FORTIFIKIMET Në SHEKUJT XVIII-XIX Periudha e pashallëqeve të mëdha shqiptare.

Shthurja e regjimit feudale-ushtarak osman që sapo kishte
filluar në Perandorinë Osmane gjatë shekullit XVI, në shekullin XVII
kishte bërë hapa përpara. Ky proces u shfaq edhe në Shqipëri në pjesën
e parë të këtij shekulli.

Pakësimi i fushatave
ushtarake fitimtare, mbi të cilat mbështetej tërë sistemi i Perandorisë
Osmane, shpenzimi në mënyrë joproduktive i të ardhurave të fituara nga
luftërat dhe taksat, krijimi i shteteve të centralizuara në Evropën
Perëndimore dhe shpërngulja e qendrës ekonomike botërore nga Mesdheu në
bregdetin evropian të Atlantikut, ishin nga faktorët kryesorë që
shkaktuan rënien e Perandorisë Osmane.

Me
shthurjen e sistemit feudalo-ushtarak dhe dobësimin e pushtetit qendror
turk u dobësua edhe administrata shtetërore e Perandorisë. Kjo u dha
rast feudalëve të fuqishëm shqiptarë të fuqizoheshin ekonomikisht dhe
politikisht. Me forcimin e pozitave të tyre, ata tani mbanin pranë
vetes një aparat nëpunësish dhe një ushtri personale mercenarësh. Vetë
shteti turk, duke qenë në vështirësi të madhe financiare, i lakmonte
për vete pasuritë që ata kishin grumbulluar. Synimi që ata kishin për
t´u shkëputur nga sundimi osman bëri që të lindnin kontradikta të
ashpra midis feudalëve të mëdhenj shqiptarë dhe pushtetit qendror.
Shpeshherë sulltanët dërgonin ekspedita ndëshkimore kundër tyre. Me
kalimin e kohës këta feudale u kthyen në sundimtarë gjysmautonomë dhe
autonome që qëndronin në krye të territoreve të mëdha apo të vogla, që
u quajtën pashallëqe dhe që zëvendësuan ndarjen e vjetër administrative
të sanxhaqeve. Që në mesin e shekullit XVIII, në Shqipëri ishin krijuar
pashallëqet e Shkodrës, Delvinës, Vlorës, Elbasanit, etj. Sundimtarët e
pashallëqeve kthyen në vasalë feudalët e tjerë brenda pashallëkut të
tyre. Ata krijuan kështu aristokracinë e lartë shqiptare, familjet e së
cilës thirreshin oxhaqe. Tendenca për të zgjeruar pashallëqet në kurriz
të pashallëqeve fqinje, shkaktoi: shpërthimin e konflikteve të
armatosura midis sundimtarëve të këtyre pashallëqeve, të cilët
vazhduan, në disa raste, dhe me dhjetëvjeçare. Kjo periudhë
karakterizohet nga konflikte dhe luftëra të vazhdueshme midis
feudalëve, si dhe midis feudalëve nga njëra anë dhe masave të
shfrytëzuara të qytetarëve e fshatarëve nga ana tjetër.

Luftërat
feudale morën përpjesëtime më të mëdha, sidomos në pashallëqet e
Shkodrës, Beratit dhe Janinës, të cilat shërbyern dhe si bërthama për
krijimin e pashallëqeve të mëdha shqiptare. Në funksion të kësaj
gjendjeve qenë ngritur dhe fortifikimet. Zakonisht, në qytetin kryesor
të pashallëkut, ku ishte edhe rezidenca e sundimtarit, vërehen gjurmë
më të dukshme të ndërtimeve mbrojtëse të kësaj periudhe. Këto rezidenca
qenë ngritur në kalatë që ekzistonin edhe më parë, si Shkodra, Berati,
Janina, etj, të cilat u plotësuan me ndërtime mbrojtëse të reja, që u
përgjigjeshin më mirë zhvillimit që kishte marrë artileria. Ka pasur
edhe raste në ndonjë pashallëk të vogël, si ai i Delvinës, ku janë
mjaftuar me ndërtimet ekzistuese pa bërë ndonjë rindërtim të
rëndësishëm. Pas një periudhe të gjatë ndërprerjeje, në këtë kohë janë
bërë ndërtime të kufizuara edhe në qendrat e fortifikuara të sanxhaqeve
dhe vilajeteve të dikurshme, si në Elbasan, Krujë, etj. Për Elbasanin
kjo del qartë edhe nga një dokument i vitit 1802, ku thuhet se Abdulla
Pasha, vuri fshatarë nga rrethi i Elbasanit për të pastruar hendekun e
kalasë që ishte i mbushur dhe mbylli dy portat e jeniçerëve, punime që
zgjaten 2 vjet.

Në periudhën e pashallëqeve,
kalaja e Elbasanit ruajti karakterin e saj mesjetar, veçse në një kullë
që shihte nga pazari, mbi të cilën sot ndodhet kulla e sahatit, u hapën
tri frëngji të mëdha për topa.



Fig. 162 — Kalaja e Elbasanit. Kullë e rindërtuar në shek. XVIII.
Kalaja
e Peqinit nga një kala garnizoni u kthye në rezidencë për feudalët
vendas. Asaj ju shtuan katër kulla, tri poligonale dhe një
katërkëndëshe. Dy nga kullat e qosheve, që ishin të rrumbullakëta u
kthyen në poligonale,



Fig. 163 — Kullë e shek. XVIII në kalanë e Peqinit.
u
mbyllën me mur hapësirat midis bedenave, duke krijuar një parapet të
pandërprerë, në të cilin u hapën frëngji topash dhe pushkë (1) .

Pjesa
e sipërme e parapetit dhe e kullave u konturua me një kornize gurësh të
vendosur në formë dhëmbësharre. Gjithashtu, kullat u pajisën me frëngji
pushkësh dhe topash.



Fig. 164 — Kullë e shek. XVIII në kalanë e Peqinit. Planimetria e kullës.
Muret
e kullave të periudhës së parë u rikonstruktuan, duke iu shtuar në
pjesën e brendshme një mur me trashësi 0,60-0,75 m, mbi të cilin
mbështetej kupola prej guri, që ndante katin e parë me të dytin. Këto
kulla, në këtë periudhë, përbëheshin nga dy kate, ku secili kat kishte
nga një kthinë të pajisur me frëngji. Katet e para kishin nga tri
frëngji topash dhe dy pushkësh, me nga tri të çara për gjuajtje, ndërsa
kati i dytë ishte pajisur vetëm me frëngji pushkë. Kullat mbuloheshin,
si dhe në periudhën e parë, me çati. Veshja nga jashtë dhe kthimi në
poligonale (tetëkëndëshe) i kullave të rrumbullakëta të qosheve është
bërë në mënyrë të tillë që faqet të bien me pjerrësi mbi terrenin. Të
njëjtën pamje kanë edhe kullat e ndërtuara rishtazi. Prej tyre, më e
rëndësishme është një kullë e madhe poligonale në mesin e murit
verilindor. Në ndryshim nga kullat e tjera, kati i parë i saj ndahet në
tri kthina të vogla, të mbuluara me qemere cilindrike, të cilat ndahen
në vetvete në dy kate me dysheme druri, duke u lënë një lartësi prej
1,40 m bodrumeve, që shërbenin si depo. Kati i sipërm i kësaj kullë
kurorëzohet nga një parapet i pajisur me frëngji të shumta pushkë.
Frëngjitë e topave të shek. XVIII, ndryshe nga ato të periudhës së parë
të ndërtimit (shek. XVI), kanë në planimetri formën e dy trapezave të
bashkuar kundrejt brinjëve më të ngushta, ku secila prej tyre mbulohet
me nga një qemer trungkonik. Kështu, ato lejojnë vendosjen e topave të
kalibrave më të mëdhenj dhe një manovrim më të mirë të tyre. Frëngjitë
për pushkë na paraqiten në anën e brendshme në formën e një kamareje
drejtkëndëshe me tri të çara vertikale, të cilat kontrollojnë drejtime
të ndryshme.

Me ripërshtatjet që ju bënë kalasë
së Peqinit, ajo u bë e aftë për t´i rezistuar për njëfarë kohe fuqisë
sulmuese të një feudali fqinj. Kështu, kalaja e Peqinit, mundi t´u bëjë
ballë për 8 muaj topave të ulqinakëve që sollën bushatllinjtë nga
Durrësi, më 1775, si dhe një rrethim tjetër prej 6 muajsh në vitin 1785 (2) .

Kalaja
e Peqinit, duke qenë në kufi të dy pashallëqeve më të mëdha, atij të
Shkodrës dhe Beratit, është lakmuar prej të dy palëve dhe është bërë
shkak luftërash dhe grindjesh të vazhdueshme, për të mbajtur në zotërim
atë dhe për pasojë edhe krahinën përreth.

Mbeturina
të rëndësishme të periudhës së pashallëqeve konstatojmë edhe në kalanë
e Beratit, Krujës dhe Shkodrës. Në Krujë, nga kjo periudhë ruhet një
kullë e rrumbullakët, në anën lindore të kalasë. Kulla është pajisur me
katër frëngji të mëdha topash, me hapje në anën e jashtme dhe ngrihet
fare pak mbi sheshin e kalasë. Po kësaj periudhe i përkasin dhe një
pjesë e mureve të parapeteve të përshkuara nga frëngji për armë zjarri.

Në
Bërat, ndërtimet mbrojtëse të shek. XVIII-XIX zënë vend më të
rëndësishëm, pasi Berati ishte qendra e njërit nga tri pashallëqet e
mëdha shqiptare. Këto ndërtime janë kryer në periudhën e sundimit të
Ahmet Kurt pashës dhe më vonë, kur Berati ra nën sundimin e tij, prej
Ali pashë Tepelenës. Ahmet Kurt pasha e rindërtoi kalanë me 1768.
Punimet zgjaten 5 muaj dhe punuan 450 ustallarë (3) .
Më vonë, Ali pasha, përveç rindërtimeve që bëri brenda në kala, ndërtoi
nga themelet një kështjellë të vogël mbi një kodër në verilindje të
saj, përballë hyrjes kryesore.

Nga kjo
kështjellë, e njohur me emrin «kalaja e Biftës», sot nuk ruhet më asnjë
gjurmë. Ndërtimet e periudhës së pashallëqeve në kalanë e Beratit
konsistojnë, përveçse në riparimin e mureve dhe në ndërtimin e
parapeteve me frëngji, në oborrin e fortifikuar, pranë hyrjes kryesore,
në ndërtimin e disa kullave dhe në hapjen e ndonjë frengjie për topa
gjatë murit rrethues. Për t´u përmendur janë dy kulla në anën jugore,
të cilat kontrollojnë rrugën që kalon gjatë luginës së Osumit, bri
kodrës së kalasë, si dhe të një kullë poligonale për artileri, të
shkëputur nga muret rrethuese, e cila kontrollon më nga afër këtë zonë.



Fig. 165 — Kullë e shek. XIX në kalanë e Beratit.
Kullat
e kësaj periudhe kanë forma poligonale, zakonisht gjashtëkëndëshe me
faqe që bien me pjerrësi mbi terrenin. Muret e tyre kanë një trashësi
prej 2.5 m dhe janë të ulëta, në pjesën e brendshme, deri në nivelin e
katit të dytë, për të pasur qëndrueshmëri kundrejt goditjeve të
artilerisë, janë të mbushura me dhë, ndërsa kati II i lirë është
pajisur me frëngji për topa. Kulla e veçuar pranë bregut të lumit është
me tri frëngji të mëdha për topa të kalibrit të rëndë. Frëngjitë, në
anën e brendshme kanë një gjerësi prej l m, ndërsa nga jashtë hapën me
2.80 m dhe mbulohen me qemere trungkonike. Siç kuptohet dhe nga gjurmët
e ruajtura, kulla mbulohej me çati. Faqet e jashtme të kësaj kullë janë
ndërtuar me gurë të vegjël, të latuar në forma drejtkëndëshe, të
vendosur në rreshta paralele. Kati i poshtëm i mbushur me dhe,
kufizohet prej ambientit të frëngjive në anën e jashtme nga një kornize
gurësh të punuar, që dalin në formë dhëmbi. Nga kjo pikëpamje ajo të
kujton ndërtimet fortifikuese të Ali pashë Tepelenës dhe ngjason më
tepër me kullat e kalasë së Gjirokastrës e Tepelenës.

Kalasë
së Shkodrës, në kohën e sundimit të pashallarëve bushatllinj, ju bënë
disa ripërshtatje. Muret perimetrale u pajisën me frëngji të mëdha për
topa. Si dhe në kalatë e tjera të kësaj periudhe, ato kanë në
planimetri formën e një trapezi me bazën e madhe të drejtuar në anën e
jashtme. Një kullë masive, me planimetri të çrregullt, e ndërtuar për
artileri, qe ngritur në skajin perëndimor të kështjellës dhe
kontrollonte rrugën që vjen nga Lezha për në Shkodër si dhe kalimin e
Bunës tek ura e Bahçallëkut. Ajo ka një dalje sekrete jashtë mureve të
kalasë, e cila është maskuar prej shikimit nga poshtë me anën e një
muri të vogël tërthor, i cili, me trashësinë e tij prej 2,50 m
shërbente edhe për ta mbrojtur këtë dalje nga goditjet me armë zjarri
apo artileri.



Fig. 165a — Kalaja e Shkodrës. Kullë e periudhës së Bushatllinjve, shek. XVIII.
Kulla
ka një lartësi prej 12 metra dhe trashësi muresh 2,20 m. Ajo ndahet në
tri kate nga qemere cilindrike me muraturë guri. Platforma e kullës e
kurorëzuar nga frëngji të mëdha topash, ndodhet në një rrafsh me
terrenin e brendshëm të kalasë. Kështu, për të hyrë në katin e sipërm
të kullës, është ndërtuar një tunel i mbuluar me qemer, i spos-tuar në
brendësi të kalasë, nëpërmjet të cilit zbritet me shkallë në katin e
sipërm të kullës, ndërsa katet e tjera lidheshin midis tyre me shkallë
të gurta, të ndërtuara në një skaj të murit perimetral të saj. Por
ndërtimet më të rëndësishme u kryen në pjesën qendrore të kalasë,
paralel me murin ndarës të oborrit të dytë, në atë kohë i rrënuar, u
ndërtua një mur i ri me lartësi 5 m, i cili ndërpriste mespërmes
territorin e brendshëm të kalasë. Gjatë këtij muri ruhen dy porta,
njëra në skajin lindor ndërsa tjetra në mes. Portat janë mbuluar me
qemere cilindrike, që në pamjen ballore përfundojnë me një hark trefish
gurësh të punuar me kujdes,



Fig. 165b — Porte në murin ndarës të oborrit të dytë shek. XVIII, Shkodër.
rreth
20 m larg këtij muri, në brendësi të kalasë, është ndërtuar dhe një mur
tjetër paralel me të parin, që së bashku veçojnë pjesën qendrore të
kalasë. Brenda tyre kanë qenë ndërtuar midis të tjerave edhe depo të
nëndheshme, njëra prej të cilave ruhet akoma në gjendje të mirë.
Periudhës së pashallë-qeve i përket dhe rindërtimi i një pjese të mirë
të murit ndarës të kështjellës, i cili në pjesën e sipërme është
pajisur me frëngji për armë zjarri. Të gjitha ndërtimet e kësaj
periudhe dallohen nga teknika e ndërtimit me gurë të latuar me kujdes,
në forma të rregullta katër-këndëshe, të vendosura në rreshta paralele.
Nganjëherë janë përdorur ganxha prej hekuri tërthor fugave paralele, që
lidhin rreshtat e gurëve, ashtu siç i takojmë dhe në urat e shek.
XVIII-XIX. Gjithashtu, në disa nga gurët e veshjes, në vende të dukshme
janë gdhendur shpata me teh të harkuar, simbol i njohur dhe në ndërtime
të tjera të shek XVIII-XIX.

Por midis gjithë
sundimtarëve të pashallëqeve, u dallua për ngritje fortifikimesh Ali
pashë Tepelena, i cili nga fundi i sundimit të tij, mundi të krijojë
një shtet thuajse të pavarur, me kryeqendër Janinën. Në kufijtë tanë
shtetërorë ndodhet vetëm një pjesë e kalave të ndërtuara apo të
rindërtuara prej tij, si Tepelena, Gjirokastra, Shën-Triadha,
Mahallaja, Porto-Palermo, etj. Qëllimi i Ali Pashës në ndërtimin e një
rrjeti të tërë fortifikimesh në territorin e sunduar prej tij ishte jo
vetëm zhdukja e anarkisë feudale dhe sundimi i plotë i vendit, por edhe
krijimi i një shteti të pavarur shqiptar, ku të përfshihej edhe
Shqipëria Veriore. Midis ndërtimeve të tjera Aliu u vuri rëndësi të
veçantë fortifikimeve dhe nxitoi të ndërtonte një sistem të tërë
kështjellash dhe kullash të veçuara, pasi parashikonte një konflikt të
armatosur me Turqinë. Prandaj kështjellat e tij janë ngritur në pika të
rëndësishme strategjike, pranë rrugëve nga mund të kalonte ushtria
turke si dhe në qytetet dhe portet kryesore. Për më tepër, Ali pashë
Tepelena filloi të krijonte një rajon tepër të fortifikuar në krahinën
malore të Sulit, të cilën do ta kishte në rast nevoje si vend të
rezistencës së fundit, për të pasur mundësi të grumbullonte dhe
riorganizonte forcat kundër ushtrisë turke superiore në numër.

Në
ndërtimit e tij ushtarake Aliu përdori një numër të madh arkitektësh
dhe inxhinierësh të huaj francezë dhe italiane, por në krye të
punimeve, nga viti 1800 deri rreth 1812, qëndronte Petro Korçari (4) , një mjeshtër shqiptar, të cilin konsulli i përgjithshëm i Francës në Shqipëri, Fransua Pukëvili, e quan «Voban» (5) të
tij. Vetë Aliu ndërhynte shumë në punimet dhe nuk kishte besim në
arkitektët e huaj. Ai përdori për ndërtimin e kështjellave mjeshtra nga
krahina e Korçës, Përmetit, Gjirokastrës, Janinës dhe Dibrës.

Veç
kalave që ndërtoi Ali Pasha, jashtë territorit të sotëm të Shqipërisë,
si në Janinë, Prevezë, Artë, Sul, etj., ai ndërtoi shumë fortifikime
edhe brenda këtij territori, si në Tepelenë, Gjirokastër, Shën-Triadhë,
Butrint, Mahalla, Libohovë, Shën-Vasi, Porto-Palermo, Bërat.

Pjesa
më e madhe e këtyre fortifikimeve ruhet në gjendje të mirë apo të
mjaftueshme për t´u studiuar. Ndërtimet ushtarake të Ali Pashës
dallohen nga teknika e ndërtimit me gurë të latuar me kujdes, dhe kur
lejonte terreni, nga format e rregullta gjeometrike, në të cilat
mbizotëronte drejtkëndëshi, nga kullat dhe muret e ulëta e me faqe të
pjerrëta në anën jashtme, frëngjitë e mëdha për topa me hapje nga
jashtë si dhe nga disa elemente dekorative, si kornizat prej guri, që
konturojnë zakonisht pjesën e sipërme të kurtinave dhe kullave, me
lartësi të barabartë. Jo të gjitha kalatë e Ali Pashës janë të një
rëndësie dhe u është kushtuar i njëjti kujdes. Sipas qëllimit dhe
rrethanave, në të cilat ato u ndërtuan, kombinohet utiliteti,
qëndrueshmëria dhe madhështia.

Vendlindjen e
tij, Tepelenën, Aliu donte ta bënte një rezidencë të dytë të tij pas
Janinës që të mos binte më poshtë nga ajo nga shkëlqimi dhe madhështia.
Por para se të ndërtonte kalanë në këtë qytet, Aliu synoi të
nënshtronte një herë krahinën e Gjirokastrës, Delvinës dhe Himarës e
sidomos të kishte një dalje në det në këtë zonë, ku si vendin më të
përshtatshëm gjeti Butrintin. Kështu, rreth vitit 1797, ai ndërtoi një
kështjellë të vogël në fshatin Mahalla të Delvinës, mbi nië kodër të
ulët, nga ku zotërohej një pjesë e luginës së lumit Pavlla. Kjo ishte
një kështjellë e dobët, muret e saj kishin një gjerësi prej vetëm 0,75
m dhe lartësi 3,50 m. Me planimetri në trajtën e një trapezi, ajo ka
katër kulla drejtkëndëshe në qoshet dhe dy hyrje, nga të cilat hyrja
kryesore përshkon murin verior, ndërsa tjetra, më e vogël, murin jugor.



Fig. 166a — Kalaja e Mahallasë, Sarandë. Pamje e brendshme.



Fig. 166b — Kalaja e Mahallasë, Sarandë. Planimetria.
Kullat
me lartësi 7 m janë ndarë me dysheme druri në dy ose në tri kate. Ato
bien me faqe vertikale dhe i ngjajnë më tepër një banese të zakonshme
të fortifikuar se sa kullave të një kështjelle. Katet e para janë
pajisur me frëngji pushkë dhe ndonjë dritare të vogël, ndërsa katet e
sipërme, që shërbenin për banim, ndriçoheshin nga dritare relativisht
të gjera, të mbuluara me harqe guri ashtu siç i takojmë edhe në banesat
e kësaj kohe. Të gjitha kullat mbuloheshin me çati me konstruksion
druri me katër kullime. Brenda kështjellës qe ndërtuar një banesë,
konturet e jashtme të së cilës shquheshin akoma midis rrënimeve.

Kështjella e Mahallasë



Fig. 166c — Kalaja e Mahallasë, Sarandë. Pamje e përgjithshme.



Fig. 166d — Kalaja e Mahallasë. Rikonstruksioni.
ndryshon
shumë nga cilësia nga shumë fortifikime të tjera të ndërtuara prej Ali
Pashës. Kjo ndodh jo sepse ishte një nga fortifikimet e para të
ndërtuara prej tij, por nga vetë qëllimi dhe rrethanat, në të cilat u
ndërtua. Pa dyshim, ajo u ngrit në një kohë mjaft të shkurtër, gjë që
ta sugjeron edhe sasia e paktë e materialit të përdorur.

Ali
Pasha e ndërtoi këtë kala për të qenë më afër ngjarjeve, që po
zhvilloheshin në Butrint pas likuidimit të Republikës së Venedikut dhe
pushtimit nga francezët të Ishujve Jonianë dhe për të pasur një
vetëqëndrim më të sigurtë kundrejt ndonjë sulmi të papritur prej
sanxhakbeut të Delvinës, që ishte në armiqësi me të. Pra, ajo qe e
caktuar ti qëndronte sulmit të një fuqie të vogël dhe armëve të lehta.

Vetë
pozicioni i kësaj kalaje, në një vend të thellë e të izoluar, të
rrethuar në të katër anët me kodrina e male, fshihte synimet e Ali
Pashës për pushtimin e Butrintit para se Turqia të kishte hyrë në luftë
me Francën. Një qëllim të ngjashëm ka pasur edhe kështjella e
Shën-Triadhës.



Fig. 167 — Pamje e kalasë së Shën-Triadhës, Gjirokastër.
Ajo
u ndërtua për të mbajtur nën presion qytetin e Gjirokastrës, të cilin
Aliu prej kohësh ëndërronte ta fuste nën zotërimin e tij. Kështjella e
Shën-Triadhës u ndërtua rreth viteve 1809-1810 mbi një nga lartësitë e
vargut të kodrave, që shtrihen në lindje të luginës së Drinosit,
përballë qytetit të Gjirokastrës, me qëllim që të kontrollonte rrugët e
furnizimeve dhe për të kryer herë pas here inkursione kundër këtij
qyteti, që duhet ta ndjente më nga afër praninë e fuqisë së Ali Pashës.
Kështjella ka formë katërkëndëshe me katër kulla poligonale në qoshet,
ndërsa hyrja e vetme hapej nga veriu kundrejt njerës nga brinjët më të
ngushta midis dy kullave të kësaj ane. Teknika e ndërtimit është po
ajo, e njohur në ndërtimet e tjera të Aliut, me gurë të vegjël
drejtkëndësh, të punuar me kujdes e të vendosur në rreshta të rregullt.
Në gjendjen që ka arritur në ditët tona, kjo kështjellë nuk ruan as
parapete, frëngji apo elemente të tjera të fortifikimit. Pjesa më e
ruajtur e një muri dhe e një kullë arrin lartësinë 7 m. Ndërtimet e
brendshme kanë qenë të shumta në këtë kështjellë. Ato shërbenin për
qëndrimin e garnizonit, ruajtjen e ushqimit dhe municionit. Prej tyre
ruhet vetëm një kthinë e mbuluar me qemer cilindrik, e cila ka si mur
të jashtëm vetë murin jugor të kështjellës. Megjithëse një nga
kështjellat e dobëta të Ali Pashës, ajo ishte e denjë për të përmbushur
qëllimin që i qe caktuar. Këtë e tregojnë ngjarjet e mëvonshme për
pushtimin e kalasë së Gjirokastrës si dhe vetë fakti që gjirokastritët
nuk kishin një forcë të tillë sulmuese që të pengonin ndërtimin e saj.
Një diçka tjetër, që e favorizonte garnizonin e Shën-Triadhës, ishte
dhe vetë terreni i lartë kodrinor, mbi të cilin qe ndërtuar kështjella.

Një kështjellë tjetër katërkëndëshe Ali Pasha e ndërtoi në Butrint, pranë grykës së derdhjes në det të kanalit të Vivarit.



Fig. 168a — Kalaja në derdhje të kanalit të Vivarit, Butrint. Pamje.



Fig. 168b — Kalaja në derdhje të kanalit të Vivarit, Butrint. Planimetria.
Ajo
u ndërtua me nxitim rreth viteve 1807-1808, për të ndaluar zbarkimin e
ushtrive franceze të Korfuzit. Kështjella ka përmasa 20x30 m, me katër
kulla të vendosura në qoshet. Dy kullat e drejtuara nga deti kanë
planimetri rrethore, ndërsa dy të tjerat, në anë të kundërt, janë
katërkëndëshe. Midis këtyre të fundit ndodhet edhe porta kryesore e
kështjellës. Një portë tjetër më e ngushtë është hapur në mesin e murit
verior, në drejtim të bregut të kanalit.

Mënyra
e mbrojtjes së kësaj porte të tërheq vëmendjen në mënyrë të veçantë.
Përveç dy kullave, që e mbronin nga ana e jashtme, ajo ka dhe një
sistem të brendshëm fortifikimi. Kur hyn në kështjellë nga kjo portë,
do të kalosh më parë në një kthinë të ngushtë dhe të gjatë, të mbuluar
me qemer cilindrik, të cilës në të dy krahët i mbështeten dy kthina të
tjera të barabarta nga gjatësia. Ndërsa kthina qëndrore, e cila
komunikon me portën, është e hapur, dy të tjerat janë të mbyllura me
mur dhe komunikojnë me oborrin e kështjellës me anën e portave. Kthina
lindore nuk ka asnjë dritare dhe shërbente si depo, ndërsa ajo
perëndimore është një kthinë me frëngji për mbrojtjen e portës. Prej
saj, tri frëngji pushkë të pjerrëta shpojnë murin verior të
kështjellës. Dy të parat drejtohen nga deti, për të asgjësuar armikun
para se t´i afrohej portës. Frëngjia tjetër drejtohet në të kundërt të
të parave. Ajo përshkon qoshen veriore të murit lindor të kthinës dhe
pas tij, vetë murin e kështjellës, duke përfunduar fare pranë paturës
së portës. Kjo e fundit kishte si funksion mbrojtjen e portës, pasi
armiku ta kishte arritur atë. Tri frëngji të tjera përshkojnë murin
lindor të kthinës, që ka një gjerësi prej 0,70 cm. Ato shërbenin për të
asgjësuar armikun, pasi ky të kishte shpërthyer portën.

Gjithçka
në ndërtimin e kësaj kështjelle tregon që synimi kryesor ishte mbrojtja
nga ana e detit. Në këtë drejtim janë ndërtuar dhe kullat më të
fuqishme të pajisura me frëngji të mëdha topash, trashësia e mureve të
të cilave arrin në bazë 2,80 m, ndërsa dy kullat e tjera me planimetri
katërkëndëshe, që nuk i ekspozohen goditjes me artileri nga anijet,
kanë një trashësi muresh 1,00-1,20 m. Muret dhe kullat kanë lartësi të
barabarta, prej 5 m. Pjesa e sipërme e mureve përfundon me një parapet,
që përshkohet nga frëngji pushkë dhe kufizohet në anën e jashtme me një
kornize gurësh të punuar, që dalin pak nga sipërfaqja e murit.
Kështjella në derdhje të Vivarit i takon një periudhe të vetme
ndërtimi. Ajo është ngritur brenda një kohe të shkurtër, për të
përmbushur një qëllim të caktuar, duke kursyer materialin dhe çdo
element tjerër që nuk do t´i shërbente drejtpërsëdrejti mbrojtjes.
Kështu mund të shpjegohet ndërtimi i kullave më të fuqishme vetëm në
drejtimet e mundshme të sulmit, kujdesi i treguar për mbrojtjen e
portës që komunikon me kanalin, si dhe teknika e ndërtimit rnë pak e
kujdesshme në anët që nuk i ekspozohen drejtpërdrejt sulmit.

Me një pamje krejt të ndryshme na paraqitet kështjella e Libohovës



Fig. 169 — Kështjella e Libohovës. Pamje.
me
një planimetri thuajse drejtkëndëshe 70x50 m. Ajo mbrohet nga 3 kulla
poligonale në qoshet dhe me një bastion me formë të çrregullt
gjeometrike në qoshen tjetër.



Fig. 170 — Kështjella e Libohovës Planimetria.
Format
e mprehta dhe kërcënuese të bastionit, në pjesën më të dukshme të
kalasë, punimi i përsosur me gurë të latuar, kornizat dhe format
trungkonike të theksuara të kullave, fshehin në të vërtetë dobësinë e
mureve të kësaj kështjelle, që në bazë nuk kanë një trashësi më të
madhe se 1,40 dhe 0,70 m në pjesën e sipërme. Ideja e madhështisë dhe e
pushtetit të Ali Pashës ka mbisunduar në ndërtimin e kësaj kështjelle.
Ajo është ndërtuar mbi një platformë shkëmbore, që qëndron kërcënueshëm
mbi fshatin e Libohovës. Këtë kala, së bashku me sarajin që ajo
rrethonte, Ali Pasha e ndërtoi për të motrën e tij, Shanishanë.

Pas
nënshtrimit të bregdetit Jon, nga Butrinti deri në Vlorë, Ali Pasha u
kujdes të ndërtonte edhe në këtë zonë disa kështjella. Sipas dëshmisë
së konsullit francez Pukëvil, një kështjellë u ndërtua në fshatin
Shën-Vasi, por ajo ishte me materiale të dobëta, më tepër me plithar e
dru dhe sot nuk ruan asnjë gjurmë. Por Aliu ndërtoi një kështjellë
solide në Porto-Palermo,



Fig. 171a — Kështjella e Porto-Palermos. Pamje e përgjithshme.



Fig. 171b — Kështjella e Porto-Palermos. Pamje e një bastioni.
e
cila ruhet në gjendje të mirë edhe sot. E ngritur mbi një rrip toke, që
futet thellë në det, ajo ka një formë katërkëndëshe me katër bastione
të mprehta në qoshet. Por ndryshe nga kështjellat e përshkruara deri
tani, ajo e Porto-Palermos është krejtësisht e mbuluar dhe mbi
parapetin që rrethon tarracën janë hapur shumë frëngji për topa. Në
brendësi ka salla, depo dhe kthina të shumta. Një palë shkallë guri, të
ndërtuara në pjesën qendrore, të ngjisin, në tarracë nëpërmjet një të
hapure katërkëndëshe, të lënë aty për këtë qëllim. Të gjitha kthinat
mbulohen me qemere guri. Një kujdes i veçantë është treguar për
mbrojtjen e hyrjes, që ndodhet në mesin e njërit ballë, midis dy
bastionesh. Nga brenda, ajo kontrollohet prej murit me frëngji pushkë
të një kthine anësore; gjithashtu një mur me frëngji është ndërtuar në
anën e brendshme, përballë hyrjes. Ndërsa në anën e jashtme, mbi
qemerin e portës, del në formë konsoli një ballkon guri për hedhje
rrëshire, një rudiment mesjetar, që i kishte kaluar koha dhe që
shërbente në këtë rast më tepër për qëllim dekorativ.

Por
ndërtimet më të rëndësishme të Ali Pashës në Shqipërinë e Jugut, ishin
kalaja e Gjirokastrës dhe e Tepelenës. Kalaja e Gjirokastrës



Fig. 172 — Kalaja e Gjirokastrës. Gravurë e shek. XIX (viz. E. Lir).



Fig. 172a — Kalaja e Gjirokastrës. Pamje nga jugu.
u
pushtua nga Aliu në vitin 1812 dhe menjëherë ai filloi rindërtimin e
saj. Projektues i disa pjesëve të kalasë dhe një nga zbatuesit kryesorë
të punimeve ishte Petro Korçari, ose mjeshtri Petro nga Përmeti, siç e
quan Remerandi. Rindërtimi i kalasë, i një saraji dhe i disa godinave
anekse u bë me një ngutësi aq të madhe, saqë të gjitha punimet u kryen
brenda një viti e gjysmë. Kalaja përmbante, përveç barakave për
vendosjen e një garnizoni prej 5.000 ushtarësh, magazina të shumta
nëntokësorë, që ishin llogaritur mirë Për sigurimin e municioneve dhe
ushqimeve të nevojshme. Kalesa nëntokësorë të çonin në të gjitha
drejtimet e kësaj kalaje, që komandohej nga një bastion pranë këndit
juglindor, për ndërtimin e të cilit kishin punuar afro 1.500 fshatarë (6) . Një pjesë e madhe e këtyre kthinave si dhe e ndërtimeve të tjera mbitokësore ruhen edhe sot në gjendje mjaft të mirë.

Kalaja
është ndërtuar mbi një shkëmb, që ka formë kurriz-peshku dhe sundon me
lartësinë e tij gjithë qytetin. Ajo ka një planimetri në formë të
çrregullt dhe të përzgjatur, mbrohet nga 7 kulla



Fig. 173a — Kalaja e Gjirokatrës. Pamje e përgjithshme.



Fig. 173b — Kalaja e Gjirokatrës, Planimetria.
që
kanë forma poligonale dhe trapezoidale dhe përshkohet nga 4 hyrje, prej
të cilave 3 janë kryesore dhe njëra e dorës së dytë. Kullat dhe
kurtinat kanë lartësi të barabarta. Kullat bien me faqe të pjerrëta dhe
kanë lartësi të mëdha, që arrijnë deri në 30 m. Pjesa e poshtme e tyre,
deri në një lartësi të konsiderueshme, është e mbushur me dhë, ndërsa
pjesa e sipërme përmban 1-2 kate, që formojnë salla të mëdha të
pajisura me frëngji të mëdha topash. Nga sipër, kullat mbulohen me
qemere guri, që krijojnë platforma, të cilat shfrytëzohen gjithashtu
për vendosjen e artilerisë. Topat vendosën edhe mbi kurtina, në
parapetin e të cilave alternojnë frëngjitë për topa me ato për pushkë.
është për t´u përmendur kulla që përfshihet në kompleksin e hyrjes
veriore.



Fig. 174a — Kalaja e Gjirokastrës. Kompleksi i hyrjes veriore.



Fig. 174b — Kalaja e Gjirokastrës. Kulla poligonale në kompleksin e hyrjes.



Fig. 174c — Kalaja e Gjirokastrës. Pamje e brendshme e kullës.
Ajo
ka në planimetri formën e një shtatëkëndëshi, që ngrihet mbi një
bazament të rrumbullakët dhe del 0,70 m në formë xokolature nga faqet e
kullës. Kulla ka një lartësi prej 30 m; deri në lartësinë 18 m është e
mbushur nga brenda me dhë. Mbi këtë nivel ndodhet dyshemeja e katit I.
Lartësia e këtij kati është 7 m dhe përbëhet nga një sallë e vetme, që
mbulohet prej katër qemeresh cilindrike të vendosura paralel me
njëra-tjetrën, të cilët mbështeten në muret anësore të kullës dhe mbi
tri harqe të vendosura me hapësirë dritë tërthor kurbaturës së
qemereve. Në muret me trashësi 3.30 m të kësaj khine janë hapur tri
frëngji të mëdha topash që shikojnë në drejtime të ndryshme, ndërsa në
një lartësi 4 m mbi dyshemenë ndodhen 7 dritare të vogla 0,30x0,60 m,
me pragje të pjerrëta për shpërndarjen e dritës, të cilat në anën e
jashtme ngushtohen dhe duken si frëngji pushkë. Platforma e kullës
është rrethuar nga një mur me lartësi 2,25 m, në të cilin janë hapur 4
frëngji topash dhe 18 frëngji pushkë. Nga ana e jashtme, kulla ka një
pamje madhështore. E punuar me gurë të skuadruar të dimensioneve të
vogla, të vendosur në rreshta paralele, me faqe që bien me pjerrësi të
dukshme mbi terrenin, ajo e thyen ashpërsinë e saj arkitektonike, vetëm
nga kornizat e gurta, të thjeshta apo të trajtuara në formë
dhëmbësharre, që kufizojnë pjesët e ndryshme arkitektonike si dhe nga
frëngjitë e topave të rrethuara nga harqe të profiluara. Të çarat
vertikale të frëngjive për pushkë e lehtësojnë pjesën e sipërme të
kullës mbi platformë. Një pamje apo organizim të ngjashëm kanë edhe
kullat e tjera, por kryesisht ato që ndodhen në pjesët më të dukshme.

Me interes janë dhe hyrjet që përshkojnë këtë kala.

Hyrja veriore



Fig. 175a — Kalaja e Gjirokastrës. Hyrja veriore.



Fig. 175b — Kalaja e Gjirokastrës. Korridori i hyrjes veriore.
mbrohet
nga krahu i djathtë prej kullës së përshkruar si dhe murit në vazhdim
të saj, që është pajisur në këtë drejtim me frëngji të shumta për armë
zjarri. Muri që vazhdon në thellësi të hyrjes, kthen pranë saj, duke u
bashkuar me një kënd të gjerë me murin ballor të hyrjes. Kjo kthesë
është pajisur me tri frëngji pushkësh. Në të njëjtën mënyrë, është
vendosur në krahun tjetër të hyrjes një kthinë me frëngji, që
komandohen nga brenda dhe në vazhdim të tij një mur i thjeshtë, që do
ta mbronte këtë portë prej goditjeve anësore nga distanca që poshtë
kodrës. Porta është trajtuar në mënyrë monumentale; mbi shpatullat
mbështetet një hark i dyfishtë, me gjerësi rreth 0,60 m, prej gurësh të
punuar, i cili futet pak në thellësi të faqes së murit, ndërsa i gjithë
konstruksioni i portës përfshihet në një fushë katërkëndëshe të
thelluar, e konturuar me një kornize guri. Mbi këtë katërkëndësh
dallohet një hark shkarkues që është në fakt vazhdim i qemerit të
korridorit të hyrjes. Nga porta hyhet në një korridor të mbuluar me
qemer cilindrik, i cili menjëherë merr një kthesë gati 90° nga e
djathta. Korridori i mbuluar ka një gjatësi prej 18 m dhe ndriçohet nga
një baxhë. Në anët e korridorit ndodhen kthina me frëngji të drejtuara
kundrejt portës. Në mbarim të tij, korridori bën edhe një kthesë tjetër
90°, për të dalë në oborrin e kalasë. Muri fundor është pajisur me
frëngji pusnkësh, që kontrollojnë gjithë gjatësinë e galerisë, me
përjashtim të hyrjes. Trashësia e mureve të kalasë në këtë pjesë është
3,30 m. Porta jugore është më pak e mbrojtur nga porta veriore,
megjithëse dhe ajo është trajtuar në mënyrë monumentale, madje e punuar
më me kujdes. Në fasadë është pothuajse e njëjta pamje. Paturat
përbëhen nga pilastra guri monolit të punuara më me kujdes, që
përfundojnë nga sipër me pjesë të profiluara, të cilat zëvendësojnë
kapitelet. Mbi këto të fundit mbështetet harku me gurë të punuar. Ashtu
si dhe në portën veriore, i gjithë konstruksioni përfshihet në një
fushë drejtkëndëshe, që del në forme dhëmbi 5 cm nga muri i kalasë.
Porta mbrohet në krahun e djathtë nga një kullë me majë të mprehtë, që
ka në planimetri formën e një katërkëndëshi të çrregullt. Nga porta
hyhet në një korridor të ngushtë me gjatësi 10 m, i cili nga krahu i
majtë lidhet, nëpërmjet një hapësirë të mbuluar me hark, me një varg
kthinash të mbuluara me qemere cilindrike, të cilat ndriçohen nga
dritare të hapura në murin e jashtëm të kalasë, ndërsa në të djathtë
ndodhet një portë tjetër, e cila të çon më parë në një kthinë të vogël,
të mbuluar me qemer, nëpërmjet së cilës shkohet tek porta e kullës.
Mbulesa e korridorit është realizuar nëpërmjet dy qemerëve cilindrike,
që ndjekin njëri-tjetrin, ku i dyti është më e ulët. Hapësira midis dy
niveleve në skajet e takimit të dy qemerëve është mbyllur me një mur,
në të cilin janë hapur 3 frëngji, që shikojnë nga porta.



Fig. 176 — Kalaja e Gjirokastrës. Korridori i hyrjes jugore.
Ato shërbenin për ndriçimin e korridorit si dhe për mbrojtjen e portës.

Porta e tretë kryesore, e quajtur «Porta e vezirit»,



Fig. 176a — Kalaja e Gjirokastrës. Porta e Vezirit,



Fig. 176b — Kalaja e Gjirokastrës. Porta e Vezirit. Pamje e brendshme.
ndodhet
përballë portës jugore, në anën tjetër të kalasë. Ndryshe nga hyrjet që
kemi përshkruar, ajo përshkon murin anësor të një kullë katërkëndëshe.
Kështu që rruga që të çon tek ajo, kalon bri murit rrethues të kalasë,
i cili me frëngjitë e tij është i vetmi mjet mbrojtjeje për këtë portë.
Nga ana arkitektonike ajo është trajtuar si dy hyrjet e tjera. Kthina e
brendshme e portës përbëhet nga nje korridor i gjerë i mbuluar me
qemere dhe ka formën e shkronjës L, i cili të çon në drejtim të
galerisë qendrore të kalasë. Pjesa që i takon katit të dytë të kullës
ndahet me dysheme druri. Ndryshe nga hyrjet e tjera, ku kthinat e
rojeve ndodheshin në anë të korridorit, këtu ato ndodhen në katin e
dytë të kullës-portë. Ky kat përmban një kthinë të vetme, në të cilën
ruhen gjurmët e katër oxhakëve si dhe të pesë dritareve, dy prej të
cilave janë hapur nga ana e portës.

Midis
ndërtimeve të shumta të brendshme, në kalanë e Gjirokastrës, të bie në
sy në mënyrë të veçantë nië sistem galerish të mbuluara me qemere, që
zënë pjesën qendrore të këtij fortifikimi. Duke filluar nga porta
perëndimore dhe «Porta e vezirit» në drejtim të jugut, kalon një sistem
trefish galerish, të mbuluara me qemere. Galeria,



Fig. 176c — Kalaja e Gjirokastrës. Galeri.
që
i mbështetet murit jugperëndimor, formohet nga një sistem qemerësh
cilindrike, që vijnë paralel njëra pas tjetrës, përpendikular me murin
rrethues. Këto qemere mbështeten në një anë në murin e kalasë dhe në
anën tjetër mbi pilona masive 4 m të gjerë të lidhur me harqe. Pas
galerisë së përmendur vjen një sistem dyfish galerish me mbulesë
qemeresh, që shkojnë paralel me murin rrethues dhe si të parat,
mbështeten mbi harqe dhe pilona masive. Një galeri e tillë, por rrëzë
murit jugor shkon në drejtim të veriut për tek bastioni i këndit.



Fig. 176d — Kalaja e Gjirokastrës. Galeria Veriore.
Galeritë
e brendshme e shtonin solite-tin e kalasë në përgjithësi, dhe ajo që
është më e rëndësishme, e mbronin prej goditjeve nga sipër.

Tepelena,
vendlindja e Ali Pashës, ishte një nga selitë më të preferuara të tij.
Prandaj, pak kohë pasi ai e shkëputi Tepelenën nga dora e Ibrahim
Pashës, sundimtarit të pashallëkut të Vlorës, filloi ndërtimin e një
saraji të madh që kishte përfunduar në vitet e para të shek. XIX,
ndërsa ndërtimin e kalasë, Aliu e filloi, kur po hynte në konflikt të
hapur me Portën e Lartë. Një mbishkrim në gjuhën greke, që është
murosur mbi hyrjen lindore, e daton këtë ndërtimi me 1819 (7) .

Muret e kalasë ndjekin formën natyrore të terrenit.



Fig. 176e — Pamje e kalasë së Tepelenës. Gravurë e shek. XIX (viz. E. Lir).



Fig. 176f — Pamje e pjesshme e kalasë së Tepelenës.
Ashtu
si dhe kalaja e Gjirokastrës ajo nuk ka ndonjë formë të rregullt
gjeometrike. Përveç tri kullave poligonale, që janë vendosur në kthesat
kryesore të mureve, për të kontrolluar më mirë këto të fundit, janë
përdorur shpeshherë edhe dalje me kënd të drejtë të kurtinave që shohin
në drejtimet kryesore të lëvizjes së mundshme të sulmuesve, të cilat
zëvendësojnë në këto raste kullat ndërmjetëse. Terreni mbi të cilin
është ndërtuar kalaja, paraqet pengesa të fuqishme natyrore, nga ana
lindore dhe pjesërisht nga veriu; nga perëndimi, ku ndodhet edhe një
nga hyrjet e kalasë, terreni është i ulët dhe për më tepër, në këtë
anë, kalaja zotërohet nga një kodër më e lartë. Kështu, për sa i përket
aftësive mbrojtëse, kalaja e Tepelenës qëndron shumë më poshtë nga ajo
e Gjirokastrës.

Muret vijnë duke u zgjeruar në
bazë, duke rënë me pjerrësi në anën e jashtme dhe kanë një trashësi që
lëviz nga 2,50-5,00 m në pjesën e poshtme dhe 2-4 m në të sipërmen. Në
brendësi, ato përforcohen me breza druri dhe deri në gjysmën e
lartësisë shërbenin dhe si mure mbajtëse, për shkak të mosnivelimit të
terrenit të brendshëm me atë të jashtëm. Kullat, si dhe në ndërtimet e
tjera të Ali Pashës, bien me faqe shumë të pjerrëta. Ato janë veshur
nga jashtë me gurë të skuadruar me kujdes dhe zbukurohen nga korniza
horizontale guri. Në pjesën e sipërme, muret përfundojnë me shtegun e
rojeve dhe një parapet. ku janë hapur frëngji të shumta për armë
zjarri, midis të cilave ka frëngji dyshe për pushkë, ndërsa në vendet
më delikate janë ndërtuar mashikula për hedhje lëngjesh të nxehta.
Ndërtimet e brendshme, për ekonomizimin e vendit, i mbështeten mureve
rrethuese. Ato mbulohen me qemere cilindrike, një thembër e të cilave
është pjesë përbërëse e murit rrethues, Kalaja ka tri porta, njëra prej
të cilave (lindorja) mban mbishkrimin «Porta e Vezirit».



Fig. 177 — Kalaja e Tepelenës. Porta e Vezirit.
Interes për zgjidhjen e tyre arkitektonike, paraqesin edhe dy hyrjet e tjera, prej të cilave më e ruajtur është hyrja jugore.



Fig. 178a — Kalaja e Tepelenës. Hyrja jugore. Pamje



Fig. 178b — Kalaja e Tepelenës. Hyrja jugore. Rikonstruksion.



Fig. 178c — Kalaja e Tepelenës. Hyrja jugore. Pamje të brendshme të hyrjes jugore.



Fig. 178d — Kalaja e Tepelenës. Hyrja jugore. Pamje të brendshme të hyrjes jugore.
Ajo
është ndërtuar pranë njërës nga kullat poligonale. Porta e jashtme nuk
i ekspozohet drejtpërdrejt shikimit, pasi ajo është ndërtuar në faqen
anësore të një të thelluare drejtkëndëshe të murit të kalasë. Përballë
portës qëndron kulla poligonale, e cila, duke qenë me përmasa të mëdha,
kontrollon jo vetëm sheshin e vogël drejtkëndësh, që krijohet para
portës, por dhe krejt murin jugor. Porta e parë ose e jashtme, është e
tipit portë-urë. E vendosur mbi një bosht rrotullimi horizontal në
nivelin e pragut, ajo komandohej nga brenda nëpërmjet një çikriku me
zhinxhirë, që dilnin nga dy dritare të vogla dhe fiksoheshin në pjesën
e sipërme të portës. Flegra e portës-urë shërbente njëkohësisht edhe si
plan i pjerrët për bazamentin e nivelit të jashtëm dhe të brendshëm,
mosnivelim që në gjendjen aktuale, arrin në 2 m. Mekanizmi i ngritjes
dhe uljes së portës-urë ka qenë vendosur në pjesën e brendshme mbi një
platformë dërrase, që vendosej mbi harkun e portës. Pasi kalon
portën-urë, ndodhesh brenda një kthine katërkëndëshe, muri ballor i së
cilës është pajisur me frëngji pushkë. Frëngjitë komandoheshin nga nje
kthine tjetër, që ishte për truprojën. Por, për të shkuar në oborrin e
kalasë, duhet të ktheheshe nga e djathta, ku ishte një portë e dytë
dykanatëshe, e cila sigurohej nga brenda me katarah. Kthina
katërkëndëshe e hyrjes ka qenë mbuluar me një qemer cilindrik.
Platforma që krijohej mbi këtë qemer si dhe ajo e kthinave fqinje
qarkohej nga një paraqet me frëngji pushkë (8) .

Kalaja
e Tepelenës është një nga ndërtimet e fundit mbrojtëse të Ali Pashës,
sepse shumë shpejt filloi lufta midis ushtrive turke dhe Aliut, kështu
që shumë pjesë që u përkisnin ndërtimeve të brendshme të kalasë, mbeten
të papërfunduara.

Disa tipare karakteristike, të
para së bashku, i dallojnë fortifikimet e shek. XVIII-XIX nga ndërtimet
mbrojtëse paraardhëse. Këto ndryshime u kushtëzuan në radhë të parë,
nga përparimi i mjeteve dhe i metodave të sulmit, ndërsa për disa
karakteristika më pak të qenësishme, siç është trajtimi i jashtëm,
ndikuan në masë të madhe edhe faktorët subjektivë, si synimi për
krijimin e përshtypjes së madhështisë, fuqisë ekonomike dhe pushtetit,
në të cilat konkuronin feudalët e veçantë, sundues të pashallëqeve që
ishin krijuar në krejt Perandorinë Osmane.

Nga
tiparet më karakteristike të fortifikimeve të shek. XVIII-XIX ishin
format e rregullta gjeometrike të planimetrive, lartësia e barabartë e
kullave dhe kurtinave dhe rënia e tyre me pjerrësi në anën e jashtme,
duke filluar që nga pjesa e sipërme e tyre; mbisundimi i formave
poligonale të kullave; heqja dorë përfundimisht nga përdorimi i
bedenave dhe krijimi i parapetit me frëngji, ku në masë ndërtohen
frëngji për topa të kalibrave të mëdhenj; krijimi i shumë kthinave të
mbuluara si depo municioni, ushqimi, etj.

Për të
përballuar goditjet e artilerisë së kundërshtarit, u rrit trashësia e
mureve të kurtinave dhe kullave, madje këto të fundit, në shumë raste
qenë të mbushura me dhë deri në njëfarë lartësie.

Frëngjitë
për topa, si ato të hapura mbi kurtinat dhe ato të kullave, mbuloheshin
me qemere trungkonike, me hapje në anën e jashtme. Gjerësia në anën e
jashtme të murit ishte zakonisht nga 2,70-3,10 m, ndërsa në pjesën e
brendshme 0,80-1,00 m, ka pasur edhe frëngji për topa të kalibrave më
të vegjël që formoheshin në planimetri, nga dy trapeza, të cilat
bashkoheshin në bazën e vogël, ku secila pjesë mbulohej me një qemer
trungkonik, që zgjerohej e lartësohej kundrejt faqes së murit
(Butrint), ose frëngji topash të drejtuara me hapje nga jashtë, ku
njëra nga brinjët binte përpendikular me murin. Frëngjitë me hapje nga
jashtë i takojmë edhe në një formë tjetër planimetrike, në trajtën e
bashkimit të një katërkëndëshi me një trapez të rregullt, ku
katërkëndëshi ndodhet në pjesën e brendshme të fortifikimit dhe
mbulohet me hark rrethor, ndërsa trarpezi mbulohet me një qemer
trungkonik, duke pasur bazën e madhe në anën e jashtme.

Gjithashtu
edhe frëngjitë për pushkë janë të tipave të ndryshëm; ato ndryshojnë
edhe nga përmasat. Frëngjitë më të thjeshta kanë në planimetri formën e
një trekëndëshi dybrinjënjëshëm me majë të prerë të drejtuar në anën e
jashtme. Në këtë anë ato përfundojnë me një të çarë me gjerësi 4-6 cm,
dhe zgjerohen në 25-30 cm. Në anën e brendshme, nga sipër, mbulohen në
të shumtën e rasteve me një pllakë guri të vendosur horizontalisht. Për
të arritur një kryqëzim më të mirë të zjarrit përdoreshin frëngji të
pjerrëta. Për të qëlluar nga lart poshtë, shpesh pragu i tyre binte me
pjerrësi drejt faqes së jashtme të murit etj. Frëngjitë për pushkë i
takojmë të veçuara ose të grupuara nga dy dhe nga tre. Në të dyja
rastet e fundit, frëngjitë kontrollojnë drejtime të ndryshme. Një tipar
tjetër karakteristik është edhe mënyra e stërholluar e mbrojtjes së
hyrjeve me një përdorim sa më efikas të armëve të lehta të zjarrit,
kryesisht pushkëve.

Për sa i përket trajtimit të
jashtëm, kalatë e kësaj periudhe shquajnë për veshjen e tyre me gurë të
latuar, për trajtimin monumental të hyrjeve si dhe për kornizat
horizontale prej guri të thjeshtë apo në formë dhëmbësharre, që
theksojnë pjesë të ndryshme arkitektonike apo kufizojnë pjesën e
sipërme të kurtinave dhe të kullave.

Për sa i
përket tipologjisë dhe vendit që zënë fortifikimet e vendit tonë në ato
bashkëkohëse të vendeve të tjera, vlejnë për t´u shqyrtuar vetëm
ndërtimet fortifikuese të Ali Pashës, që ishte edhe iniciatori më i
fuqishëm në këtë fushë. Në kohën e Aliut, në Evropë mbizotëronin
parimet themelore të shkollës franceze të fortifikimit, bazat e së
cilës i vuri Vobani dhe më vonë i përmirësoi Kormontenji (9) .
Si përfundim, në Francë dhe në vende të tjera që pasuan shkollën
franceze, përdorej sistemi i fortifikimit me bastione dheu të veshur me
gurë, ku topat vendoseshin mbi platformën e këtyre bastioneve.

Po
t´i hedhim një sy fortifikimeve të Ali Pashës do të shohim se ato
qëndrojnë larg nga sistemi francez me bastione. Ai u mbështet në fuqinë
e zjarrit të artilerisë, që nuk do të lejonte vendosjen në afërsi të
baterive të armikut. Kështu mund të shpjegohet pajisja me 400 topa e
kalasë së Janinës dhe me rreth 80 topa e kalasë së Gjirokastrës. Ndërsa
punimet e jashtme, për të penguar afrimin e armikut pranë mureve të
kështjellës, zëvendësoheshin me terrenin e aksidentuar me ndërtimin e
ndonjë kullë të përparuar si në Bërat, apo nga një sipërfaqe e gjerë
ujore si në Janinë. Në përputhje me parimin e tij, Aliu u kujdes shumë
për cilësinë e artilerisë, në të cilën ai duhet të ishte superior mbi
armiqtë. Për këtë bleu topa të prodhimit anglez, që ishin më të mirët e
kohës, nga ana tjetër ai filloi të derdhë vetë topa në një punishte që
ngriti në afërsi të Janinës. Gjithashtu, ndërtimi i kështjellave të
vogla në vendet më të rëndësishme kishte diçka nga mënyrat e reja të
fortifikimit që po lindnin.

Por siç dihet, në
luftë me Portën e Lartë Aliu nuk pati mundësi të vinte në funksionim si
duhet veçse një numër të vogël të këtyre kalave, për shkaqe që nuk
kishin lidhje me fuqinë mbrojtëse reale të tyre. Ato pak kala, të cilat
në këtë përpjekje u bënë arenë luftimesh, madje të gjata, si kalaja e
Janinës, treguan qartë se këto fortifikime ishin në lartësinë e duhur
për t´i përballuar metodave dhe mjeteve të sulmit të armiqve të
mundshëm të asaj kohe për pashallëkun e Janinës.