtë e qytetërimit dhe kult i Pellazgëve
 Si qëndra më e lashtë e qytetërimit dhe si kult i Pellazgëve, përmëndet Dodoni, që ndodhet në malin Tomor. Atje nisi kulti për Zeusin Dodonas apo Pellazgjik..
 Karapanua ka arritur madje të zbulojë gërmadhat e orakullit të shenjtë të Dodonit në vitin 1974, në këmbët e malit Tomor, në afërsi të Janinës. Por Dodoni egziston edhe në veri, gjithashtu ka mal me emrin Tomor edhe në zonën e Beratit, ndërkohë që mali i Janinës quhet Tomorica, d.m.th. Tomor i vogël.
 Sido që të jetë në këto male të Ballkanit Veriperëndimor është qëndra e botës Pellazgjike dhe epiqëndra e saj fetare. Atje rronin priftërinjtë e tyre dhe ky orakull ishte i fundit që u mbyll në shekullin e IX, prej “imperatorëve tanë të lavdishëm bizantinë”, për të cilët shumë herë kam pyetur vehten se sa janë “tanët” dhe sa të lavdishëm ndiheshin ata për ne.
 Dihet se tempujt e parë të perëndive në hapësirën ballkanike ndërtoheshin në majat e maleve. Atje shkonin qysh në agim priftërinjtë dhe prisnin me lutje lindjen e diellit. Përmëndet se të njëjtën gjë bënte dhe Orfeu. Ndëkohë që populli banonte rrëzë maleve, në pllajat e tyre, zakonisht nëpër shpella ose nëpër vendbanime të tjera. Kështu që, është e kuptueshme se lindjen e diellit do ta shihnin më parë priftërinjtë në majat e maleve, për t’ia shpallur këtë lindje popullit, që të zgjohet nga gjumi dhe të fillojë punën e tij të përditëshme.
 Por si mund të bëhej kjo shpallje?
 Sigurisht me një vegël tingëlluese që të dëgjohej gjer poshtë në rrëzat e maleve. E tingujt që mund të bënte ky organ mund të kenë qenë Daw, Dew-Diw, Duw, sipas lëndës nga e cila ajo përbëhej: dru, metal, lëkurë. Po këtë tingull, Duw ose Dew, prodhon dhe çanga më e vjetër dhe fillestare. Pra populli shumë i vjetër pellazgjik që banonte rrëzë maleve të kësaj treve me të dëgjuar tingujt Diw, Dew nga çanga e drunjtë e priftërinjve të majave të maleve, e lidhte këtë tingull me linden e diellit dhe vetë diellin, ndaj e quante atë Diaw, ose Deaw, ose Diw etj.
 Kjo cermoni e lajmërimit të lindjes së diellit vazhdoi për qindra e mijëra vjet e nuk e dimë se kur rreshti në Dodonë, ndonëse fakti që gjer në vitet e fundit të funksionimit të saj, fjalët e orakujve jepeshin sipas tingujve të lavitëve të shenjtë etj, na vërteton prejardhjen e tyre fillestare. Ajo, që sipas logjikës do të ketë ndryshuar me siguri, duhet të ketë qenë lënda e çangave me anë të të cilave lajmërohej lindja e diellit. Veglat prej balte do të kenë qenë me siguri të fundit. Kur ndërkohë, zbulimi i veglës më të vjetër muzikore punuar me lëkurën e kafshëve, pra të daulles, do të ketë zvendësuar në çast veglën e parë prej druri. Mirëpo daullja nxjerr si tingull kryesor “Duw”, ndaj dhe quhet daulle. Aq më tepër që dhe vet fjala është anomatopeike.
 Ndaj, në një fazë të dytë, prej saj lindi edhe emërtimi i vendëndodhjes së orakullit Dodoni, ose Duduna në gjuhën arvanitase. Pra tingulli i çangës lajmëruese përcaktoi dhe emrin e vendit të shenjtë. Sot kemi një vegël tingëlluese të mbledhjeve popullore, që populli e quan me një emër mjaft domethënës” Duduka”.
Për sajimin e kësaj hipoteze, shtoj edhe mendimet e Kristoforidhit për fjalën dihet “Dihet” siç thamë në gjuhën arvanitase do të thotë “vjen dita e re” d.m.th. lind dielli dhe bëhet ditë. Por pararelisht ka edhe kuptimin “dëgjohet, gjëmon”.
Përse vallë të lidhet tingulli me lindjen e diellit vetëm në këtë gjuhë shumë të vjetër që u fol në të njëjtën hapësirë ku u krijua Dodona ose Duduna, përpara mijëra vjetësh?
 Së fundi po përmend edhe një pohim që na ka shpëtuar. J. Vreto, përmend një mbetje nga epoka e lashtë, sipas të cilës Arbërorët e vjetër që banonin rreth Dodonit, besonin se në mal rron një murg i padukshëm, i shenjtë dhe i pastër, i cili kohë pas kohe i bie një daulleje të padukshme, që dëgjohej ngado si një gjëmim i shurdhër4.
 Shumë fe me fanatizëm shkatërrues dhe helmues kaluan mbi këtë popull, por megjithatë shumë elementë të kulteve të lashtë, mundi t’i shpëtonte.
 Aristidh Kola