Studim mbi iso-polifonine shqiptare

Mbi vajin dhe vajtimin në traditën shqiptare

Vetë koncepti i "të qarës" rrjedh prej vajit , këngëtimit të vajtorëve dhe vajtojcave. Të frymëzuara prej dhimbjes vajtorët apo vajtojcat krijojnë muzikën dhe vargjet më patetike të mundshme. Në mbështetje të arsyetimeve tona të mëpastajme, në këtë pikë, na duket se është shumë i rëndësishëm konstatimi i E. Koliqit se i vdekuri në fantazin` e saj të tronditun asht nji gjasend që ndien dhe arsyeton: prandaj zen me përligjërue me të e i thotë e e porosit një mijë gjana për vendësit e mbretënisë së përjetshme, tue i përcjellë ato fjalë me lot e me britma .

Efekti tragjik i konstatimit të dukurisë së vajtimit masiv shumëzërësh, nuk ka kaluar pa lënë gjurmë përsëri edhe tek mjaft studiues dhe udhëtarë që përshkonin viset tona në kohë dhe vise të ndryshme. Një ndër këto është edhe ajo që lidhet me vdekjen e Panit të Madh. Sipas Plutarkut , një anije njoftoi vdekjen e Panit pranë liqenit Pelod (liqenit të sotëm të Butrintit), dhe pas kësaj u dëgjuan vajtime në grup, sikur shumë qënie të vajtonin së bashku. Edhe Konica, ka tërhequr me kohë vëmendjen në lidhje me vlerat unikale që paraqesin në radhë të parë ato gjëmë-kuisjet e vajtoreve shqiptare në Jug të Shqipërisë etj.

Sipas mendimit më të përhapur, "e qara": del nga shpirti, me fjalët më të menduara dhe që i drejtohet të vdekurit për ta ndikuar atë.

Pa dëgjo, vëllai im,
S`të kas as fare, as fis,
Po për hatër të perëndisë,
E për një çyçkë me bathe,
Edhë për një okë djathë,
Dy lot për tyj do t`i zbras .

Labëri

Kanë nisë vajën e po vajtojnë,
Kanë nisë gjamën e po gjamojnë
Me ju dhimët gurit e drunit.
Aspak Muji s`po ngushllohet .

Gegëri

Në këtë rrjeshtim të vajit, futet edhe " e qara me bote", në të cilën ne gjejmë gjenezën e lindjes së iso-polifonisë popullore, e shpallur së fundi nga Unesko edhe si "Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit" .


I. "E qara me bote" si mandata për kumtimin e vdekjes.

Së pari do t`i referohemi analizës së kësaj dukurie në muzikën iso-polifonike të Shqipërisë së Jugut, si një bërthamë ende arkaike në të cilën mund të identifikojmë lindjen dhe perceptimin e dukurisë së jashtëzakonshme muzikore të iso-polifonisë vokale, sepse: vajtimet janë djepi ku përkunden këngët e lashta dhe ato të reja.
Sipas Prof. Cabejt , fjala bote ka kuptimin shtamë, pra enë që mbush ujë. Të dhënat materiale dëftojnë se kjo fjalë është një me botë, dhe, baltë, deltinë si dhe me baltë shtamash. Ai e nxjer si fjalë të toskërishtes në pjesën jugore edhe në formën bot-i. Sido që ta kapësh, apo në të gjitha rastet që ta interpretosh, "e qara me bote" është përsëri e lidhur, si me të qarën me shtama (pra me rrëke lotësh), ashtu dhe me të qarën për dheun, për tokën, pra si një vajtim masiv për tokën. Pa asnjë lloj dyshimi, "e qara me bote" (e hasim edhe si " e qarë me vome", në Malëshovë, Përmet), shfaqet si një mbetje e praktikave shumë të vjetra rituale të ceremonialit të vdekjes, kjo e lidhur edhe me boti-n, pra me njeriun si mikropjesëz e botës, që lind nga toka dhe vdes po në tokë.
Duke bërë fjalë për sosjen e stinës njerëzore të një personi të caktuar, (pra të një boti), me përcjelljen e tij në botën e përtejme, na bën përshtypje fakti se "e qara me bote" ruan në strukturimin e saj, si bërthamën, modusin iso-polifonik të ndërtimit (pra strukturën e shumëzërëshit të lidhur ngushtësisht me ison, këtë ngashërimin masiv të pjestarëve në të "qarën me bote"), por dhe se evidenton mjaft qartë veten si një dukuri që është përbërëse e një rituali të mirë strukturuar. Këtu, së bashku qëndrojnë si të barabarta: e folura-e ligjëruara me zë, e kënduara dhe lëvizja.

E shoqja:
Pilo zëmëra, ç`më le,
u nis guri në Varre
hume me gjithë kope.

Shoqet:
Ti shoqe si shumë the,
kështu s`qajënë nër ne,
po vure në derexhe.

Ja dhe një model tjetër dialogu iso-polifonik:

Labika:
Latif Breshan hije beu,
Zëmrën hasmi s`ta dëfteu,
Erdhi brënda e të gënjeu,
e bë qën edhe gërth dheu,
armëergjëndat t`i mësheu.

Shoqja:
Latif Bredhan, bojëdrita,
mos mba vesh ç`thotë Labika,
hasmi kish zëmrën me çika,
pa erth të grisi me thika,
i kish armët e ergjënda,
pa erth e të vrau brënda .

Në këtë pikëpamje na duket se "e qara me bote" është pjesë e një mini-tragjedie popullore, e cila nuk luhet më në teatrot antike, por bash mu në mes të "teatrit-shtëpi", në të njëjtën skenë qindravjeçare të njeriut. Sipas popullit : kërcet dhoma atje kur e mer një të qarë me botë, ja bëjnë të gjitha i-i-i. I Kadare ka vënë re dhe ka evidentuar ngjashmëritë që ekzistojnë mes teatrit primitiv dhe "të qarit me ligje" në Jug, por dhe sidomos kur flet për rolin e përbashkët që kanë si vajtojcat ashtu edhe korri antik si përgjigje e fjalëve të tyre në komentimin e tipareve të të vdekurit .
Tek e qara në grup, dhe në formacionet e saj të përveçme si "e qara me bote" apo "e qara me ligje", gjejmë të sendërtuara edhe format e organizimit strukturor, të cilat më pas u implementuan dhe u bënë të përveçme në strukturën e tragjedive antike të Eskilit ( në mënyrë të veçantë tek tragjeditë Lutëset, Agamemnoni, Koeforet dhe Eumenidet), me korife, kor, dhe recitues, si formacione për dhënien dhe fillimin e ceremonialit kompleks të mandatës së vdekjes.

Oresti:

O ati im, i mjeri at
C`fjal ë të të them, ç`vepër të bëj
Që të t`arrij atje ku je,
Te shtrati i vdekjes që të mban?
Drita dhe terri japin të dy,
Të njëjtin fat, të njëjtin zi:
Një këngë për ty që je nën dhe,
Dhe një për ne që rrimë këtu,
Te porta e mbyllur e shtë//ë.

Korifeja:

I vdekuri mbi varr kur qahet
Me qarjen bashkë hakmarrësi vjen
Dhe kur është fjala për babanë
Që të ka sjellë ty mbi dhe
Ahere vaji yt rrëqethës
Do ta arrijë gjer n`atë pus.

Elektra:

Dëgjo, o at dhe vajin tim:
Të dy fëmijët përmbi varr
Po të vajtojnë ty me gulç.

Në studimin e "Odiseja dhe Sirenat, grishje drejt viseve iso-polifonike të Epirit" , kemi tërhequr vëmendjen në lidhjen që ekziston mes vajtimit dhe praktikave të varrimit me tuma tek ilirët dhe epiriotët. ku mendohet se duhet kërkuar edhe fillesa e poezisë së lashtë gojore. Një skemë e tillë, e mirë strukturuar, sigurisht që tregon nivelin e lartë artistik të perceptimit të jetës dhe të vdekjes nga banorët e atyre anëve. Që kjo gjë nuk ishte e zakonshme, për këtë flet edhe fakti se tek Homeri ("Iliada" , kënga XXIII dhe tek "Odiseja" kënga XXIV ), gjejmë të përshkruar mjeshtërisht dukurinë e vajtimit masiv, që siç do të shohim më poshtë nuk është gjë tjetër veçse forma arkaike e "të qarës me bote".

Iliada, Kënga XXIII

E, kur mbërritën në shtëpinë mbretërore,
vendosën trupin në një shtrat të gdhendur.
Te kryet e shtratit i vunë gjëmatarët,
që zunë përvajshëm këngën e përmortshme.
Gratë me dënesë vajtimit mbrapa i vin .


Odisea, Kënga XXIV

Bijat e plakut t`detit përreth teje
Ia nisën të vajtojnë duke të veshur
Me rroba të pavdekshme. Nëntë muzat
me radhë me zënë e tyre t`melodishëm
kënduan këngë të përmotshme e askush
nga grekët nuk qëndroi pa derdhur lot,
aq shumë u mallëngjyen nga ato zëra.
Për shtatëmbëdhjetë ditë e net, parreshtur
hyjni e njerëz qanë dhe vajtuan.

Dëshmi të prekshme të atij realiteti kemi edhe ndër gjetjet e arkeomuzikës shqiptare, në mënyrë të veçantë tek "Sirenat vajtore" pa vegla muzikore të Apolonisë, Sirenat e Durrësit, Antigonesë dhe Vlorës, të cilat janë dëshmi unikale të këtyre personazheve tragjikë të këndimit, por dhe të veprimit teatral iso-polifonik.
Krahas "Sirenave vajtore", ekzistenca në folklorin muzikor iso polifonik e disa gjinive si. p.sh në këngën iso-polifonike me origjinë mitologjike apo edhe në "vallet rituale", mund të provojë se iso-polifonia ka qënë bashkëudhëtarja muzikore e përhershme e gjinisë. Në këtë tip kënge të bien në sy, si një shtresim i lashtë me prejardhje mitologjike, një varg thirrjesh që sjellin jehonën e praktikave ritualo-magjike, të lashta. Si shembull mund të përmendim të tilla formula stereotipe të fillimit të këngëve: "Oj lia oj", / Vaj lia vaj/ Vaj duduk vaj! ; etj.
Në Shqipëri varret e vjetra në përgjithësi kanë drejtimin lindje-perëndim dhe kjo sipas Tirtës, kjo ka lidhje me kultin e diellit . Mbështetur Lukianit, sjellim në vëmëndje se në rastin e varrimit greku e djeg të vdekurin, persiani e kall në dhe, indiani e mbulon me një tis të tejdukshëm, skiti e ha dhe egjiptiani e than .


II. Bota e përtejme dhe "e qara me bote" si ndërlidhëse

Konceptimi i shqiptarit për botën në përgjithësi shfaqet si një unitet binar, pra: jeta=dynja e sipërme dhe vdekja=dynja e poshtme. I konstatuar edhe nga studiues të etnokulturës, ky raport binar i perceptimit të jetës dhe vdekjes nuk ka funksionuar asnjëherë i ndarë si me thikë. T`i thras t`dekunt me m`dihmue thuhet në vargjet e një vajtimi tradicional shqiptar , pasi tek shqiptarët ekziston besimi se i vdekuri nuk humbet, por thjesht ndërron jetë. Në Shqipërinë Jugore e hasim edhe në formën: i qe sosur dita.
Atë Lovro Mihaçeviq në shënimet e tij të udhëtimit në Shqipëri në vitet 1883-1907, ka konstatuar se shqiptari vdekjen e pranon me seriozitet dhe gjakftohtësi, sikur nuk duhet të vdesë kurrë, por të bëjë një udhëtim nga një vend këtu në një vend tjetër atje. Kadareja mendon se bota e përtejme, hyrjet dhe daljet që andej të personazheve, vajtjet atje të bujtësve të gjallë, e kthimit që andej të të vdekurve e këshu me radhë…. bota e amaneteve, e kumteve dhe lajmeve të dërguara me anë zogjsh, resh a qyqesh, nga trevat e vdekjes në ato të jetës ose e kundërta ishin diçka normale për psikën shqiptare dhe krijimtarinë e tij poetike . Pra, i gjithë ceremoniali i vajtimit, duket se është lënda lidhëse me dy botëve që përmendëm më sipër.
Nuk ka asnjë dyshim se "iso-polifonia", si prodhim tingullor i "të qarës me bote", ka lindur në një hallkë shumë të rëndësishme kohore, e cila për ne përfaqëson momentin që qëndron: mes vdekjes trupore mbi tokë dhe përcjelljes në botën e pasosun, në dhe. D.m.th konceptimi dhe lindja e iso-polifonisë ndërlidhet ngushtë me këtë fill kohor shumë të rëndësishëm që është: koha midisëse as jetë as vdekje. Në këtë çast midisës, ka ende mjaf kohë për të folur i gjalli me të vdekurin, siç vajtohet më poshtë:

Mu në mal të hoshtevjate,
ra i pari i progonate.
-More Taro, kush të vrau?
-Më vrau një bajgë kau.
-MoreTaro sa të ranë?
-Një më ranë dhe më vranë,
kokën mes për mes ma danë,
trutë m`i hodhën mënjanë.