Emertimi i shqiptarëve ndër shekuj

Nga Shaban Demiraj

1. Një ndër problemet, që kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve të historisë së popullit shqiptar, është dhe ai që ka të bëjë me ndryshimet, që ka pësuar emërtimi i tij në rrymë të shekujve. Duke marrë parasysh rëndësinë dhe vështirsitë e këtij problemi, vendosa që t’i kushtoj atij një studim të posaçëm me karakter gjuhësor historik.
Siç dihet, në periudhën e dokumentuar shqiptarët më parë e kanë quajtur veten arbëneshë /arbëreshë dhe gjatë shekujve të fundit shqiptarë. Kurse të huajt gjatë kësaj periudhe i kanë quajtur dhe vazhdojnë t’i quajnë me trajta fjalësh që lidhen me emrin e tyre më të hershëm. Kështu trajta latine arbanenses apo albanenses, trajta italiane albanese, trajta greke arvanitis, trajta sllave arbanas, apo Raban dhe rabënëski (shih § 15), trajta turke arnaut 1 etj. e kanë burimin tek emërtimi më i hershëm i vetë vendbanimit të shqiptarëve Arban / Alban, të cilit i është shtuar prapashtesa karakteristike, me të cilën formoheshin emrat e banorëve të një vendi në gjuhën e huaj përkatëse. Të krahasohen p.sh. latinisht arban-ens-is, italisht alban-ese, frengjisht alban-ais, anglisht Alban-ian, greqisht arvan-it-is2, sllavisht arban-as etj.
Çka u vu në dukje shkurt këtu më sipër vlen edhe për emërtimin e vendbanimit të shqiptarëve, që nga vetë ata dikur quhej Dheu i arbënit / i Arbërit3 dhe sot Shqipni/ Shqipëri, kurse nga të huajt janë përdorur trajta që lidhen me emrin Arban / Alban. Të krahasohen për shembull italisht Albania, frengjisht Albanie, anglisht Albania, greqisht Arvania, turqisht Arnautllik, serbo-kroatisht Allbanija (po dikur Raban /-r-/ në të folmet jugore, ku kjo dukuri është përftuar, kur /-n-/ është ndodhur midis dy zanoresh. Në këtë rast rotacizmi dëshmon edhe për shtrirjen e kësaj fjale në të folmet jugore të shqipes në një kohë relativisht të hershme, gjithsesi para shekullit X të erës sonë15. Kjo fjalë trirrokëshe me theksin mbi rrokjen e parë duhet të jetë relativisht mjaft e vjetër; ajo duhet të jetë shfaqur në një kohë kur në gjuhën "mëmë" të shqipes mbizotëronte theksimi nistor i emrave; khs. fjalët e trashëguara émën(ë)/ émër(ë), dimën(ë)/dimër(ë) etj; khs. edhe huazimin nga greqishtja e vjetër mokën(ë)/ mokër(ë) (shih Demiraj: 1996,37 v).
Lidhur me fjalën Arbën/ Arbër mbetet për t’u sqaruar nëse ajo në zanafillë ka qenë një fjalë e parme apo e prejardhur dhe cili ka qenë kuptimi i saj zanafillës. Gjithashtu duhet sqaruar se ku e ka burimin kjo fjalë dhe si është shtrirë në mbarë truallin shqiptar.
7. Në përgjithësi, është pranuar që emri Arbën(ë)/ Arbër(ë) e ka burimin tek emri i fisit ilir Alban-oi16, që Ptolemeu i Aleksandrisë në shekullin II të erës sonë e përmend si një fis që banonte diku në viset e Shqipërisë së mesme, afër Durrësit (shih Çabej : 1976,65). Ptolemeu, në veprën e tij, libri III,12, ku bën fjalë për provincën romake të Maqedonisë17, shkruan:Në tokën e albanëve (Albanoi) Albanopolis18.
Por pas Ptolemeut emri i albanëve nuk del në burimet historike deri në shekullin XI, kur përmendet nga Mihal Ataliati dhe Ana Komnena (shih § 18). Megjithatë, lidhja e emrit Arbën(ë)/ Arbër(ë) me etnonimin Albanoi është plotësisht e mundshme si historikisht dhe gjuhësisht. Fisi i Albanoi-ve banonte në vise që përfshihen në Dheun e Arbënit. Gjithashtu etnonimi Arban - me theksin mbi rrokjen nistore, në bazë të rregullsive të evolucionit të sistemit fonologjik të gjuhës shqipe do të përfundonte fare natyrshëm në Arbën(ë)/ Arbër(ë) me reduktimin e zanoreve të patheksuara në /-ë-/ dhe me ndërrimin e rregullt /-n-/ > /-r-/ në të folmen jugore.
8. Gjithashtu në përgjithësi është pohuar që etnonimi Arban- a Alban - ka qenë një fjalë e prejardhur e formuar me prapashtesën -ano- . Kështu p.sh ka menduar Krahe-ja (1925,42). Mendimin e Krahe-s e kanë miratuar edhe A.Mayer-i (1959,4), Domi (1974,163), Çabej (1976, 68) etj. Çabej (po aty, faqe.67) pohon se Arbën(ë) "i dëshmuar kështu si emër vendi u përdor me kohë edhe për popullin,kalim kuptimor mjaft i shpeshtë në gjuhën shqipe". Dhe pak më poshtë shton: "Morfologjikisht arbën(ë) paraqitet si një shumës me -ën -ër (më e moçmja -ënë - ërë ), i krahasueshëm si i tillë me kategorinë e pasur Bishtna, Fundëna, Karpën, Lisna, Ndërfandna, Shtiqën, që jepen në LP VIII, 84, SHS 97....,19". Një shpjegim i tillë nuk duket bindës.
Pas gjithë gjasash, -an tek Alban (apo Arban) ka qenë një prapashtesë,e cila shërbente për të formuar emra,që tregonin banorin e një vendi, ashtu siç duket se mendon Domi (1974,164). Pra, Alb-an apo më saktë Arb-an, ka pasur në zanafillë kuptimin "banor i Albës, apo më saktë i Arbës". Ky shpjegim duket se pajtohet më mirë edhe me Alban-oi të Ptolemeut, me mbaresën e shumësit -oi (shih shënimin 16) dhe me kuptimin albanë-t (= fisi i albanëve). Sipas këtij shpjegimi, tek Arb-ën/Arb-ër ruhet prapashtesa e vjetër (an) e shqipes (a më saktë e gjuhës "nënë" të kësaj)20. Në bazë të këtij shpjegimi, emri arbën(ë)/ arbër(ë) nga emër banori me kohë është shndërruar në etnonim, duke shënjuar kështu fisin e Arbënit/ Arbërit. Një "lëvizje" e tillë kuptimore duhet të jetë relativisht e hershme. Më pas, ky emër është përdorur edhe për të shënuar trevat, ku banonte fisi (a populli) i Arbënit/Arbrit. Edhe kjo "lëvizje" kuptimore duhet të jetë mjaft e vjetër, pas gjithë jasash, para shfaqjes së fjalës së prejardhur arbën-esh/ arbër-esh. Por nuk përjashtohet mundësia që prapashtesa -esh t`i jetë shtuar emrit Arb-ën/ Arb-ër si një mjet,mbikarakterizues në një kohë kur ky e ruante ende edhe kuptimin e banorit.
9. Edhe përsa i takon temës burimore, nga e cila është formuar emri Arb-ën(ë)/ Arb-ër(ë), paraqiten disa vështirësi, që nuk janë kapërcyer ende plotësisht. Këto vështirësi kanë të bëjnë me trajtën parësore dhe me burimin e kësaj teme. Po të mbështetemi në trajtën e përdorur nga vetë shqiptarët (shih § 14), atëherë si trajtë parësore del ajo me /-r-/: Arb- dhe jo ajo me /-l-/, Alb-, që del në dokumentet latine krahas asaj me -/-r-/ (shih § 19). Edhe trajtat sllave Arëban-as dhe Raban (shih § 15) dëshmojnë se sllavët e Ballkanit në kontaktet me stërgjyshërit e shqiptarëve të sotëm këtë temë e kanë dëgjuar me /-r-/. Edhe te fqinjët tanë jugorë, grekët,në dokumentet historike, dëshmohet trajta me /-r-/: Arvan-on (shih § 18). Por, në rast se kjo temë lidhet historikisht me Alban-oi dhe Alban-o-polis të Ptolemeut (shih § 7), atëherë tema me /-l-/ del e dokumentuar më herët. E duke qenë se këto emërtime të Ptolemeut i referohen një treve, që përkon me zonën, prej nga janë përhapur toponimi Arbën dhe etnonimi arbën-esh (shih § 13), mbetet për të shqyrtuar se cila ka qenë trajta burimore e këtyre emërtimeve, ajo me /-r-/ apo ajo me /-l-/.
10. Në këto rrethana është shumë e vështirë të jepet një mendim i argumentuar bindshëm për trajtën burimore të emrit në shqyrtim. Kjo vështirësi shtohet edhe më shumë nga fakti që si në shqipen e dokumentuar ashtu edhe në greqishten e vjetër grupet nistore alb-, arb- (në greqishten pas shekullit II para erës sonë alv-, arv-, - shih shën.2) kanë qenë të pazakonshme. Megjithatë, po të mbahet parasysh fakti i vënë në dukje pak më sipër (§ 9) mbi trajtën e dokumentuar të këtij emri në të gjitha të folmet e shqipes si edhe fakti që në këtë gjuhë vihet re aty-këtu ndërrimi /-r-/ ~ /-l-/21, atëherë mund të anohet më fort nga mendimi që kjo fjalë qysh herët duhet të ketë kumbuar me grupin nistor arb-, natyrisht pa e përjashtuar fare mundësinë që në një fazë edhe më të hershme ky grup nistor të ketë kumbuar alb-.
Një tjetër vështirësi ka të bëjë me tingullin e tretë të këtij grupi nistor: a ka qenë ai /-b-/ qysh në krye të herës, apo grupi bashkëtingëllor /-rb-/ është zhvilluar nga /-rv-/, siç mendon Çabej (1976,68 v.), i cili në të mirë të mendimit të tij përmend rastin e fjalës latine corvus, që në shqipe ka dhënë korb. Mirëpo në këtë rast nuk është e sigurt nëse ndërrimi /-rv-/ > /-rb-/ është bërë brendapërbrenda shqipes, apo ishte kryer qysh në vetë latinishten ballkanike. Të kihet parasysh se edhe në rumanishte kjo fjalë del me trajtën fonetike korb22.
11. Në mungesë të një sigurie të plotë për trajtën fonetike burimore të fjalës në shqyrtim, është e vështirë të jepet një mendim i argumentuar edhe për kuptimin, që ajo mund të ketë pasur në krye të herës. Çabej (1976,68;62),duke u nisur nga një trajtë e rindërtuar arv-, e afron këtë me latinishten arvum "arë, tokë e punuar, fushë", me umbrishten arvam-en "in arvam", me greqishten arovra "arë,tokë buke"etj. Në të mirë të këtij shpjegimi ai përmend me rezervë edhe shprehjen mal e arbën të anëve të Kurbinit (me kuptimin "mal e fushë"). Në këtë mënyrë Çabej nuk pajtohet me supozimet e disa dijetarëve të tjerë, që temën e kësaj fjale e merrnin për një temë paraindoevopiane alb-, të cilën disa e kanë interpretuar me kuptimin "mal" (shih Çabej: 1976,62).
Nga këto dy palë mendime,ai i Çabejt do të dilte më i mbështetur, në rast se shprehja mal e arbën e anëve të Kurbinit do të ishte me të vërtetë shumë e vjetër, çka është e pasigurt. Ka më shumë të ngjarë që kjo shprehje të ketë lindur në një kohë, kur emri arbën përdorej në ato anë me kuptim më të ngushtë, për të emërtuar fushën "midis grykave të Matit e Erzenit e gjer në Tiranë..."(shih Çabej; po aty).
12. Pra, vështirësitë për sqarimin diakronik të temës arb- a alb mbeten ende të pakapërcyera e kjo nuk është e papritur, po të kihet parashysh vjetërsia e kësaj fjale, e cila do të jetë përdorur qysh herët si një emërtim gjeografik. Dhe është një gjë e njohur që sqarimi diakronik i emërtimeve gjeografike të lashta, në përgjithësi, nuk i kapërcen caqet e hipotezave. Sidoqoftë, nga sa u vu në dukje më sipër (§ § 7-9), mund të pohohet se emri Arbën(ë) /Arbër(ë) është përdorur qysh në kohë të lashta dhe ka qenë në zanafillë një fjalë e prejardhur e formuar nga tema e hershme Arb-, e cila mund të jetë zhvilluar nga një trajtë më e hershme arv- a alb-, por për këtë të fundit nuk mund të thuhet asgjë me siguri. Gjithashtu, në gjendjen e sotme të dijes nuk mund të argumentohet bindshëm nëse emri i fisit Alban-oi ishte me të vërtetë një emër ilir, siç e kanë menduar disa dijetarë,ndër të cilët edhe Krahe-ja (1925,12), apo ishte një emër prej burimi para-indoevropian, siç e kanë menduar disa dijetarë të tjerë23, ndër të cilët edhe Bariçi (1955, 31), sipas të cilit fisi ilir në fjalë e ka marrë këtë emër prej popullsisë së mëparshme jo-indoevropiane24. Gjithsesi, ajo që ka më shumë rëndësi në këtë rast, është të saktësohet nëse ky emër ka kaluar brez pas brezi nëpër gojën e stërgjyshërve të shqiptarëve duke iu nënshtruar kështu rregullsive të evolucionit të sistemit fonologjik të gjuhës së tyre. E kjo vërejtje vlen edhe për hipotezën, sipas të cilës stërgjyshërit e shqiptarëve, (me origjinë trakase apo dako-mize), të shpërngulur nga viset më lindore të Ballkanit, e kanë marrë këtë emër nga popullsia e mëparshme ilire. Kjo hipotezë nuk ka ndonjë mbështetje historike ose gjuhësore dhe, me sa duket, është sajuar nga kundërshtarët e prejardhjes ilire të shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre për të shtuar numrin e "argumenteve" në të mirë të tezës së tyre për prejardhjen trake apo dako-mize të shqiptarëve.
13. Nga fjala Arbën/ Arbër është formuar prej kohësh edhe ndajfolja arbën-isht/ arbër-isht në kuptimin e fjalës së sotme shqip (shih për këtë § 29). Kështu, pra, përveç emrit/ mbiemrit (i) arbënesh/ (i) arbëresh kemi edhe ndajfoljen arbën-isht/ arbër-isht, e cila shënjonte gjuhën, që fliste (i) arbëneshi/ (i) arbëreshi. Të dyja këto fjalë, ashtu si edhe Arbën/Arbër në një periudhë të caktuar, qysh shumë shekuj para shpërnguljeve të arbëreshëve për në Greqi dhe Itali (shih § 17), ishin përgjithësuar ndër ata që flisnin arbënisht/ arbërisht. Përhapja e këtyre fjalëve përtej kufijve të fisit të vjetër të arbanëve a albanëve (shih për këta § 7) meriton gjithashtu të bëhet objekt diskutimi, për të sqaruar se ç’faktorë do të kenë ndikuar në këtë rast dhe kur mund të jetë kryer një përhapje e tillë.
Faktorët, që do të kenë ndikuar në përhapjen e emrit Arbën/ /Arbër dhe të fjalëve të prejardhura prej tij në veri dhe në jug të trevave të Shqipërisë së Mesme,ku banonte në lashtësi fisi i Arbanëve a Albanëve (shih § 7), mbeten të paqartë. Një ndër këta faktorë mund të ketë qenë, ndofta, edhe pozicioni gjeografik i fisit të Arbanëve dhe marrëdhëniet e tij me banorët e trevave të tjera, ku popullsia fliste të njëjtën gjuhë me atë të atij fisi (shih edhe § § 17 dhe 20-21).
14. Për përhapjen relativisht të hershme të fjalëve Arbën, (i)arbënesh dhe arbënisht në veri të trevave të Shqipërisë së Mesme dëshmojnë, ndër të tjera: Përdorimi i rregullt i këtyre fjalëve jo vetëm tek Budi (1566-1622) prej Mati dhe tek Bardhi (1606-1643) prej Zadrime, por edhe tek Buzuku (1555) prej trevave më veriore25 si edhe tek Bogdani (1625-1689)26 prej Kukësi. Këtu po japim disa shembuj prej tyre me fjalët (i) arbënesh dhe arbënisht; për fjalën Arbën(ë) (shih § 9-10): Budi:...mbë gjuhu-t arbëneshe (DC 2), për ndihmë të gjuhusë arbëneshe (SC, Parathënia), prifti i lëtinë e i arbëneshë, e të popullit arbëneshë (SC 17, 40), e ndimë të priftënet e të popullit arbëneshë (RR 40)etj.
Bardhi mbë gjuhët t arbëneshe;...që kanë zakon e banjënë t arbëneshëtë...;...e shumë fjalë me i vum arbënisht...etj.(nga Parathënia e Fjalorit).
Bogdani: e gjuhës arbëneshe, t arbëneshëtë, i arbëneshi, ende arbënisht me u veshumë, etj.(nga Parathënia e veprës).
15. Për përhapjen e hershme të fjalëve në shqyrim në viset veriore të trevave shqiptare dëshmojnë edhe dy dokumente sllave të shekullit XII. Këtu është fjala në radhë të parë, për dokumentin Nr.113 të veprës Acta et Diplomata, I, 37, ku riprodhohet një pohim i Stefan Nemanjës, Zhupanit të madh të Serbisë, në vitin 1198: "Dhe shtiva në dorë nga krahina bregdetare tokën e Zetës me qytetet dhe nga Arëbanasë (=Arbënia) Pilotën" (Pultin). Në të njëjtën faqe riprodhohet një paragraf nga jeta e Simeonit (=Stefan Nemanjës), ku bëhet i njëjti pohim, por ku Arbanasë është dhënë me trajtën popullore sllave të këtij emri gjeografik Raban ( ra-, parakupton që nga kontaktet e sllavëve me shqiptarët ka hyrë në gjuhën e tyre emri Arbënë, që ata pastaj ia kanë përshtatur sistemit fonologjik të gjuhës së tyre pas shekullit IX. Trajta pa metatezë, me sa duket, është ruajtur tek trajta zyrtare e shekullit XII: Arëbanasë.
16. Ka edhe të tjera dëshmi, që tregojnë se viset e skajit verior të trevave shqiptare konsideroheshin si pjesë e dheut të Arbënit. Është fjala për një dokument të fundit të shekullit XIII ku flitet për një ndodhi në një fshat afër Raguzës dhe ku një dëshmitar thotë: "Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca" (=Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën albanesca (=arbëneshe)"28. Gjithashtu edhe A.Von Harff-i në fund të shekullit XV, kur përmend Ulqinin. thotë se ai ishte një qytet i vogël e i bukur nën sundimin e venecianëve dhe ndodhet në "Albanyen"29.
Të kihet parasysh edhe trajta Albanenses e Guillelmus Adae e vitit 133230.
17. Edhe në vise në jug të trevave të Shqipërisë së Mesme fjalët Arbënë dhe (i) arbëneshë duhet të jenë përhapur mjaft herët. Për këtë dëshmojnë trajtat me rotacizëm Arbër(ë) dhe (i) arbëreshë, që kanë qenë aq të përdorura dhe janë ende të gjalla sidomos në prapatokën (hinter-landin) e Vlorës. Nga Arbër është formuar edhe emri i prejardhur Arbëria31. Të kihet parasysh se trajtat Arbër, (i) arbëresh dhe arbërisht me rotacizëm ndeshen edhe tek arbëreshët e Italisë, të cilët në pjesën më të madhe janë shpërngulur nga viset jugore të Shqipërisë dhe nga disa katunde arbëreshe të Greqisë (kryesisht të Peloponezit), më të shumtën gjatë shekujve XV-XVI, por edhe më pas 32. Gjithashtu fjalët (i)arbëreshë dhe arbërisht dëshmohen edhe për arbëreshët e Greqisë33, të cilët janë shpërngulur atje gjithashtu nga viset jugore të Shqipërisë jo më vonë se shekulli XIV 34.
18. Fakti që në të folmet jugore fjalët në shqyrtim dalin me rotacizëm, dëshmon qartë se ato janë përhapur në viset në jug të trevave të Shqipërisë së Mesme qysh në atë kohë, kur në ato të folme vepronte ende dukuria e rotacizmit, d.m.th. para shekullit X të erës sonë (shih shënimin 15).
Por fakti tjetër që në dokumente greke të shekujve XI-XII emri Arbanon (më saktë Arvanon) del pa rotacizëm, mund të ngjallë dyshime për vjetërsinë e përhapjes së kësaj fjale në trevat jugore të shqipes. Të kihet parasysh edhe trajta arvan-itis "shqiptar", që përdoret në greqishten popullore. Në dokumentet greke emri Arbanon (më saktë Arvanon), pas një ndërprerje të gjatë që nga koha e Ptolemeut (shih § 7), përmendet për herë të parë në shekullin XI nga Mihal Ataliati (1040) dhe Ana Komnena (1081) për të emërtuar treva të Shqipërisë së Mesme35. Përdorimi i trajtave Arvanon dhe arvanit-is (pa rotacizëm) mund t’i detyrohet ndikimit të një tradite greke-bizantine më të hershme. Por për këtë është vështirë të jepet një mendim i prerë, sepse nuk duhet përjashtuar mundësia që këto fjalë tek grekët të kenë hyrë në përdorim edhe nëpërmjet kontakteve me fqinjët e tyre të drejtpërdrejtë në viset jugore të Shqipërisë në një kohë kur në të folmet jugore nuk kishte nisur ende procesi i rotacizmit. Gjithësesi, të dyja këto mundësi do të dëshmonin për vjetërsinë e përdorimit të emrit të hershëm të shqiptarëve në botën greke-bizantine. Për këtë dëshmom edhe fakti i vënë në dukje nga Ducellier (1968,358) se në burimet bizantine të shekullit XI shqiptarët "shfaqen si një popull i njohur dhe mjaft miqësor" dhe kjo parakuptn praninë e tyre më të hershme në trojet e tyre (shih për këtë edhe § § 17,20-21).
19.Edhe në vendet e Evropës Perëndimore emërtimet e vjetra të dheut të Arbënit, të popullit dhe të gjuhës arbëneshe janë përhapur relativisht herët. Ndër dokumentet në gjuhën latine emri më i hershëm i Shqipërisë dhe ai i banorëve të saj dalin me rrokjen nistore -al dhe ar-. Kështu në një dokument të vitit 1166 bëhet fjalë për një peshkop,i cili një herë quhet "cum episcopis Lazaro Albanensi" dhe një herë tjetër "Lazarus episcopus Arbanensis"36. Një gjë e tillë ndodh edhe në dokumente më të hershme dhe të mëvonshme. P.sh, sipas një dëshmie të Gjon Kastriotit, në shekullin VII është themeluar në Krujë "Episcopatus Albaniae"37. Në një dokument të vitit 1250 gjejmë trajtën Arbaniam, ndërsa në një tjetër dokument të vitit 1271 gjejmë trajtën Albanie38.
Ndërsa më parë emri Albania në dokumentet latine dhe greke (si te Ptolemeu) është përdorur me kuptimin e ngushtë, që kishte dikur, kur ky emër shënjonte një trevë të Shqipërisë së Mesme (shih § 7), të paktën qysh nga fillimet e mijëvjeçarit të dytë ai është përdorur me një kuptim më të gjerë, duke përfshirë edhe viset në veri dhe në jug të atyre trevave (shih § § 20-21).
20. Për përdorimin relativisht të hershëm të emrit Arbën/ Arbër me një kuptim, që përfshinte një hapësirë gjeografike më të gjerë, dëshmon edhe fakti i vënë në dukje në Acta et Diplomata, fq.III, ku pohohet: "Në burimet bizantine të shekullit XI "Alvanon / Arvanon shënjon krahinat malore, që gjenden ndërmjet Shkodrës, Durrësit, Ohrit dhe Prizrenit....". Në bazë të këtyre burimeve del se një shtrirje e tillë e këtij emri duhet të jetë më e hershme se shekulli XI.
Për një shtrirje mjaft të hershme të emrit Arbën/Arbër edhe në trevat më në jug të katërkëndëshit të porsapërmedur, dëshmon, siç u vu në dukje edhe në § 6, rotacizmi /-n-/ > /-r-/ në të folmet jugore, që është një dukuri e vjetër (para-sllave) e dialektit jugor të shqipes. Për më tepër, emrat Arbër dhe arbëresh mbijetojnë sot pikërisht në disa treva të Shqipërisë jug-perëndimore, kurse në trevat e Shqipërisë veriore këta emra sot nuk përdoren më39.
21. Shtrirja dhe përgjithësimi i emrit Arbën/Arbër në të gjitha trevat, ku flitej arbënisht/arbërisht, dëshmon për një vetëdijshmëri të të gjithë atyre që flisnin këtë gjuhë se i përkisnin një etnosi të vetëm. Siç pohon A.Buda (1986, 146), "Kjo ishte një dukuri që nuk kishte të bënte me pushtime, por me krijimin e një bashkësie ekonomiko-shoqërore dhe kulturore të përbërë nga trevat historike të shqiptarëve. Fakti se me emrin e njëjtë etnik Arbën shqiptatët enërtohen në mënyrë të njëjtë si nga burimet mesjetare të hershme greko-bizantine(shekulli XI e këndej), nga burimet perëndimore të së njëjtës periudhë, si edhe nga ato serbe e bullgare në lindje (shekujt XII-XIII), pavarësisht nëse ishte fjala për trevat më jugore apo më veriore e lindore shqiptare, tregon tashmë për konsolidimin e tipareve të kësaj bashkësie etnike në etapën e saj më të lartë, si " kombësi ", proçes i pasqyruar pikërisht në këtë emërtim të përbashkët".
Por pyetjes se përse etnonimi Arbën/Arbër (dhe jo ndonjë etnonim tjetër) erdhi e u përgjithësua si emër i përbashkët për të gjithë të parët e shqiptarëve të sotëm, vështirë se mund t’i jepet një përgjigje e argumentuar bindshëm (shih edhe § 13).
22. Në këtë rast, lind vetiu pyetja: A ka pasur një emër etnik të përbashkët më të hershëm për të gjithë ata që banonim në ato treva, të cilat në Mesjetë njiheshin me termin Dheu i Arbënit a i Arbërit. Kësaj pyetjeje, natyrisht , në kushtet e sotme të hulumtimeve gjuhësore dhe historike, është e vështirë t’i jepet një përgjigje e prerë. Megjithatë, në mungesë të dhënash për atë periudhë të hershme, që po e quajmë konvencionalisht para-arbëreshe, mund të anohet më fort nga supozimi që stërgjyshërit tanë në atë periudhë të mos kenë pasur në përdorim midis tyre një emër etnik të përbashkët, megjithëse kanë folur të njëjtën gjuhë, natyrisht me dallimet dialektore të asaj periudhe. Ky supozim gjen njëfarë mbështetje në atë që u vu në dukje në § 3, dhe pikërisht në faktin që edhe sot e gjithë ditën shqiptarët e viseve të ndryshme zakonisht i paraqiten njëri-tjetrit duke vënë në dukje krahinën,qytetin a fshatin e lindjes a të banimit.Por, ndërkaq, me vërejtjen e mësipërme nuk sqarohet dot pyetja se si mund t’i kenë quajtur të huajt stërgjyshërit e shqiptarëve të krahinave të ndryshme në atë periudhë para-arbëreshe. Këtu është fjala, në radhë të parë, për fqinjët tanë jugorë, veriorë e lindorë si edhe për ata të Gadishullit Apenin. Ka mundësi që edhe ata t’i kenë emërtuar stërgjyshërit tanë të asaj periudhe sipas emrit që kishin në përdorim banorët e trevave, me të cilët ishin në kontakt.Por kjo çështje do të meritonte hulumtime të mëtejshme, që do të përfshinin sidomos gjysmën e parë të mijëvjeçarit të parë të erës sonë, kur mendohet se është kryer procesi i shndërrimit të shkallshkallshëm të gjuhës "mëmë" në gjuhën shqipe a arbëreshe dhe bashkë me këtë edhe formimi i etnosit arbënesh/arbëresh nëpërmjet evolucionit të shkallëshkallshëm të stërgjyshërve të tij (shih për këtë edhe § 21).
23. Gjithsesi në një periudhë të caktuar të historisë së stërgjyshërve tanë erdhi e u përgjithësua emri etnik arbën-esh/arbër-esh (shih § § 16-17). Por, siç dihet gjatë këtyre, shekujve të fundit ky emër erdh e u zëvëndësua nga emri shqip-tar, i formuar nga fjala e parme shqip, prej së cilës është formuar më vonë edhe fjala tjetër Shqip-ëni/Shqip-ëri. Në këtë mënyrë fjalët e mëparshme Arbën(i)/Arbër(i), arbën-esh/arbër-esh dhe arbën-isht/arbër-isht dalëngadalë dolën nga përdorimi i përgjithshëm, duke mbetur në përdorim vetëm tek arbëreshët e Italisë e pjesërisht edhe tek ata të Greqisë (shih § 17) si dhe në disa vise kryesisht të Shqipërisë jug-perëndimore (shih shënimin 31).
Në këtë rast çështja kryesore, që mbetet për të sqaruar, është të shpjegohet se ç’rrethana e kanë bërë të mundur një zëvendësim të fjalëve të mëparshme me fjalë të tjera, që ndryshojnë prej të parave edhe për nga tipi i ndërtimit. Gjithashtu duhet sqaruar se kur ka nisur dhe kur ka marrë fund kjo dukuri disi e papritur.
24. Por më parë le të ndalemi pak në vetë mënyrën e formimit të emrit etnik shqip-tar, duke e krahasuar atë me mënyrën e formimmit të emrit arbën-esh/arbër-esh. Këtu bie në sy një ndryshim i madh si në prapashtesat ashtu edhe në temat, të cilave u janë shtuar ato. Ndërsa tek arbën-esh/arbër-esh kemi prapashtesën -esh, për të cilën shih § 4 , shqiptar është formuar me prapashtesën -tar, e cila është bërë mjaft prodhimtare gjatë këtyre katër shekujve të fundit40. Ajo u shtohet rregullisht temave emërore për të formuar emra të prejardhur41 e në disa raste edhe mbiemra42.
Por tek shqip-tar ajo i është shtuar temës shqip, që burimisht është përdorur me vlerë ndajfoljore (shih § 26) dhe në këtë rast emri (edhe mbiemri) shqiptar ka kuptimin "një njeri që flet shqip". Emri shqip-tar, për nga formimi, ndryshon rrënjësisht edhe nga emrat etnikë të popujve të tjerë, që përdoren ndër ne; p.sh të krahasohet ky emër me emrat e tipit grek, turk, rus etj. (pa asnjë prapashtesë) dhe me emrat e tipit ital-ian, gjerm-an, prusi-an, franc-ez, holland-ez, kin-ez etj.43.
25. Fjala e prejardhur shqip-tar ndeshet një herë të vetme tek Kuvendi i Arbënit i vitit 1705; "...a dinë mirë gjuhën e shqipëtarëvet...(f.76). Por edhe këtu përdoret më shumë fjala më e vjetër arbënesh, me sa duket, nën ndikimin e traditës së shkrimtarëvë veriorë.
Edhe Thunmanni në veprën e tij të vitit 1774, f.243, e përmënd emrin shiptar: "Albanët e quajnë veten skipatar, por burimin e kësaj fjale ata nuk e dinë".
Këto dy burime mjaftojnë për të vërtetuar se në shekullin XVIII emri shqiptar ishte në përdorim të gjallë si në Shqipërinë e Veriut ashtu edhe në atë të Jugut, çka parakupton që kjo fjalë të jetë krijuar të paktën, një a dy shekuj më parë44. Gjithsesi, etnonimi shqip-tar është krijuar relativisht vonë ( shih edhe § § 30-33).
26. Siç u vunë në dukje tek § 24, emri i prejardhur shqip-tar është krijuar duke i shtuar prapashtesën -tar ndajfoljes shqip. Në përdorim ndajfoljor fjala e parme shqip ka zëvëndësuar fjalën e prejardhur arbën-isht/arbër-isht45, që është formuar rregullisht nga emri Arbën/Arbër me prapashtesën -isht, ashtu si gegëni-sht, toskëri-sht, çamëri-sht, itali-sht, frëngji-sht, spanj-isht etj. Por, ndërsa tema ndajfoljore shqip shërben në disa togfjalësha edhe si mbiemër, ndajfolja arbën-isht/arbër-isht nuk shërben edhe si mbiemër; në këtë funksion shërbente fjala e prejardhur (i) arbënesh/arbëresh P .sh. të krahasohet togfjalëshi i sotëm gjuha shqipe me gjuha e arbëneshe të Budit, Bardhit e Bogdanit (shih § 14)46. Por përdorimi i fjalës shqip si mbiemër është historikisht dytësor dhe i kufizuar me një numër të caktuar emrash si :gjuha shqipe, fjala shqipe, libër shqip, shkolla shqipe e ndonjë tjetër rast i këtij lloji, si letërsia shqipe. Për më tepër kjo fjalë me funksion mbiemror është përdorur më parë në formë të ngurosur, siç na dëshmojnë, ndër të tjera, titulli i gramatikës së Sami Frashërit (1886): Shkronjëtore e gjuhës shqip, dhe ai i alfabetares së Stambollit (1879): Alfabetare e guhësë shqip.
27. Ndajfolja shqip dokumentohet për herë të parë tek autorët e vjetër të Veriut, por edhe tek ata kjo ndeshet rrallë. Kështu tek Buzuku ajo ndeshet vetëm një herë në f.XXV : ...që vjen me thashunë shqip.... kurse tek Budi e gjejmë të përdorur katër herë: Shqip të mundënj me rrëfyem/ndonjë kankë të re...(DC 220). O për ma të madhe devocione e ngushëllim të popullit shqip të na thotë mbë këtë arësye....;....ndo shqip tue ia thanë, t’i thoetë se...;... ani mbasi të kietë dhanë të rrëfyemtë, që quhetë...o shqip o për letërë t a die...(RR 74, 85, 96)47.
E gjejmë të përdorur një herë të vetme edhe në parathënien e veprës së Bogdanit : ...tue pasunë bam ende aj një gramatikë fort të godiçime latin e shqip, si dhe në vjershën e Luka Bogdanit kushtuar Pjetër Bogdanit dhe botuar në veprën e këtij: Shqip, latin e taljani gërqisht ende dalmati, jevreisht e arapi, armenisht ende siri.
Por në Fjalorin e Bardhit (1635) fjala shqip nuk është përdorur asnjë herë, megjithëse rasti për ta përdorur, nuk ka munguar (shih shënimin 45). Kurse tek Kuvendi i Arbënit (1705), ku gjejmë të përdorur Arbëni, Arbënisë (f.10, 76) në vend të ndajfoljes arbënisht përdoret fjala shqip48.
Fjala shqip nuk ndeshet as tek arbëreshët e Greqisë dhe të Italisë, të cilët përdorin ndajfoljen arbërisht (shih § § 17,23 dhe 26).
Nga ana tjetër, do shënuar se fjalën shqip e gjejmë në Divanin e Nezim Frakullës (1685-1780) : Këtë divan e zura shqip (shih Myderizi 1954,64). E kjo është një tjetër dëshmi për përdorimin relativisht të hershëm të kësaj fjale edhe në viset jugore të truallit shqiptar.
28. Duke qenë se përdorimi ndajfoljor i fjalës shqip në vend të arbërisht nuk ka qenë në përputhje me formimin ndajfoljor të këtij tipi, lind vetiu pyetja se cili ka qenë kuptimi zanafillës i kësaj fjale dhe si e ka marrë ajo kuptimin, që ka bërë të mundur zëvendësimin e ndajfoljes arbënisht/arbërisht.Gjithashtu edhe etimologjia e kësaj fjale mbetet për t’u diskutuar.
Me sa duket, fjala shqip në zanafillë ka pasur kuptimin e ndajfoljes qartë, hapur,troç, dhe vetëm më pas ka marrë kuptimin e ndajfoljes arbën-isht/ arbër-isht,të cilën dalëngandalë edhe e ka nxjerrë jashtë përdorimit. Rrethanat, në të cilat ndajfolja shqip e ka marrë kuptimin e sotëm, nuk janë të qarta. Sidoqoftë, në këtë rast do të ketë ndodhur diçka e ngjashme (por jo e njëjtë) me atë që ka ndodhur me fjalën gjermane deutsch, të përdorur si mbiemër, si emër dhe si ndajfolje. Kjo fjalë e vjetër gjermanike në gotishte del me trajtën thiuda dhe me kuptimin "popull, fis". Kurse aty midis shekujve VIII-X në gjermanishte ajo del me trajtën diutisk dhe me kuptimin "popullor". E përdorur bashkë me emrin gjuhë ajo ka marrë më në fund kuptimin e gjuhës gjermane, si gjuhë popullore në kundërshtim më gjuhën latine(shih edhe § 2).
Kështu mund të supozohet që në shprehje të tipit Ma tha hqip(= hapur troç, qartë), foli shqip(=qartë,hapur)49etj., fjala në shqyrtim ka marrë dalëngadalë kuptimin e fjalës arbën-isht/ arbër-isht, të cilën më në fund e ka zëvendësuar plotësisht gjatë këtyre shekujve të fundit. Por ky proces zëvendësimi,me sa duket, do të ketë nisur qysh në periudhën parashkrimore, për çka na dëshmojnë veprat e autorëve të vjetër të Veriut.
29. Për burimin e fjalës shqip janë shprehur mendime të ndryshme. Sipas një mendimi mjaft të përhapur ndër disa autorë shqiptarë50, kjo fjalë është lidhur me emrin e shpendit të shqipes, shqiponjës, d.m.th.si gjuha e shqipes, e shqiponjës. Një shpjegim i tillë nuk del i argumentuar. Të kihet parasysh edhe fakti se në veprat e autorëve të vjetër të Veriut,tek të cilët ndeshet ndajfolja shqip, emri i shpendit shkruhet me /-y-/ : shqype. P.sh tek Buzuku:....aty të mbëlidhenë edhe shqypetë (f.LXXXII (=92)/bis .....e faqenë e shqypesë (f.L XXXII(=102)/bis); tek Bogdani:.... as dheu si s(h)qype nalt qëndron e ri (Pjesa I, I /IV/4).Të kihet parasysh edhe Bardhi(f.59): miluus,nibbio= shqypeja (shih për këtë edhe Çabej: 1975,V,70).
Nuk i qëndron kritikës as shpjegimi i Meyer-it (1891,411), i cili fjalën shqip e trajton tek folja shqip-onj "kuptoj" dhe këtë e merr si huazim nga latinishtja excipio "ndjej, dëgjoj". Këtë shpjegim e kundërshton me të drejtë Çabej (1975,V,70). Për më tepër, folja shqipoj "them shkoqur, shqip"është një fjalë e prejardhur nga shqip dhe s’duhet të jetë as e vjetër, as e përhapur në mbarë truallin shqiptar. Pra burimi i fjalës shqip mbetet i errët e kjo rrethanë mund të merret edhe si një dëshmi për vjetërsinë e saj.
Gjithsesi, një gjë është e sigurt dhe pikërisht dokumentimi më i hershëm i ndajfoljes shqip (shih § 27) në krahasim me atë të fjalës së prejardhur shqip-tar. E një fakt i tillë duhet mbajtur parasysh, kur diskutohet çështja e zëvendësimit të etnonimit më të hershëm (i) arbën-esh/ (i) arbër_esh me emrin shqiptar, që është një krijim relativisht i vonë (shih § 25).
30. Për zëvendësimin e etnonimit më të vjetër (i) arbënesh/ (i) arbëresh me emrin shqiptar të gjithë studiuesit e pranojnë se një dukuri e tillë ka ndodhur gjatë shekujve të fundit. Madje, disa prej tyre e kanë lidhur një zëvendësim të tillë me përhapjen e islamizmit në Shqipëri gjatë sundimit turk. Kështu p.sh e ka shpjeguar këtë dukuri O.Myderrizi (1965,164), i cili e lidh zëvendësimin e emrit të mëparshëm i arbëneshë/ arbëreshë me emrin shqiptar, sepse: "Emri i vjetër nuk tregonte vetëm kombësinë, po edhe besimin. Me ndërrimin e besimit u ndje nevoja edhe e ndërrimit të tij. Emri i ri shqiptar, që u adoptua si emër kombëtar, bazohej në gjuhën, në një nga elementët kryesorë të kombësisë. Ky emër mund të jetë përdorur si emër kombëtar nga myslimanët e parë shqiptarë që në shekullin XVI, po këta, mbasi ishin të pakët, shumicës nuk ia imponuan dot".
Kurse A.Buda (1986, I,149), pasi bën fjalë për luftën e gjatë të krahinave të ndryshme të Shqipërisë kundër pushtuesve osmanë dhe për kontradiktat klasore të papajtueshme midis masave popullore dhe pushtuesve, pohon: "Kjo ndeshje ballore e gjatë dhe masive e masave popullore me "të huajt" shpjegon një dukuri në dukje të habitshme etnogjenetike: është pikërisht mbas kësaj periudhe lufte që ne vërejmë të kalojë në radhë të dytë emërtimi i lashtë etnik arbën dhe të zëvendësohet dora-dorës më një emër gjithashtu me rrënjë të lashtë shqiptar, me të cilin kjo kombësi e veçon veten nga pushtuesit e huaj, si një kombësi e veçantë unitare, e ndryshme në radhë të parë me gjuhën e saj të dalluar, të përbashkët e të kuptueshme shqipe".
Për E.Çabejnë (1976, 65), "Zhdukja e zëvendësimi i tij (i emrit të mëparshëm- SH.D) me emrin shqiptar mbase ka lidhje me zbërthimet etnike që u kryen me ardhjen e osmanëve". Autori nuk e zbërthen më tej shjegimin e tij.
Një shpjegim të ngjashëm gjejmë edhe tek R.Ismajli (1987,102): "Emrat shqiptar dhe Shqipëri...janë krijuar pas ndryshimeve më të thella sociale, politike e konfesionale". Më poshtë (f.103) ky autor shton: "Emri shqiptar u stabilizuara plotësisht si I vetmi emër vetëm në kushtet e krijimit të vetëdijes për kombin, në rrethanat politike të lëvizjes së madhe të Rilindjes".
31. Një mendim të ngjashëm me atë të O.Myderrizit për çështjen në shqyrtim (shih § 30) ka shprehur edhe E.Sedaj (1996,108), i cili, pasi pohon se në një nga vjershat e bejtexhiut Sheh Mala (1865-1928) përdoret emri turk për shqiptar dhe se shqiptatët e islamizuar gëzonin të drejta, që nuk i gëzonin shqiptarët e krishterë, arrin në përfundimin se ky ka qenë faktori kryesor për braktisjen e etnonimit arbëresh. Por do shënuar se në bazë të një arsyetimi të tillë pritej që shqiptarët e islamizuar në përgjithësi (dhe jo vetëm disa njerëz të ndikuar prej kulturës turke, siç ishin, ndër të tjerë, bejtexhinjtë) ta quanin veten turq. Ose, të paktën do të pritej që emri shqiptar të ishte përdorur vetëm nga pjesa e islamizuar e popullsisë shqiptare, ose të ishte përdorur nga turqit për të emërtuar këtë pjesë të shqiptarëve, çka nuk i përgjigjet së vërtetës historike. Mbrojtësit e tezës në shqyrtim duhej të dokumentonin, të paktën, që turqit i emërtonin shqiptarët e krishterë arnautë(|v| të asaj gjuhe, që është vërtetuar jo më vonë se shek. II para erës sonë (shih Rix: 1976, 83).
3. Trajta Arbën-í Arbër-í është e re.
4. Por do pasur parasysh se emrat Shqipëni | Shqipëri, Albania etj., sot përdoren zakonisht për të emërtuar hapësirën tokësore të shtetit shqiptar të formuar më 1912, duke mos përfshirë edhe ato troje ku flitet shqip jashtë kufijve të këtij shteti.
5. Për më shumë hollësira rreth kolonive greke në lashtësi shih Kagan-Ozment-Turner: 1987, 42.
6. Në krye të herës (në shekullin VIII) kjo fjalë është përdorur për të emërtuar gjuhën popullore të fiseve gjermane, për ta dalluar kështu nga gjuha latine. Fjala deutch e ka burimin tek fjala gotike thiuda |la-|, karakteristike për gjuhët sllave, është kritikuar me të drejtë nga Çabej (1976,68).Etnonimi çam mbahet si i zhvilluar nga emri i lumit Thyamis, sot Kallama (shih për këtë Çabej : (1987,82- me literaturën).
10. Arbnesh është edhe emri i një katundi afër Zarës, i themeluar midis vjetëve 1726-1733 nga banorë shqiptarë të ikur prej fshatrash midis Ulqinit dhe Tivarit.
11. Ai shkruan se prapashtesa -enses, që dëshmohet tek emrat etnikë ilirë (si: Delminenses|-i-| nuk ka ndodhur (shih për këtë Demiraj: 1996,135)
13. Një rënie e tillë duhej supozuar edhe për mendimin e Krahes (shih shënimin 11).
14. P.sh. në vargun : Si ra Arbëri ndë lip ? (Kënga e sprasme e Balës, II, vargu 65).
15. Dukuria e rotaçizmit në të folmet jugore është shfaqur vetëm në fjalët e trashëguara i.e. (si emënë - emërë, venë-verë etj) në huazimet nga greqishtja e vjetër (si mokënë-mokërë)