Veshje Popullore Shqiptare

Bashkë me zhvillimin e banesës popullore u zhvillua dhe u pasurua edhe mënyra e mobilimit të mjedisit të saj.

Në kuzhinat shqiptare zakonisht përdoreshin enë
balte, prej druri dhe prej bakri për gatimin e ushqimit, pjekjen e
bukës dhe ruajtjen e bylmeteve. Përdorimi më shumë i njërit grup apo
tjetrit varej nga forca ekonomike e familjes dhe nga mjedisi gjeografik
i vendosjes së objektit.

Në familjet e varfëra fshatare mbizotëronin enët
prej druri dhe ato prej balte. Raporti i tyre ndryshonte varësisht nga
vendodhja e fshatrave. Në zonat malore mbizotëronin enët prej druri si
në ato të ngrenies, të bylmetit apo ato të ruajtjes së zahireve
(ushqimet e konservuara). Në zonat fushore mbizotëronin ënët prej balte
si ato që përdoreshin për ngrënie dhe për ruajtjen e ushqimit, ato për
mbajtjen e bulmetit dhe enët e ujit. Rrallë ndonjë enë mund të ishte
prej druri apo prej bakri. Në familjet me të ardhura mesatare dhe për
më shumë në familjet e pasura, mbizotëronin enët prej bakri dhe ato
prej porcelani.

Edhe mobilimi i mjediseve të përdorura për fjetje
ndryshonte sipas pozicionit gjeografik dhe forcës ekonomike të
familjes. Zakonisht këto mjedise ishin mjaft të thjeshta. Në zonat
malore me klimë të ftohtë antarët e familjes flinin në shtretër prej
druri mjaft të thjeshte të shtruar me fier të thatë ose me kashtë, të
mbuluara me plafe prej leshi. Në zonat fushore të Shqipërisë së mesme
dhe sidomos në Myzeqe flinin në shtroje të vendosura mbi dysheme. Në
qytete këtyre mjediseve u kushtohej më shumë vëmendje, duke i paisur me
shtretër, me dyshek dhe çarçafë të endur në avlëmend shtëpish.
Njëkohësisht me këto mjedise zinin vend dhe baule të madhësive të
ndryshme, ku ruheshin rrobat e çiftit dhe të fëmijve të tyre.

Kujdes më i veçantë u kushtohej dhomave të caktuara
për pritjen e miqve. Në disa raste ato ambjente u ngjanin ekspozitave
të vogla etnografike në të cilat mund të admiroje llojet e shtrojeve më
të mira, si qilima, sexhade, velenca, jastekë etj; gdhendje të ndryshme
në dru si tavanet, kapakët e dollapeve, trapazanët etj, etj. Perveç
këtyre në këto dhoma gjithnjë ishin të pranishme enë të ndryshme prej
bakri apo prej balte e porcelani, takëmi i kafesë, instrumentet
popullor të krahinës, armë të varura në mur etj. Veçanërisht në qytete
dhomat e miqve shquheshin për paisjet e shumta e të punuara me
mjeshtri, sidomos në familjet e pasura, mund të shiheshin mobilje e
paisje të ardhura nga qendrat e zhvilluara të vendeve evropiane si dhe
nga vendet e Lindjes.

Të gjitha këto mjedise dhe paisje të tjera ishin
pjesë e mënyrës së jetesës të krahinave të ndryshme shqiptare.
Ndërkohë edhe veglat e punës të përdorura nga bujqit, blegëtorët apo
zanatçinjtë e ndryshëm, pasqyrojnë mënyrën e jetesës.
* * *

Një nga aspektet e rëndësishme të mënyrës së jetesës
janë veshjet popullore të cilat me larminë dhë variantet e tyre
pasurojnë trashëgimine kulturore shqiptare.

Ashtu si veglat e punës, banesa dhe ushqimi edhe
veshjet konsiderohen ndër mjetet kryesore të jetës së njeriut. Gjurmët
e para të përpjekjeve të njeriut për të veshur trupin e tij, vërehen në
paleolitin e vonë (në fillim të rendit gjinor). Ndonse kategori të
ndryshme e shpjegojnw origjinën e veshjeve me arsye estetike, magjike,
etj, mendojmë se arsyeja më bindëse ishte nevoja, për të mbrojtur
trupin nga faktorët klimatikë, për t'u ndjerë më ngrohtë e më i
mbrojtur edhe nga faktorë të tjerë. Gjithmonë duhet ditur se zhvillimi
i saj ka ecur paralelisht me zhvillimin shoqëror, historik e kulturor
të njeriut, duke patur si qëllim kryesor mbrojtjen e komoditetin e
trupit dhe pastaj zbukurimin e pjesëve të veçanta.

Gradualisht në proçesin e zhvillimit të shoqërisë
njerzore u krijuan veshje në përshtatje me stinën, me seksin, me rastin
kur përdorej, me moshën, profesionin si dhe shtresën shoqërore. Të
gjitha këto kanë krijuar atë pasuri e larmi të madhe veshjesh. Ashtu si
të gjithë popujt e botës edhe shqiptarët, ndonwse tw vogwl nw numwr, e
kanë këtë begati kulturore. Me kohë u krijuan edhe tipet etnike të
veshjeve popullore shqiptare. Shijet estetike të përdorura për
zbukurim, por edhe mënyra e stilimit janë ato që pasqyrojnë veçanti
etnike. I gjithë zhvillimi i veshjeve, është i lidhur ngusht me
historinë e zhvillimit te kjo popullsi, për pasojë edhe me historinë e
popullit shqiptar.

Elemente më të hershëm të veshjeve konsiderohen
llojet e shalleve që hidheshin krahëve, brezat, përparjet, strukat (si
kapuçonë), lëkurët e kafshëve të egra etj. Si dëshmi për mënyrën ë
përgaditjes së tyre janë llojet e fibulave, boshtet e përdorura për
tjerrje, peshat e avlëmendeve etj. Me kalimin e kohës pjesët e veshjeve
dhe materialet e përdorura për përgaditjen e tyre u shtuan dhe u
pasuruan më tej.

Për veshjet popullore shqiptare mund të flitet pas
formimit të kombësisë shqiptare. Siç dihet formimi i bashkësive
ekonomike e kulturore tek shqiptarët filloi në shek. XII me Principatën
e Arbërit. Më pas pasuan të tjera, e kështu gradualisht muarën zhvillim
të fuqishëm qendra ekonomiko-tregtare, të cilat prodhonin mallra jo
vetëm për tregun vendas por edhe për eksport. Në kohën e formimit të
principatave feudale, filluan të marrin pamjen e tyre edhe veshjet
popullore. Siç dihet këto principata ishin të ndara e të mbyllura në
vetvehte, çka bëri të krijohen dallime të ndjeshme edhe në kulturën
materiale e shpirtërore. Në këtë kontekst u krijua edhe ajo larmi e
pasurisë së kostumeve popullore, gjurmët e të cilave u ruajtën deri në
shek. XX. Por dallimet janë edhe rezultat i proçeseve kulturore, që
ndodhën pas pushtimit turk. Një kategori popullsie e cila përqafoj fenë
muslimane ra më shumë nën ndikimin e kësaj kulture. Nderkohë dallimet u
krijuan edhe nga krijimi i shtresave të ndryshme shoqërore si dhe nga
krijimi i profesioneve të ndryshme. Megjithatë duhet theksuar se
pavarsisht nga ndikimet e kulturave përendimore e lindore (për shkak të
pozicionit gjeografik të Shqipërisë dhe kushteve të zhvillimit
historik) apo dallime klasore, tipologjia e hershme e veshjeve
popullore shqiptare nuk ka asgjë të përbashkët me ato të huajat.

Pjesën më të madhë të veshjeve masat e gjera
fshatare i përgatisnin brenda ekonomisë familjare, pra të endura e të
qepura me pëlhura liri, leshi, pambuku e më pak prej mëndafshi. Ndersa
në qytet, krahas pjesëve të endura në avlëmend, shpesh një pjesë e mirë
e veshjeve qepeshin e qëndiseshin nga mjeshtrit rrobaqepës e qëndistare
të specializuar sipas shijeve e kerkesave të ndryshme të popullsisë.

Koleksionet muzeale për veshjet popullore shqiptare
kanë filluar të krijohen mbas Luftës së Dytë Botërore. Para kësaj
përiudhe kanë ekzistuar koleksione të vogla private, të grumbulluara
nga priftërinjtë françeskanë (rreth 300 objekte), Aktualisht në fondet
muzeale të Insitutit të Kulturës Popullore ruhen mbi 18 mijë pjesë
veshjesh të marra nga krahina të ndryshme shqiptare brenda dhe jashtw
Shqipërisë.

Krahas grumbullimit të tyre në fondet e IKP
ekzistojnë edhe mjaft veshje të ruajtura dhe ekspozuara në disa muze të
tjerë në Shqipëri.

Mbas grumbullimit të pjesës më të madhe të veshjeve
të krahinave të ndryshme, është bërë dokumentimi i tyre në regjistra
dhe kartela të ndryshme, të cilat pasqyrojnë në mënyrë shkencore të
dhënat e nevojshme për emërtimin e tyre, materialin e përdorur, mënyrën
e zbukurimit e të përpunimit, vendin e prejardhjes, etj, etj. Të gjitha
këto të dhëna kanë bërë të mundur, që ato të përdoren për studimin e
botime të ndryshme studimore dhe ilustrative. Veçanërisht me shumë
vlerë janë vëllimet e albumeve që përmbajnë veshjet popullore të
krahinave të ndryshme shqiptare, si dhe ato të minoriteteve. Me shumë
vlerë konsiderohen studimet e bëra për klasifikimin e veshjeve
shqiptare, veçanërisht për klasifikimin e veshjeve popullore shqiptare
e hartuar nga Prof. Rrok Zojsi, i cili ka edhe meritën më të madhe për
grumbullimin e tyre në fondet muzeale, studimi madhor i Prof, Andromaqi
Gjergji i titulluar Veshjet Shqiptare në Shekuj, si dhe një varg
studimesh e botimesh të tjerë të kryera nga A. Dojaka, S. Shkurti, M.
Tirta, Ll. Mitrushi, A. Onuzi, Y. Selimi etj.

Klasifikimi i bërë është bazuar në fazën e zhvillimit të kostumeve popullore në fillim të shek. XX.

Për të dy gjinitë klasifikohet 10 tipe veshjesh: pesë për gra dhe pesë për burra.

Në kostumet e grave dallohen këto tipa, të emërtuar nga pjesë më dalluese të tyre.
1
- Veshja me Xhubletë. E merr këtë emër nga një lloj fundi në formë
këmbane të valëzuar, i qepur me rripa prej shajaku të vendosur njëri
pas tjetrit në linjë horizontale, bashkimi i të cilëve realizohet me
gajtana të hollë prej leshi.
Xhubleta shoqërohet edhe me disa pjesë
të tjera prej shajaku me ngjyrë të zezë, si të xhubletës të cilat quhen
grykës, mangë, dhe krahol. Pjesë tjetër është edhe brezi i gjerë i
zbukuruar me rruaza dhe gajtana i cili në të folmen vendore quhet
kërrdhokëll. Në kokë mbahej një shami e bardhë, e lëshuar mbi
shpatulla. Këmbët mbroheshin me këllçi shajaku ose me çorape të gjata
si dhe me opinga lëkure.

Në këtë veshje bie në sy forma e xhubletës, krejt e
veçantë nga çdo veshje tjetër, mënyra e zbukurimit të pjesëve të saja
me motive dhe ngjyra të plota, por shumë të zgjedhura; si ngjyra e
zezë, çiklamin, vjollcë ose blu. Kjo veshje është mbajtur në të gjitha
malësitë e Alpeve të Shqipërisë përfshirë edhe pjesën e alpeve në
Malin e Zi. Xhubleta përfaqëson veshjen më të hershme në Shqipëri dhe
në Ballkan. Ajo sjell mesazhet e qytetërimit ilir në kulturën popullore
shqiptare.





2- Veshja më këmishë të gjatë dhe përparje.
Pjesë kryesore e kësaj veshje është këmisha e gjatë, me mëngë të gjata,
të gjëra ose të ngushta. Në mes ajo shtërngohej nga një brez leshi me
ngjyra të ndryshmë dhe shoqërohej në pjesën e përparme nga një përparse
e leshtë ose e pambuktë me madhësi e zbukurime që ndryshonin nga njëra
krahinë në tjetrën.
Në stinën e verës, në pjesën e sipë rme gruaja
e veshur me këtë këmishë mbante një jelek, kurse në dimër sipër tij
shtohej edhe një mintan me mëngë të gjata si dhe një xhoke prej
shajaku. Gjatësia, ngjyra dhe zbukurimi i xhokes ndryshonte veçanërisht
nga pozita gjeografike apo zhvillimi i krahinave ku mbahej kjo veshje,
duke krijuar kështu veçori të shumta lokale. Kjo veshje qe e përhapur
në Mirditë, Dibër, Mat, Shpat, çermenikë, Dumre, Myzeqe, Berat, Korçë,
Kolonjë, Gjirokastër, Sarandë. etj.





3- Veshja me dy futa. Edhe kjo veshje përbëhej
nga një këmishë e gjatë, jelekun apo mitanin, brezi disa ngjyrësh,
porse shoqërohej edhe me dy futa të gjata (përparje), njëra e ngjeshur
në pjesën e përparme dhe tjetra pak më e vogël vendosej prapa. Në këtë
variant (të gjata) ishin përparjet (futat) që mbanin gratë e Postrripës
(Shkodër) ato të fshatrave Baz, Vinjoll, Karricë etj, të rretjhit të
Matit. Në një variant tjetër futat kishin formë trapezi dhe ajo që
vihej përpara ishte më e madhe dhe quhej paranik, ndersa e pasmja
kishte përmasa më të vogla dhe quhej mbrapanik. Ky variant ishte i
përhapur në disa fshatra të rrethit të Pukës, në Malësinë e Gjakovës
(rrethi Tropojë), në disa fshatra të rrethit të Hasit, si dhe në disa
fshatra të Rrafshit të Dukagjinit (Kosovë). Futat kishin formë
katërkëndëshi, gjithashtu edhe në këto krahina ajo që vihej përpara
ishte më e madhe se e pasmja. Si në variantin e dytë edhe në të tretin,
ato prej leshi pelqeheshin në ngjyra të errëta (të zezë, kafe ose
vishnjë).




4- Veshje me mbështjellëse. Pjesë kryesore në këtë
tip vëshje është një lloj fundi i gjërë, me pala të vogla. Nën të
vishej një këmishë e ngushtë, kurse në pjesën e siperme vishej jeleku
dhe një si fanellë me mëngë të ngushta. Në fshatrat e krahinës së
Zadrimës mbahej një variant mbështjellsje palat e së cilës vendoseshin
vëtëm në pjesën e pasme të trupit. Zakonisht ajo kishte ngjyrë të zezë.
Në disa fshatra të Pukës dhe të Malësisë së Gjakovës, mbëshjellsa, e
cila zakonisht kishte ngjyrë vishnje ose të gjelbër dhe më rrallë
ngjyrë vjollce, kishte një pamje mjaft elegante dhe shoqërohej me
çorape të leshta të zbukuruar me disa motive disa ngjyrëshe.

Ndersa varianti i mbajtur në disa fshatra të
krahinës së Lumës (Kukës) dhe ai i mbajtur në Shishtavec (Kukës)
shoqërohej me mbathje të gjata, këmbëzat e të cilave bëheshin të gjëra
dhe prej leshi me ngjyra të ndryshme.





5- Veshja me brekesha. Emërtimi i këtij tipi
përcaktohet nga një lloj pantallonash shumë të gjëra dhe më ngjyrë të
zezë. Në pjesën e sipërme të trupit gratë e veshura me brekesha vishnin
këmishë të shkurtër, jelek ose mitan. Në këmbë mbathnin çorape leshi me
shumë ngjyra. Gjithnjë mbi brekesha në pjesën e përparme vishej edhe
një përparje prej leshi e zbukuruar me kuadrate disa ngjyrëshe. Ndersa
në kokë mbanin shamia shumë ngjyrëshe të lidhura nën gushë, pa i
palosur në formë trëkëndëshi. Në fakt kjo veshje është futur në
përdorim nga fillimi i shek. XX dhe pati përdorim të kufizuar,
kryesisht në disa fshatra të Malësisë së Tiranës, në Martanesh, në
Polis, Berzeshtë, Gur i Bardhë etj.

Pavarsisht nga përcaktimi i zonave ku janë mbajtur
këto tipe veshjesh, ka raste ku në të njëjtën krahinë apo zonë janë
mbajtur disa tipe, gjë që lidhet me lëvizjet e popullsisë, marrdhwniet
e krushqive etj, etj.

Siç përmendëm më lart edhe veshjet e burrave klasifikohen në pesë tipa kryesore.





1- Veshja me fustanellë. Edhe kjo veshje
burrash këtë emërtim e merr nga një lloj fundi i bardhë, i bërë me
pëlhurë pambuku dhe me shumë rrudha. Nën këtë fund mbatheshin të
mbathura të gjata, mbi të cilat nga nyjë e këmbës e deri tek gjuri
visheshin kallçi prej shajaku. Në disa raste këto zgjateshin deri në
rrëzë të kofshëve, prandaj dhe quhen kofshare. Në pjesën e sipërme
vishej një këmishë e shkurtw me mëngë të gjëra, jeleku dhe mëngorja (në
mënyrë të varura pas). Në bel vinin një brez të gjërë leshi, mbi të
dhe një tjetër prej lëkure të zbukuruar mbi të cilin futeshin e
vareshin armët e brezit. Në stinën e ftohtë pjesë e kësaj veshje ishte
edhe flokata e leshit. Ndonse në kokë vihej një festë e bardhë me një
thumb në mes. Deri në fillim të shek. XX kjo veshje është mbajtur në të
gjitha trevat shqiptare, që nga Kosova e deri në çamëri. Më pas ajo u
kufizua vetëm në fshatrat e Shqipërisë së Jugut.



2- Veshja me këmishë të gjatë e dollamë (ose cibun). Pjesët më të
rëndësishme të kësaj veshje për burra janë; këmisha e me ngjyrë të
bardhë si dhe dollama ose cibuni i gjatë prej shajaku. Në stinën e
verës në vend të dollamës vishej një lloj xhamadani prej shajaku. Nën
këmishë visheshin mbathje të gjata të shoqëruara me këllçinjë. Dollama
apo cibuni paraqitet me disa ndryshime në zona të ndryshme. Diku ishte
e gjatë deri mbi gju, diku tjetër deri në pulpët e këmbës. Diku me
ngjyrë të bardhë dhe e zbukuruar me gajtana të zi, e diku me ngjyrë të
zezë. Kjo veshje është përdorur në Mirditë, Mat, në Dibër, në Malësi
të Madhe, në Korçë, Kolonjë,Gjirokastër etj. Mbas Luftës II Botërore ky
tip veshje u zëvendësua me veshjen me tirç. Dollama vazhdoi të mbahet
si veshje ceremoniale e veshur mbi tirç ose perdoret në raste kuvendesh.


3- Veshja me tirq. Elementi më tipik i kësaj veshje
janë tirqit të cilët kanë formën e pantollonave të ngushta prej
shajaku (më të shumtën e rasteve të bardhë dhe më rrallë të zi ose të
murmë). Përgjithësishtë ato lidhen poshtë belit (në kërdhokëll)
shoqëruar edhe me një brez të lesht me vija disangjyrëshe. Në pjesën e
sipërrme vishej një këmishë me mëngë të gjata, jelek pa mëngë dhe
xhamadan me mëngë të gjata, të dy prej shajaku. Në stinë të ftohta mbi
xhamadan vishej edhe një xhaketë me mëngë të shkurta dhe me jakë
marinari (prej shajaku me ngjyrë të zezë) e quajtur diku xhurdi, diku
tjetër kaporane ose herkë . Tirqit zakonisht janë mbajtur në
Shqipërinë Veriore, në Kosovë dhe në Shqipërinë Verilindore, duke
arritur deri në rrethin e Beratit.


4- Veshja me Brekesha. Edhe në këtë tip veshjesh
emërtimi lidhet me pjesën e poshtme të veshjes, e cila ka formën e
pantollonave të gjëra, të bëra me pëlhur leshi ose pambuku të endura
në avlëmend shtëpiak. Gjithmonë ato ishin të gjata deri në nyjën e
këmbës si dhe shoqëroheshin me një brez të gjërë leshi me ngjyrë të
kuqe në vishnje. Në pjesën e sipërme të trupit vishej këmishë me
mëngë të gjata dhe të ngushta. Në stinët e ftohta perveç jelekut e
xhamadanit prej shajaku, vishej edhe jakucja me xhufka (një lloj
xhakete me mëngë të shumta). Kjo veshje është përdorur në fshatrat e
Zadrimës (në stinë të ngrohta) në Shqipërin e Mesme dhe disa fshatra të
Matit, Martaneshit, Mirditës, Librazhdit, çermenikës etj.




5- Veshje me poture. Poturet kanë formën e
pantollonave të gjëra e të gjata deri në gju. Ndryshe nga veshjet e
tjera këto lloj pantollonash kanë mjaft ndikim (në formën e prerjes)
nga e njëjta veshje e përdorur në vendet orientale. Në pjesën e poshtme
të kë mbëve (poshtë gjurit) visheshin kalce prej shajaku. Ndersa në
pjesën e siperme vishej këmisha me mëngë të gjata e shoqëruar me një
jelek prej shajaku, i cili mbërthehej në pjesën anësore të gjoksit. Në
stinë të ftohtë vishej dhe një xhamadan me mëngë që i vareshin në
pjesën e pasme të trupit. Kjo veshje kishte edhe një pjesë tjetër që
dallonte nga krahinat e tjera, është pikërisht qeleshja e lartë ose
takija gjysmë sferike.

Kjo veshje ka patur përhapje të kufizuar, kryesisht
në Labëri, Mallakastër, Myzeqe etj. Poturet kanë zëvendësuar veshjen me
fustanellë aty nga fundi i shek. XIX.

Klasifikimi i veshjeve popullore është bërë duke u
mbështetur në pjesët e veshjeve që vishen në pjesën e poshtme të
trupit. Ndërsa pjesët e veshura sipër belit janë më të ngjashme me
pjesën tjetër, sideomos ato të burrave.

Përsa i përket larmisë dhe pasurisë së veshjeve të
ndryshme, ato janë krijuar si rezultat i dallimeve të grupmoshave,
gjinisë, rasteve kur përdoren, shtresave shoqërore të ndryshme,
profesioneve, stinëve të ndryshme etj, etj





Jo të gjitha elementet e veshjeve i përkonin të
njëjtës përiudhë lindje dhe zhvillimi. Midis tyre ndër më të vjetrat
konsiderohen këmishët e gjata, përparjet e zbukuruara me theka,
xhubleta, fustanella e burrave, llabania (mbuloje koke për burra dhe
për gra, e cila përdoret në kohë të ftohta, pelerinat, këllçijt,
opingat etj. Në përgjithësi veshjet popullore shqiptare trashëgojnë
mjaft elemente që vijnë nga përiudhat më të hershme të kulturës ilire,
gjë që percakton përkatësinë etnike të tyre.

Studimi dhe ruajtja e veshjeve popullore ka rëndësi
jo vetëm për të njohur këtë pasuri të madhe kulturore, por edhe për
zhvillimin e aktiviteteve të ndryshme etno-kulturore, veçanërisht për
zhvillimin e turizmit kulturor në Shqipëri.
--------- --- ---
Literatura:
A, Gjergji: Veshjet Shqiptare në Shekuj, Tiranë 1988.
Rr. Zojsi: Guna në traditën e populli shqiptar e të popujve të tjerë të Ballkanit, -Etnografija Shqiptare, III, Tiranë 1966.
A. Onuzi: Poçerija popullore në Shqipëri, Tiranë 1988, f. 3-44.
A. Onuzi: Tekstile të leshta të krahinës së Lumës, -Kultura Popullore, Tiranë 1989, nr 2, f. 117v.

une kam vesh veshjen e shqiperise se mesme Dymij e Mermerit i kam te gjyshes

Veshjet e qytetit të Shkodrës sipas këngëve popullore

Prof. dr. Afërdita Onuzi


Këngët popullore të qytetit të Shkodrës vazhdimisht kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve të ndryshëm. Për etnomuzikologët ato paraqesin interes jo vetëm për melosin e tyre, por edhe për veglat muzikore dhe formacionet shoqëruese. Studiuesve të poezisë popullore u kanë tërhequr vëmendjen forca emocionale dhe figurat artistike të përdorura në tekstet e tyre. Ndërsa historianët shpeshherë u janë referuar këtyre këngëve për të dokumentuar ngjarje të ndryshme historike. Ndërkohë, interes të veçantë paraqesin ato edhe për etnologët. Jo rrallë, në vargjet e tyre janë ndeshur informacione të vlefshme, që pasqyrojnë aspekte të ndryshme të jetës së përditshme dhe ngjarje të ndryshme. Veçanërisht të pasura me dëshmi të këtilla, janë këngët kushtuar ceremonialit të dasmës. Aty gjejmë të dhëna për disa mjeshtëri popullore, si atë të rrobaqepësisë, qëndistarëve, argjendarëve, pashmnaxhinjve, etj, për zakone e rituale të ndryshme, për gatimet tradicionale, për mënyrën e pajisjes së banesës popullore e, sidomos, për modën e veshjes së banorëve të qytetit.

Si studiuese e kulturës materiale, kësaj radhe kam zgjedhur si objekt të kësaj trajtese veshjet popullore. Është e natyrshme se gjëja e parë që duhet shqyrtuar në këto raste është mjedisi ku u krijuan këto këngë. Pra, cili ishte realiteti jetësor i krijuesve të këtyre këngëve dhe ku këndoheshin ato?

Sipas studiuesve të muzikës popullore shqiptare kënga qytetare shkodrane e arriti kulmin e zhvillimit të saj gjatë shek. XIX e veçanërisht në gjysmën e dytë të tij. Pikërisht në këtë kohë, qyteti i Shkodrës përjetonte kulmin e zhvillimit të tij ekonomik, historik, kulturor e social. Në këtë kohë kishin arritur apogjeun e tyre edhe mjeshtëritë e ndryshme popullore, sidomos ajo e rrobaqepësisë, argjendarisë, e kazazëve, e gdhendjeve artistike në dru etj. Në këto kushte, në Shkodrën e lulëzuar, prej kohësh ishte krijuar edhe një elitë shoqërore, e përbërë nga popullsitë e të dy besimeve (muslimanë e katolikë), e cila e kishte të nevojshme dhe i kishte të gjitha mundësitë të vishej dhe të jetonte me salltanete si ato të aristrokacisë së kryeqendrës së perandorisë osmane.

Këtë realitet e dëshmojnë jo vetëm veshjet luksoze që përdoreshin në atë kohë, por edhe stili dhe arkitektura e ndërtimeve të ndryshme, duke përfshirë dhe banesën popullore si dhe mënyrën e mobilimit të saj me orendi dhe shtroje të kushtueshme, me gdhendje artistike në dru, me pajisje dhe enë prej argjendi e porcelani të shtrenjtë etj.

Për shkak të lidhjeve të vazhdueshme tregtare, ekonomike e kulturore midis hapësirës shkodrane dhe kryeqytetit perandorak, gradualisht veshjet e modës orientale u përhapën edhe në shtresat e tjera qytetare, gjë që ndodhi jo vetëm në qytetet shqiptare, por edhe në ato të vendeve të tjera ballkanike. E vërteta është se moda orientale e të veshurit për shkak të vlerave estetike është ndier më shumë në veshjet ceremoniale, sidomos në ato të përdorura nga nuset ditën e dasmës, kur lipsej më shumë se kurrë ai luks e shkëlqim i krijuar nga zbukurimet e bëra me fije ari e argjendi. Ndaj dhe në vargjet e këngëve popullore përmenden më shumë veshjet e kësaj dite, të cilat herë janë të pranishme për të paraqitur bukurinë e nuses e herë për të treguar forcën ekonomike të familjes që bënte dasmën. Në një masë më të paktë, vargjet e këngëve qytetare shkodrane na informojnë edhe për modën e veshjes së burrave gjatë periudhës midis shek. XIX e deri në fillim të shek XX.

Mbështetur në burime të ndryshme dokumentare, si: testamente personash të ndryshëm, shënime udhëtarësh e studiuesish të huaj e vendas, si dhe tablo të piktorëve e të fotove të bëra nga piktorët e fotografët e kohës: Idromeno, Rrota, Marubi, etj, si dhe informacionit të marrë nga vargjet e këngëve popullore, mësojmë se në qytetin e Shkodrës përdoreshin disa tipe e variante veshjesh si për burra, dhe për gra.

Për veshjen e burrave, rezulton se bashkëjetonin njëkohësisht këto tipe veshjesh: ai me fustanellë të gjatë, i shoqëruar me këmishën prej faqelli (me qafëz), xhamadani, dollama e jeleku prej cohe të kuqe (të gjithë të zbukuruar me qëndisje brezi i mëndafshtë, dësllëqet (kallcet, prej cohe të kuqe, të zbukuruara me tehrie të zezë e me fije ari); këpucë të kuqe me llapa. Në kokë vinin fes tanuz me ngjyrë të kuqe të zbukuruar me një tufë të shkurtër të bërë me fije mëndafshi. Në një këngë shkodrane, mbledhur nga Kolë Gurashi, vërejmë se personi të cilit i ishte kushtuar kënga, ishte i veshur me fustanellë e dësllëqe.



Maço bregu del te ura,

Sa i bukur, sa i bukur

Fistanet turra, turra

Maço Begu del n’pazar

Sa i bukur, sa i bukur

Veshe dësllëq qëndis me ar….


Kjo veshje, e quajtur nga banorët e qytetit të Shkodrës “veshje kombëtare”, (e mbajtur nga shtresat e kamura), është përdorur deri në fund të shek XIX. Më pas u zëvendësua me veshjen “allafranga” (europiane).

Ndërkohë, në qytetin e Shkodrës mund të shiheshin edhe burra të veshur me tirq (çakshirë) e anteri shajaku (të zbukuruara me gajtanë të zi) si dhe me xhurdi me thekë. Në bel mbanin brez leshi me vija disangjyrëshe, mbi atë ngjishnin dhe silahun me dy kobure, ndërsa në kokë vinin qeleshe, (qylaf) të bardhë. Në këmbë mbathnin çorape leshi të bardha dhe këpucë me llapë të kuqe. Në vargjet e një kënge tjetër popullore thuhet:




Ky Hamz aga burrë i mirë

Me tagan e dy kobure…



Një pjesë tjetër e burrave të qytetit të Shkodrës, kryesisht të shtresave zejtare, visheshin me brenavekë të zeza, të qëndisura në pjesën e xhepave dhe tek këmbëzat me gajtana ngjyrëvishnje; këmishë të bardhë prej faqelli të qepur allafranga, anteri cohe ngjyrë uthull të fortë, jelek të qëndisur me harxhe, si dhe një brez të mëndafshtë ose prej leshi. Në këmbë mbathnin çorape të bardha prej pambuku, të gjata deri në pulpën e këmbës dhe këpucë stivaleti (emri i firmës). Në kokë përgjithësisht mbanin fes tanuz.

Nga fundi i shek. XIX, gradualisht filluan të shfaqen disa ndryshime në elemente të veçanta, që dikush i pëlqente e dikush i stigmatizonte, siç ndodh zakonisht kur futet një modë e re.

Një pjesë e popullsisë i pranoi këto ndryshime, ndërsa për disa të tjerë ato prishën traditën qytetare. Dukuri të tilla nuk mbeten pa u pasqyruar edhe në vargjet e këngëve popullore:

Për disa u ba inxhate (mode)

Me vu fesa mixhidije

Ose:

Me pas marrë prej letinit,

I thue vedit se jam shkodran.

Ato tufa si bisht minit

T’i hjedh era anë për anë.

Unë sot madje u qesha.

Tue u nisë me dalë n’pazar.

Jam veshë hallku me brekesha etj.



Ose

U ndru Shkodra n’petka t’bardha,

Vajti fjala der n’Mirditë....



Sipas të dhënave, ndryshime të këtilla në veshjen e banorëve të qytetit të Shkodrës kanë ndodhur në fillim të shek. XX, çka tregon se edhe këngët që i pasqyrojnë këto dukuri, janë krijime të asaj kohe.

Përsa u përket veshjeve së grave, ato paraqiten më të orientalizuara, gjerësisht është përdorur tipi i veshjes me çitjane, që në Shkodër janë njohur me termin “brenavekë”. Ky tip veshjeje ka ekzistuar në dy variante, njëri i mbajtur nga gratë e besimit musliman dhe tjetri nga ato të besimit katolik.

Gratë muslimane, veç brenavekëve prej pëlhure mëndafshi të fabrikuar (e të zbukuruar me lule shumëngjyrëshe), vishnin sipër tyre dhe një lloj këmishe apo fustani të gjatë prej mëndafshi të trashë, pa mëngë. Mbi të vishnin jelekun, xhyben dha anterinë me mëngë të gjata. Të gjitha këto pjesë bëheshin me cohë të kushtueshme e qëndiseshin me gajtana e shirita ari në atë masë, saqë të mos dukej sfondi. Siç thuhet në popull, “t’ngrime n’ar”. Në bel, sipas rastit, vinin brez prej argjendi ose një shall mëndafshi, ndërsa në kokë vendosnin një lloj kësule të zbukuruar me gajtanë dhe monedha prej ari, të quajtura dallfes. Në këmbë mbathnin çorape të bardhë prej mëndafshi si dhe një model pantoflash, të quajtura “pashmanga”, të cilat gjithashtu ishin të zbukuruara me qëndisje. Për të dalë jashtë shtëpisë vishnin meste prej saftjani (lëkurë keci). Kur dilnin, vishnin edhe një lloj xhakete të quajtur binish, e cila bëhej me cohë më të trashë dhe gjithnjë shoqërohej me një astar prej gëzofi. Pjesë përbërëse e kësaj veshjeje ishin stolitë e shumta prej ari dhe disa vargje me inxhi.

Gratë katolike parapëlqenin një variant tjetër brenavekësh. Ato ishin më të gjera dhe bëheshin me një lloj pëlhure me ngjyrë të zezë (e quajtur prekalinë), e cila sillej nga tregjet e vendeve perëndimore. Në pjesën e sipërme të trupit vishnin këmishë prej mëndafshi (endur në avlimend shtëpiak), me mëngë shumë të gjera, jakë me formë T-je, të zbukuruar me dantellë të bërë me gjilpërë. Mbi atë vishej jeleku me kokrra dhe xhybja e gjatë deri në bel, të dyja të bëra me cohë ngjyrëvishnje të errët ose blu, të qëndisura me gajtan prej mëndafshi, respektivisht blu të errët ose vishnje të errët.

Në bel mbanin shalle prej mëndafshi, të zbukuruara me katrore disangjyrësh, ndërsa në kokë vendosnin një shami të bardhë të tejdukshme, të shoqëruar më një pjesë në formë gjuhe, e cila bëhej me material të trashë prej mëndafshi të zbukuruar e të qëndisur me fije ari. Kjo pjesë quhej “sallman”. Gratë katolike kishin një frizurë karakteristike që krijohej nga flokë të ndara në mes. Në këmbë, njësoj si muslimanet, mbanin çorape të bardha dhe pashmangra të zbukuruara disi ndryshe nga ato të myslimanëve. Kur dilnin në rrugë, vishnin një si lloj pelerine e quajtur japanxhe. Stolitë e grave katolike ndryshonin në formë e modele, sigurisht nuk mungonte asnjëherë një varëse me kryq.

Në të njëjtën mënyrë paraqiten, të veshura nuset edhe në vargjet e këngëve popullore qytetare. Gjithashtu, përdoren të njëjtat terma për emërtimin e pjesëve të tyre.



Veshe dësllëqe qëndis n’ar

Branavreket i ke ibershimi

Çaprazet derdh prej florinit

Anterinë moj mitali,

Pashmangat me tufa arit,

Brezin shall, moj ç’ma ke ngjeshë,

Ka jelek të ngrimun’ o,

Ka dollamë të çilun’o



Ndërsa vargjet e një kënge tjetër, na japin informacion për mënyrën e veshjes së grave të besimit katolik:

Për sa gjethe që lshon mani,

Hije i paska nuses shamia,

Sumullat me dy bojna,

Jelekun qenisë me ojna.



Përgjithësisht, kjo ishte moda e veshjes për gratë e qytetit të Shkodrës deri në fund të shekullit XX dhe, më rrallë, në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit XX.

Sigurisht, luksi i veshjes së asaj kohe duhet të ketë qenë i përmasave të mëdha, që ato të fiksoheshin me këngë e t’i rezistonin kohës, për të ardhur deri më sot, të përcjella gojë më gojë. Është e natyrshme të ketë hiperbola. Qëndronin pranë e pranë dy bukuritë, nusja në moshën 15 -16 vjeçare dhe veshjet e ngrira n’ar, që të verbonin me shkëlqimin e tyre.

Aty nga vitet “20-30” të shekullit XX gratë muslimane të qytetit të Shkodrës filluan të përdornin një veshje tjetër, e cila, edhe pse e tipit me çitjane (dimi), ishte më pak e ngarkuar në pjesët përbërëse dhe ndryshonte në materialin e përdorur, si dhe në formën e prerjes. Është fjala për të njëjtën veshje me dimi prej materiali të quajtur mermer, e cila në këtë periudhë qe përhapur në të gjitha qytetet e Shqipërisë së Mesme.

Mendoj se pasqyrimi i veshjeve popullore në këngët qytetare të qytetit të Shkodrës lidhet në një farë mase edhe me faktin se një pjesë e krijuesve të këtyre këngëve kanë qenë mjeshtra popullorë, rrobaqepës e qëndistarë, të cilët kanë lënë gjurmë pozitive në zhvillimin e ahengut shkodran.

Gjithsesi, këngët e bukura shkodrane mbeten edhe një burim i pasur për të dëshmuar mbi kulturën materiale të këtij qyteti.