Dasma Shqiptare

Dasma Tipike Tropojare
Nder ceremonit me karakteristike te kesaj krahine pa dyshim eshte ajo e dsmes dhe si behet ajo. Dasma ne keto ane ka elemente dhe zakone . Karakteristike eshte se ne keto ane dsma behet me tupan e zurla.
Si caktohet dasma ne keto ane?
Zakonisht dasma caktohet disa muaj me pare qe ndryshe ne keto ane eshte e njohur si “Keputja e Penit” ose “Daja e Vades”. Caktimi i dasmes behet nga te dy palet. Pala e djalit shkon te ajo e nuses. Ne keto raste renkon. Shkon i zoti i shtepise i shoqeruar nga vellai, djali etj. Kur keta shkojne vajzat e Opojes zakonisht e kendojne kete keng apo ngjajshem keshtu:
Oj Kumrije lidhe qenin se po vina me ta pre penin.
Ore Hasan ore kopuk a po ja bojsh vajzes ni sofer buke,
Menjeher pas keputjes se penit fillon pregaditja e dasmes e rendesi te posaqshme i kushtohet nga ana e djalit. Nusja ma nuk del mbyllet dhe pregadit qejzin. Kur nusja pregadit qejzin vajzat e kendojne keshtu:
Fryni era madhe dhe na i shkuni theknat
Ori Kumrije hanum po ti presin petkat.
Fryni era madhe e na i shkuni grunet,
Oj Kumrije hanum ki mi hanger krunet...
Kur afrohet dasma atehere ngazhohet i tere farefisi i gjere i cili merr pjes ne pregaditjen e dasmes dhe gjerave ushqimore. Edhe keto gjera zakonisht behen duke bere shaka dhe duke kenduar. Vajzat ne kete rast japin lajmin e dasmes me keto kenge karakteristike:
Qile Hasan aga deren e madhe,
se po vine shoket me pi kafe,
Zjarrmi kall e dera qel,
Byjrum kafe me sheqer,
Hajdni hajdni mire se vini,
Te Hasan aga darsem kini,
Krejt i kena thirr krejt i kena grysh,
Kurkujna qefin sja kena prish,
Krisi pushka ra te rrasa
Hsan aga per hajr darsma.
Zoti i dasmes e hap deren dy jave para marrjes se nuses. Farefisi dhe miqesia keto dite zakonisht i shfrytezojne per keshilla dhe duke luajtur “filxhana” ose “fshehja e kapuqit”.
Pala fituese ne keto loje e kendon keshtu humbsin:
Ky hasani eshte i jemi her e pordhi her e feni,
Sili e Gege o ce prishi lojen keti Hasanit ja dhefsha gojen,
Kater ose pese dite para dasmes caktohet udheheqesi i dasmes. Dasmat ne keto ane behen me shpenzime shume te medha. # dite para dasmes i zoti dasmes dergon GRISHTARET keshtu quhen djemt e ri qe i ftojne miqt ne dasem. Ata kur therrasin veprojne keshtu: „ Kini selom pi Hasanit te vini ne dasem diten e shtune“
Dy dite para dasmes thirren bijat te cilat sjellin peshqeshe dhe dhurata per darsem. Ato priten keshtu:
Na ra dilli vija vija
Per Hasanin po mledhen bijat,
Na ra dilli te dollapi
Ori halla e modhe a po bahesh gati,
Nje dite para dergimit te rrobave te nuses vajzat zene kulaqin e nuses e dhendrrit e brenda ati kulaqi fusin shkopinj e para ne menyre qe pastaj te pjeket ne hi. Gjate kesaj ngjarje kendohen edhe kenget:
Gu e gu po bon gugaqi
Sonte Hasonit po ja zome kulaqin,
Nje dite para fillimit te dasmes skatesisht diten e premte pala e dhendrrit ja dergon nuses rrobat me arka e valigje te ndryshme te shoqeruar nga disa burra ku patjeter ketu duhet te jete daja. Edhe nusja njesoj kthen keso peshqeshe per dhendrrin dhe familjen. Ne kete rast kur nisen pala e djalit vajzat kendojne:
Na ka ra dilli i Shullanit
Po ja qojna petkat Kumrije honmit,
Oj kumrije fshihu pas dere
Aga baba a mun erdhe,
A mun erdhe a mun dole
Dil e rrokja kalin per dore,
Oj kumrije e holl si moni
A te ra tamon mitoni,
Oj Kumrije e holl si plepi
A te ra taman jeleki,
Vajza qe shkon nuse naten e fundit i mbledh shoqet e saj dhe ju shtron darke. Ketu ato ja vejne kanen prandaj kjo nate quhet si ”Kanagjegji”. Vajzat shoqet ja kujtojne te kaluaren nuses sa e sa here qajne dhe mallkojne fatin e tyre dhe te saj. Kurse vajzat e pales se dhendrrit gjate kesaj nate zakonisht kendojne kenge te tilla:
Oj Kumrije oj qekmexhe
A i mblodhe shoqet per kanagjegje,
Oj Kumrije kur e vune konen
A e harrove baben e nonen,
Oj kumrije shko kalle llomen
Edhe sonte me nonen,
Edhe sonte je te baba
Neser prama je te Hasan aga...
Dasma fillon ne mengjesin e dites se shtune. Kete dite eshte zakon dhe tradite sillet flamuri kombetar ne dasem qe zakonisht e bart nje nga kusherinjet e afert.
Diten e dyte mirret nusja e Dielle pra. Krushqit nisen pasi te hane dreke. Radhitja e tyre behet nga udheheqesi i dasmes qe eshte caktuar me heret. Deri para vitit 1981 ne krye te kolones printe hoxha por tash prin bajraktari me flamur kombetar. Nusja merret me veture tani perpara eshte marre me qerre, kije ose kuaj. Ne veturen e nuses jane personat e caktuar 3 gra pra halla, kunata dhe motra e dhendrrit dhe nje djal i vogel djali i kerrit.
Kur hyne keto gra ne veture vajzat i kendojne keshtu origjinal:
Kush po hyn ne serrem mrena
Halla Xhyle xhi e jemja,
Kush po hin mrena kerrit
Motra Fahri hanmi i shehrit,
udha mare zonjat e Shkupit
shkoni shihni shpin e kopukut...

PS/ do ta vazhdoje me vone kete teme se u lodha

Pas katër orësh udhëtimi përtej maleve, që nga Kukësi, më në fund mbërritëm në qytetin e Dibrës (Peshkopi), ku pa humbur kohë, duke pyetur e duke kërkuar, takuam disa nga burrat e moshuar të qytetit, të cilët pranuan të na rrëfenin mbi ritualet e kësaj treve. Dasma, lindja e vdekja edhe në këtë krahinë të Shqipërisë, patjetër që ka veçantitë e tyre, rritet dhe zakonet e shumta, që sigurisht nuk pretendojmë t’i zbulojmë sot deri tek e fundit... Ashtu si në ditët e sotme, ku para kurorëzimit vajza dhe djali pyeten nëse do ta duan njëri-tjetrin “në të mirë e në të keqe”, “në hidhërim e gëzime”, për t’u betuar më pas para Zotit, edhe në atë kohë, në Dibër, para imamit apo shehut, çiftit i bëhej e njëjta pyetje; 73-vjeçari dibran, Bajram Çenga tregon për “Shekullin” se “atëherë firmosej edhe në letër, pra me ligj kjo gjë, ashtu siç unë e kam bërë para 50-vjetësh...”. Përsa i përket pajës së nuses, për dibranët ajo nuk ka qenë tepër e rëndë; “Dy ose tri veshje komplet për nusen, ishin të detyrueshme në çdo rast. Por, kërkesat nga ana e shtëpisë së dhëndrit mund të shkonin deri në 7 apo 8 palë veshje, gjë që në atë kohë e rëndonte tepër familjen e nuses. Stolitë e nuses ishin napoleonat e varura në qafë e në veshje, si dhe monedhat e vjetra turke që shpoheshin dhe përdoreshin në vend të vathëve”,- thotë xha Bajrami. Dhuratat e para, shenja të fejesës, ishte shamia ose shalli për vajzën dhe riza për djalin. Më vonë piheshin kafet në të dyja shtëpitë dhe vendosej dita e martesës.

Krushqit marrin nusen
Gjithmonë, për të marrë nusen, krushqit e dhëndrit shkonin në numër tek. Do të ishin 7, 9, 13 ose 15 vetë, jo më tepër. Nga krushqit, tre prej tyre duhet të ishin shumë të përgatitur ose siç thotë populli “të rrahur me vaj e me uthull”. Njëri prej tyre nevojitej të ishte shumë i mençur e me përvojë të madhe, tjetri duhej të ishte me xhepat plot me pare, pasi “mund të gjobiteshin” nga krushqit e nuses. Ndërsa i treti kryesor i krushqve të dhëndrit, duhej të zgjidhej “trim e sypatrembur” në mënyrë që nëse teprohej me ngacmimet nga krushqit e nuses ose nga daja (që mund të kërkonte para shumë) ai të vepronte duke iu kërcënuar atyre. Të gjithë këta krushq që shkonin për të marrë nusen, ishin burra. Nusja mbulohej me duvak dhe me flamurin kombëtar. Atë e shoqëronin vllezërit dhe nuni apo kumbari. As lodrat apo veglat e tjera muzikore që kishin, nuk binin derisa nusja futej në kufirin e fshatit të dhëndrit. Atje i prisnin në hyrje të fshatit të gjithë me gëzim, lodra e këngë. Në raste të rralla, ndodhin edhe ngatërresa, sidomos kur takoheshin dy palë krushq. Në këto raste, njëra palë duhej të hapte rrugën dhe tjetra të kalonte, e duke mos lëshuar asnjëri fill, kanë ndodhur edhe vrasje. Madje, këtu në fshatin Shuman, gjendet një episod i habitshëm natyror me 22 gurë përballë njëri-tjetrit (11 në secilën anë) dhe një gur të 23-të të veçuar. Për 11 gurët e anës së majtë, të gdhendur nga natyra, njerëzit thonë se janë krushqit e gurëzuar, ndërsa në anën matanë ndodhet një gur i përkulur, për të cilin thonë se është nusja. E çuditshme është, se dhe në krahun tjetër janë 11 gurë. Tregojnë, se dikur ndodhi që dy karvane me krushq, një në ardhje e një në kthim, u vunë përballë në rrugën e ngushtë. Asnjë nuk i hapi rrugë tjetërit dhe u... vranë, e u gurosën... por këto lloj ngatërresash kanë qenë të rralla në Dibër dhe legjendat e moçme tregohen me të qeshur...

Pazari i dajave për nusen
Sigurisht, që nuk mund të harronim në këtë shkrim, episodin e pazarit të dajos së nuses me dajon e dhëndrit dhe krushqit e tjerë...
Një tjetër dibran i hershëm, madje i njohur dhe respektuar në gjithë zonën, siç ishte Ahmet Eqeremi, zbulon për ne një nga momentet më interesante të dasmës dibrane;
Përballja mes dy dajave, loja e zgjuarsisë, këmbimet e batutave dhe një alegori e retorikë e mrekullueshme gjallonte në të tilla raste, e ndoshta dhe sot, por e reduktuar në ndjeshëm, deri në zhdukje të këtij zakoni.
“Atje kishte një ndeshje mendimesh, intelekti dhe shpeshherë shoqërohej me një garë për trimëri e pasuri...”,- thotë Eqeremi. “Në muhabet e sipër, fillonte daja i vajzës që kishte të drejtat e veta; Ai do të pyetej për vajzën, por edhe do të kërkonte. Daja i nuses e niste duke kërkuar një sasi të madhe lekësh. Pastaj fillonin shokët e vet, “Jo, jo se i kemi miq! I kemi të dashtun. Prandaj ule këtë vlerë...”. Më tej, dilte një shok tjetër i dajos së nuses dhe thoshte: “Prapë shumë e ke, ne do çojmë vajzën nuse aty, ndaj ule edhe pak”. Më në fund, arrinte që daja i dhëndrit jepte shumë pak, ndonjë peshqesh për atë që bënte kafen, ndonjë dhuratë tjetër për nusen dhe një bakshish të vogël për derën. Shumë pak ishin ata që nuk të falnin. Nuk ishte dëshirë e dibranit për të ngacmuar mikun. Shumë rrallë, miqtë dilnin të pakënaqur nga dhomat. Në këto momente shpalosej urtia e krushqve mes batutave dhe frazave shumë të matura që këmbenin me njëri-tjetrin, duke dashur të ulnin çmimin që daja i dhëndrit duhet t’i paguante dajos së nuses. Shprehjet përdoreshin tepër alegorike dhe nuk ishin asnjëherë direkte: “Shqiponja ishte njëherë lart, por tani o ul në një kep...”,- që do të thotë se kanë qenë kohëra më të mira, por tani daja i dhëndrit është keq ekonomikisht. Më tej, oratoria vazhdonte me shprehje të tjera: “Rrasa atje në një arë, por miqtë e mi nuk më rregullojnë groshët...”. Kur daja kërkonte lekë mund t’ja niste “shtëpia është t’u më ra...”. Ndërkaq hidhej një nga krushqit për ta zbutur dajën: “Vërtetë është shtëpia duke të ra, por na ke ne, të ndihmojm na!”. Pastaj daja e kthente: “Më ndihmoni ju, por jeni larg”, ndërkaq dikush tjetër mund t’ja kthente dajës, “me burrat tanë bëhemi shumë, nja 1000 plita t’i pres unë...”. Por, ka pasur edhe raste kur krushqit nuk janë marrë vesh dhe daja i nuses ka kërkuar shumë lekë, aq sa krushqit e dhëndrit kanë mbetur pa nuse dhe janë detyruar të vijnë më pas, e ta marrin me forcë vajzën...

Nusja shikohej nga unaza
Para se nusja të hynte në shtëpi, dhëndri zinte një vend “strategjik” nga ku mund të shikonte gruan e tij të ardhshme. Ndërkaq, dhëndri nxirrte unazën dhe e vinte në sy në mënyrë që ta shikonte nusen për herë të parë nëpërmjet saj. “Unë vetë e kam parë nusen ditën e dasmës që brenda unazës”, tregon Mendu Lusha. “Më parë ne nuk kishim bërë takime dhe aty unë e pashë gruan me duvak, për herë të parë, nëpërmjet unazës së florinit”. Pastaj, nusja ndalej te porta e shtëpisë dhe në dy krahët i futeshin bukët, pastaj kungujt. Teksa hynte brenda nusja, i hidhnin edhe një gjel mbi kokë. “Me një hatllagi (shkopi që hapen petët e byrekut) hoxha i ngre pastaj duvakun nuses.

Rritet kur hyn nusja tek dhëndri
Më tej, nusja hynte në shtëpinë e dhëndrit ku bëhej dasma me aheng të madh. Tri ishin veglat kryesore të muzikës; Çiftelia, lodra dhe cula (vegël e ngjashme me gërnetën), ndërsa shumë më vonë u fut edhe violina. Ndërkaq, dilte dhëndri dhe qëllonte tri herë në një kodër me pushkë. Kuptimi ishte i disafishtë; Dhëndri është gjallë, por edhe që tani nusja dhe krushqit janë në mbrojtjen e tij. Nusja atë ditë vetëm rrinte e heshtur. Hedhja e orizit, grurit dhe vënia e bukëve në duart e nuses, nuk ishin fenomene fort të dukshme por megjithatë kryheshin. Nuses i vihet edhe raki që ta derdhë me këmbë, e cila është për të hequr të keqen bashkë me rakinë, e cila konsiderohet si një e keqe më vete. Bashkë me rakinë derdhet edhe një gotë e ujë, për të hequr syrin e keq dhe për t’i sjellë çiftit fat të mbarë. Por, derdhja e rakisë atje ku shkelte nusja, bëhej edhe për ta ruajtur nusen që të “mos ta zinte magjia”.

Nata e parë e dhëndrit me nusen
Atë darkë, kur nusja për herë të parë mbyllej pas darkës me dhëndrin brenda në dhomë, shokët e dhëndrit nga jashtë dhe në oborr, këndonin këngë ngacmuese duke e vënë në lojë dhëndrin e ri. Ata qeshnin me dhëndrin e hidhnin valle. Dibrani Mendu Lusha, teksa bisedon me ne, kujton disa vargje që ja kanë kënduar atij vetë gjatë martesës: “Pjergull o, moj pjergull o, i lë vetë beqarët në livadh, duke kullotur gomarët...”. Shokët ngacmonin me lloj lloj batutash: “Dhëndër, mos e fal nusen për sonte...”. Por duhet pasur parasysh se të gjitha këto batuta këmbeheshin dhe thuheshin nga njerëzit e afërt, pra brenda gjakut, pasi në dasma nuk thërriteshin shokët e punës apo njerëzit që nuk ishin në fis. Teksa është ngjitur lart nëpër shkallë, për të shkuar i lumtur në natën e parë të tij me nusen, ai tregon se të gjithë tentonin ta gjuanin kush më lehtë e kush më fort. “Na këndonin te dera dhe pas 20 minutash futeshin nuset e dajës, daja dhe të afërm të tjerë dhe së bashku hanim petullat”. Me ngrënien e petullave, ia niste nusja e pastaj dhëndri e më pas të gjithë të tjerët që i rrethonin. Pas kësaj, të afërmit ngriheshin dhe i linin vetëm nusen me dhëndrin. Të nesërmen në mëngjes, ajo që duhej të zgjohej e para e shtëpisë dhe të dilje përjashta ishte nusja e re. Duke mbajtur përdore një djalosh 5-6 vjeçar, nusja shkonte tek çezma e fshatit apo qytetit dhe mbushte ujë. Të paktën kështu ka qenë kjo traditë, deri vonë në Dibër...

Më tepër se një grua?
Eqeremi, i njohur tepër brenda dhe jashtë sektit mysliman të zonës, tregon se “martesa me shumë gra në fenë myslimane është e ndaluar kategorikisht. Por, ka një përjashtim; Në rast se gruaja e parë vdes, ke të drejtë të martohesh me të dytën, ose nëse gruaja e parë ka lindur 5 fëmijë dhe nuk është në gjendje t’ju shërbejë siç duhet, atëherë burrit i lind e drejta për të marrë një grua të dytë. Gjithmonë, kur merret pëlqimi edhe nga gruaja e parë. Një kusht i vendosur nga feja islame për burrin, është që ai duhet të kujdeset në mënyrë të veçantë për të dyja gratë. Nëse i ble njërës një rrobë, duhet të bëjë të njëjtën gjë edhe me tjetrën. Nëse i rregullon njërës një dhomë, duhet ta bëjë këtë gjë edhe për nusen tjetër. Pra, duhet t’i trajtojë gratë në mënyrë sa më të barabartë”.
https://www.youtube.com/watch?v=iSXDbt261No

Naki veje dasmen e Shotes si eshte bere video dhe fotot i ke tek une edhe kjo do ishte shume e bukur

Donaaaaaaaaaaaaa pasha koken e babit veq bene kete gje se ai eshte krejt ejvallah menihere e qet se edhe ti sje ma e mire. Ju vras besen jua jap

Dasma ne krahinen e Kukesit

Dasmat në krahinën e Kukësit nisnin zakonisht
ditën e enjte, ndërsa në ditët e sotme kryesisht ka mbetur e diela,
ashtu si në gjithë Shqipërinë. Shuaip Halilaj thotë: “Të enjten, ai që
merrte nusen, çonte rrobat e nusërisë te vajza, si dhe pajisjet e
tjera. Veç kësaj, familja e dhëndrit u dërgon edhe disa dhurata
prindërve të nuses. Më parë dërgoheshin çorape leshi të bëra me dorë,
ndërsa tani dërgohen këmisha. Për ata që dërgojnë rrobet në shtëpinë e
nuses, atje shtrohet një drekë me gjithë të mirat.

Rengu i dasmës, dru dhe fyerje për dhëndrin

Në
darkë, të enjten komshinjtë shkojnë e urojnë, dhe deri të shtunën bëjnë
një lojë tradicionale me filxhanë. Fshihet një unazë në 10 filxhanë,
dhe tepsia me këto filxhanë u kalon të dyja skuadrave nëpër dhoma. Kush
e gjen unazën, merr pikë. Është një lojë që vazhdon deri në 51 pikë dhe
kush fiton për 3 net rresht ngrihen në këmbë dhe këndojnë, dhe me humor
e batuta ngacmohet pala e humbur në lojë. Nuk mungojnë edhe “batutat e
rënda” si p.sh. “fryni era e rrëzoi dushkun, erdhi dhëndri me përpush”
ose “nuk i meni (pushoi) qeni fjalët, të të jap një m…nga dhëmbët”.
Këto përdoreshin si humor, por edhe me ndez muhabetin. Pastaj, veç
lojës, këndohet ndonjë këngë, tregohen histori e legjenda. Ndërkaq,
jashtë mund të zhvillohen lojëra të tjera: si gara me kuaj, apo loja e
shamisë, ku të gjithë gjuajnë dhëndrin, nëse ai guxon të hyjë në lojë.
Veç kësaj nëse dhëndri nuk rri vëzhgues por hyn në lojë, e ngacmojnë
keq, madje, edhe mund t’i flasin rëndë ose godasin.



Krushqit, dhe gjoba e dajës së nuses

Pasi
kalojnë tri ditë, të dielën e dasmës zakonisht 11 veta, të zgjedhur,
niseshin në kuaj, me një të moshuar e të mençur në krye, niseshin për
të marrë nusen. Atje ndodhnin debate dhe ngacmime mes thëniesh të
dykuptimta, që hidheshin e priteshin mes krushqve. Pra ndër këta
zgjidhet një kryetar i krushqve. Grupi kërkon të takohet së pari me
dajën e nuses dhe kërkojnë ta njohin dajën. Daja sipas traditës, ka të
drejtë të kërkojë një shpërblim nga përgjegjësi i krushqve të dhëndrit.
Më parë i liheshin 2 napolona. Kjo justifikohej, pasi daja quhej si
pushkë, pra mbronte fëmijët dhe nderin e tyre, e meqenëse ka marrë këtë
sipërmarrje të rëndë, i takon ky shpërblim. Nëse krushqit nuk i
përgjigjen shumës së kërkuar, këtu ndizet biseda: ose për t”i dhënë
dajës lekët që kërkon ose nusen nuk e hipin në kalë. Nëse aty nuk
kuptohen krushqit, taksa shtohet. Nga dy napoleona bëhet katër. Kjo
tani është “zbutur” paksa, por prapë daja thirret i veçantë, pasi
rregullohen miqtë dhe ajo ditë quhet dita e dajës. Si përfundim
krushqit detyrohen ta paguajnë. Shuaipi tregon: “Bile ka ndodhur një
rast në fshatrat sipër nesh, kur krushqit nuk e kanë njoh për dajë
dajën e dhëndrit, personi që ka marrë iniciativën për të kundërshtuar
me fjalë dajën, i kërkon lekët atij. E pastaj ka dhe raste të tilla
p.sh. kur daja kërkon 100 mijë lekë dhe ia japin, ai i numëron dhe
thotë:” 90 mijë nuk më duhen se qenkan të vjetruara (nënteksti se nuk
jam duke të gjobitur)”.Ndërsa 10 mijë lekët që i mban, thotë se i merr
t’ ja japë mbesës. Tani është zbutur kjo, se deri para 20 vjetësh
askush nuk guxonte të luante me dajën. Pasi mbaronte kjo, nusja hipte
në kalë, ndërsa tani në makinë.



Nusja te dhëndri

Pasi
vjen, lihet një orë të pushojë. Aty sapo hyn në derë i japin një kupë
me mjaltë dhe me tre gishta lyen parmakët e shtëpisë që të shkojë jeta
ëmbël. I hedhin karamele, grurë e oriz tek dera. Kur hyn nusja i japin
në prehër një djalë të vogël. Kjo për arsye që kjo të bëjë djalë dhe ta
risin fëmijët me të dy prindërit. Më parë nusen nuk e linin as të
pushonte. Vajzat e fshatit e vënë në fillim të zonës për ta parë dhe
nisin e i këndojë për ta ngacmuar sa më shumë. Nëse ka raste apo ndonjë
zë të sjelljes jo të mirë, ose kanë dëgjuar se “ësht e egër, s’ësht
puntore apo ka ndonjë problem i këndojnë:”Moj nuse lulja mollës si
erdhe në vend të motrës...” ,ose vargje që i krijojnë në moment, ca e
lavdërojnë e ca e shajnë. Me nusen, e kanë më tepër atë ditë , por kur
dhëndri niset të shkojë për në dhomën e nuses atëherë kapin me të. Nëse
nusja reagon duke ndryshuar fizionominë për shkak të këngëve
provokuese, atëherë sharjet shtohen më tepër. Ditën që vjen nusja,
dhëndri bën banjë, ruhet e pastrohet dhe vishet me kostum gri të errët
ose të zi (më parë përdorej veshja karakteristike). Dhëndrit i
këndojnë, por pa e ngacmuar siç ndodh me nusen. Atij i këndojnë duke i
thënë me vargje që të mos harrojë familjen, nënën e babën. Të nesërmen
dhëndri është jashtë lojës, i përzierë me dasmorët, nuk ka ndonjë
aktivitet.



Nata e parë, dhëndri shqyen macen

Deri
para 30 vjetësh... Në një fshat të Kukësit, në Lumës ka ndodhur. Mënyra
se si futet dhëndri natën e parë në dhomën e nuses është e shpejtë,
tepër e vrullshme. Madje ai e mbyll dhe derën duke e përplasur me
gjithë fuqinë. Kjo pasi dhëndri është duke u ngjitur me vrap tek nusja,
teksa shokët e vet e gjuajnë në kokë, kurriz kush më lehtë e kush më
fortë. I qëllojnë me patate, madje edhe me ndonjë kungull. Mund të jetë
kungulli edhe pak i kalbur në ndonjë rast të mirë... Kështu dhëndri
duke ikur me shpejtësi të madhe hap dhe mbyll derën e dhomës së nuses
me shpejtësi. Ndërkaq llamba apo kandili fikej nga përplasja e portës.
Dhëndri për t’i treguar nuses se është i ashpër ka pasur raste që ka
zënë macen e shtëpisë dhe e ka shqelmuar e goditur fort, i ka
përdredhur kokën ose dhe e ka shqyer fare. Një praktikë disi e egër që
për fat të mirë nuk përdoret prej vitesh. Por nga kjo, në ditët e sotme
ka mbetur ende një fjalë, e cila përdoret për ta ngacmuar dikë. “Nuk e
paske shky macen, se ta ka mbledh gruja...”
Por le të kthehemi tek
nata e parë mes dhëndrit dhe nuses... Jemi pas momentit kur dhëndri ka
hyrë brenda me vrull dhe llamba është fikur. Këtu zhvillohet biseda e
parë me çiftit; “Ndiz llambën”, i drejtohet dhëndri nuses që ka mbetur
në terr. Nusja replikon “Nuk di ku ishte ndezur”. Dhëndri aty luan
rolin e nervozit, ndërkaq një nuse e zgjuar duhet t’ia kthejë: “Mos u
nxito, por më dëfto nesër kujt t”i dal?” Në këtë mënyrë nusja e pyet
burrin për rregullat, traditën e tij, kë duhet të takojë ajo të
nesërmen dhe kë jo nga njerëzit që vijnë në dasmë. Nëse dhëndrit nusja
nuk i pëlqen ai ja kthen “kujt të duash dili, edhe të mallkuarit dili
vetëm mua mos më del...”
Kështu ka qëlluar që ndonjëherë dasma pas
këtij momenti ka shkuar edhe në prishje dhe nusja është kthyer
mbrapsht. Batutat mes çiftit në momentin e mësipërm arrijnë deri sa
dhëndri nga mospëlqimi i thotë nuses “Paske 3 herë nga 30 e njëherë
10”. Pra nusja paska 100 vjet. Nusja sërish mund t’ia kthejë dhëndrit
duke ju Prayr me këto fjalë “mos u nxito, nëse s’do të lë një mendim të
pjekur apo një fjalë, do të lë një djalë”. Të gjitha këto urti e zakone
vajzat i kanë marrë nga tezet dhe hallat, të cilat i kanë mësuar dhe
këshilluar si të veprojnë. Pra këshillat nuk jepen nga prindërit.
Marrëdhëniet e vajzës me mamanë janë tepër të ngushta, por të mos folur
për babanë, me të cilin vajza është krejt hermetike. Ditën e hënë nusja
vendoset në një vend në qendër të dhomës dhe gjithë gratë e fshatit
vijnë e shikojnë turma-turma, njëkohësisht ato shohin edhe pajën që ka
qëndisur vetë nusja.



Pse të parat, vajzat e mëdha?

Fillimisht,
sipas traditës në zonën e Kukësit, por edhe në zonën më gjërë, pa u
martuar vajza më e madhe e shtëpisë, nuk martoheshin të tjerat. Kjo për
shkak se nëse do të martohej vajza e tretë apo e katërt, atëherë do të
kishin tepër probleme dy të parat... Opinioni do t’i gjykonte se ato
kanë të meta të mëdha përderisa kanë mbetur pa martuar. Ndaj martesa
është bërë dhe në plot raste vazhdon të bëhet sipas radhës për shkak të
kësaj “djegie” që mund t’i vijë motrave të mëdha po të martohen më
shpejt të voglat. Fejesa edhe sot e kësaj ditë në pjesën dërrmuese të
zonës së Kukësit bëhet jo në mënyrë direkte, pra me mblesëri, sigurisht
duke mënjanuar këtu pjesën më intelektuale të qytetit.

Lindja

Nësej
fëmija i parë lindte vajzë, ajo ditë dhe natë kalohej në heshtje. Por
në krahun tjetër, kur fati e bënte babain e ri me djalë, atëherë
festohej me të madhe. Bëheshin petulla, lajmëroheshin njerëzit për
aheng, e kështu me radhë. Burri dilte i nervozuar nga shtëpia e kur
takohej me shokët edhe mund që ta ngacmonin me batuta të tipit: “Ti
s’din si me bo muhabetin”, “S’të ec fillja të bësh djalë”...

Vdekja

Zakonet
e vdekjes, ndryshe nga ato të dasmës nuk kanë ndryshuar shumë nga një
shekull para. Në këto raste fatkeqe kuksianët, natën e parë nuk bën
mirë që ta qajnë të vdekurin. Ndërsa ditën tjetër kur vijnë njerëzit
për ngushëllime, të gjitha gratë e vajzat e qajnë të ndjerin gjithë
ditës deri në momentin që do të kryhet varrimi. Më pas familjarët
kthehen më parë në shtëpi për të pritur vizitat. Vizitorëve u ofrohej
një coffee sad11e dhe një cigare. Në ditët tona, ashtu siç tregojnë
banorët e fshatit Bicaj të Kukësit, ky zakon ka ndryshuar pjesërisht
dhe njerëzve nuk u jepet coffee sad11e por me sheqer. Kjo për shkak të
filozofisë që familja hidhërimin e mban për vete dhe nuk ka pse të
rëndojë me zi edhe miqtë që ngushëllojnë. Kjo traditë ka ndryshuar
kryesisht pas viteve ’90. Zija më parë ka qenë deri në 5 ditë, kurse
tani vazhdon sipas rastit, deri në 7 ose 9 ditë sipas ritualit fetar.
Pas 40 ditësh të afërmit shtrojnë një drekë për njerëzit e fisit, ku
flitet për të ndjerin, vlerat e tij, e kështu me radhë. “Në këto dreka
njerëzit shkojnë dhe japin edhe lekë të afërmve. P.sh. njerëzit e
fshatit nga 1000 lekë, miqtë nga 2000 e kështu me radhë sipas dëshirës
për të ndihmuar të afërmit e të vdekurit”,- tregon... Kuptohet që këto
lekë jepen për të lehtësuar sadopak familjarët në shpenzimet e shumta
të mortit dhe pasmortit me pritje-përcjelljet e njerëzve, coffeet dhe
drekat që shtrojnë për ta.