Avni Rrustemi, Atentati ndaj Esat Pashë Toptanit dhe disa nga Enigmat e Tij

Avni Rrustemi, atentati ndaj Esat pashë Toptanit dhe disa nga enigmat e tij (3)

Vështrim historik rreth kësaj vepre të lartë atdhetare të këtij heroi, që më 13 qershor të vitit 1920 fshiu nga faqja e dheut Esat pashë Toptanin, nën dritën e opinioneve të Eqrem bej Vlorës, Mustafa Krujës, Sejfulla Malëshovës, Reshat Këlliçit, Esat Dishnicës dhe studiuesit Jusuf Alibali

Është për të ardhur keq se si Eqrem Vlora, personalitet i madh, “pinjolli i një prej familjeve më të mëdha të Shqipërisë e të Perandorisë Osmane, kushëri i afërt i Ismalil Qemalit, dëshmitar-protagonist i disa dekadave tepër të rëndësishme të historisë së Shqipërisë, një nga njerëzit më të kulturuar të kohës”, siç shkruan publicisti i njohur Pirro Misha në parathënien e librit “Kujtime” të bëjë një gabim kaq të rëndë kur nënvizon fjalën manipulim të ligjit nga drejtësia franceze”. 

Por edhe më dërmuese ndaj pohimeve shumë të gabuara të Eqrem bej Vlorës është një dorëshkrim që ruhet në Arkivin Qendror Historik të Shqipërisë, ku nënvizohet:

“Verdikti i pafajësisë që u dha është dëshmi e drejtësisë që i bëhet çështjes shqiptare, të njohur keq deri tani si dhe një përgjigje e mirë e thirrjes së një populli që lufton me dëshpërim për lirinë dhe pavarësinë e vet”. AQSH, Fondi “Avni Rustemi”, Dosja 19, faqe 2-4. )

Në qoftë se edhe nga argumentet e paraqitura në këtë artikull studimor nuk mund të vërtetohet ende se kush e porositi Avniun të shkonte në Paris dhe të vriste Esat pashë Toptanin, qeveria e Tiranës ose një grup atdhetarësh, sepse nga goja e tij kurrë nuk doli një pohim i tillë, në qoftë se nuk dimë me saktësi se kush ia dha shumën e madhe të parave që i shërbyen për të udhëtuar nga Tirana në Paris dhe për të qëndruar dy javësh atje, deri sa në emër të popullit t’i qëronte një herë e mirë hesapet me Esat pashë Toptanin një nga pjellat më të neveritshme të tradhtisë, askush nuk ka drejtë që të vërë në dyshim këtë akt të lartë që e vë Avni Rustemin në piedestalin më të lartë të trimave shqiptarë. 

Siç e pamë më sipër, Mustafa Kruja shkruan: “Avniu duke shkue në Paris, e kishte damë me vet veti, por ishte i pa pasun e s’kishte pare a shpenzime rruge, as për banim etj, deri sa të vinte ora e gjestit që kishte damë me krye. Dhe i kishin dhënë 400 franga franceze”. 

Për saktësi, vë në dukje se Avniu kur arriti në Paris pas udhëtimit nga Tirana në Romë, kishte me vete një shumë prej 8500 frangash franceze, tepër e madhe për një student. (AQSH, Fondi “Avni Rustemi”, dosje nr. 2, proces-verbali hetimor pas atentatit mbajtur në zyrat e hetuesisë së burgut “Santé” në Paris, të cilit do t’i referohemi herë pas here). 

Lind pyetja: Të jetë i vërtetë ky pohim i Mustafa Krujës? Po edhe jo. Po, sepse si ministër i Brendshëm i qeverisë së Tiranës, e para qeveri shqiptare pas qeverisë së krijuar nga Ismail Qemali më 28 nëntor 1912, Ahmet Zogu, siç është theksuar më sipër, ishte i interesuar që Esat pasha të vritej, sepse kështu i hapej rruga, ashtu siç ndodhi në të vërtetë, që të bëhej ai i parë në Shqipëri, pavarësisht se Esat pashën e kishte dajë. Por, nga ana tjetër, dihet se në luftën parlamentare që shpërtheu në Shqipëri pas vitit 1920 ishte Zogu dhe përfaqësues të tjerë që iu kundërvunë forcave demokratike kundërfeudale që përfaqësohej nga Fan Noli Luigj Gurakuqi, Stavro Vinjau, midis të cilëve vend nderi zinte edhe Avni Rustemi të cilin Zogu do ta vriste në prill të vitit 1924 me një plumba pas shpine të shtëna nga vegla e tij, Isuf Reçi. 

Çështjen e shumës së madhe të të hollave që kishte në përdorim, - shkruan Jusuf Alibali në artikullin e tij “Avni Rustemi para organeve hetimore franceze, (“Studime historike”, nr 2, 1964, të cilën akuza e përdorte si element fajësie, ai e shpjegon kështu: “Me rastin e nisjes për studime dhe duke marrë parasysh vështirësitë e transportit dhe vonesat e postës, ai ka mundur të merrej vesh me qeverinë që bursa t’i jepej për gjashtë muaj menjëherë… Pjesën tjetër të të hollave, – thotë Avniu, - e ka marrë nga vëllai, Fejzoja, i cili qe kthyer nga Amerika në mars të vitit 1920. Avniu ka vajtur në Napoli për të takuar dhe kërkuar ta ndihmonte për udhëtimin e tij në Paris. Hetuesit francezë, të cilët shikonin edhe në shumën e tij ‘një corpus delicti’, ishin të shtrënguar të ngrinin supet” (po aty). 

Atëherë lind më të drejtë pyetja: Kush ia dha Avniut këtë shumë të madhe që i shërbeu gjatë atyre dy javëve të qëndrimit të Paris, deri më 13 qershor të vitit 1920 kur vrau Esat pashën?

Jo vetëm më 1956, kur shkëmbente mendime me Sejfulla Malëshovën, por edhe më pas kur xhaxhai im, Reshati, po shkruante librin me kujtime “Me djemtë e Bashkimit”, ku ka përshirë edhe kujtime për Avni Rustemin, ai më pohonte së ndoshta kjo shumë mund t’i ishte dhënë edhe nga qeveria e Tiranës, e cila ishte e shumë e interesuar për arsyet e shpjeguara më lart që Esat pasha të zhdukej fizikisht. 

Nga bashkëkohës të tjerë është hedhur mendimi se mbase edhe qarqet italiane synonin që Esat pasha, i lidhur me interesat serbe, të vritej, që kështu më pas të hapej rruga që ndikimi italian të rritej në Shqipëri, kur Vlora mbetej ende e pushtuar nga Italia. 

Po të kthehemi përsëri te letra e Mustafa Krujës drejtuar at Paulin Markgjokajt. “Me këto pare niset Avniu prej Tirane në Romë ku ndalet pak ditë dhe ku i bien në erë punës edhe 3-4 nacionalistë mandej çan në Paris…”.

Por Esat Dishnica, siç përmenda më sipër gjatë takimit që kam pasur me të më pati pohuar të kundërtën:“Ne, studentët në Romë, kur morën vesh bëmën e Aviut, të cilën e përshkruan tërë gazetat franceze dhe italiane, mbetëm të habitur. Ndaj, kur ai pas gjashtë muajve të kaluara në burgun “Sante” të Parisit, ku i rrinte mbi kokë aktakuza për vrasje me paramendim, që do të thoshte se do t’i pritej koka në gijotinë, u kthye në Romë e që andej në Tiranë, ne e pyetëm: ”Mirë që ti, Avni, nuk na the as edhe një llaf se ç’akt do të kryeje në Paris, por edhe neve nuk na shkoi ndërmend se për çfarë po përgatiteshe. ”

Po kështu, siç kujtonin Sejfulla Malëshova dhe Reshat Këlliçi, e kishin pyetur edhe ata Avniun kur ishin takuar me të në Tiranë. 

“Në një nga bisedat tona, – më thoshte xhaxhai, kur po përfundonte librin e tij “Me djemtë e “Bashkimit”, së bashku më Sejfullain e kemi takuar shpesh Avniun. Jemi njohur me të në bangat e Kolegjit italo-arbëresh të Shën Mitër Koronës në Kalabri, ku kemi kaluar katër vjet së bashku më shokë të tjerë. Ai kurrë nuk ka folur me hollësi rreth këtij atentati dhe as për gjashtë muajt e kaluar në burg…”

Ja si e përshkruan Mustafa Kruja atentatin e Avni Rustemit kundër Esat pashë Toptanit:

“I avitet Esatit me anë të sekretarit të tij Stavri s’dij kushit prej Kavaje, kinse për një bursë studimi n’atë kryeqytet, kështu nxuni banimin e viktimës së tij, (hotel “Ritz” në mos gabofsha) dhe vojt e e priti poshtë në holl e kur Esat pasha duel jashtë tue iu hudhë automobilit, e ndoq prapa e briti: ’Ndal, tradhtar i atdheut!” atëherë edhe qiti mbi të nuk dij sa herë revolverin, a pistolën që kishte pas ble, nuk dij në Romë, apo në Paris. Kto janë fakte që në di mbi vrasës të Esat pashë Toptanit. ”

Le të shohim se si e përshkruan vetë Avni Rustemi aktin e tij gjatë procesit hetimor të mbajtur fill pas atentatit, e diel, në 13 qershor 1920:

“Kalova një dy herë para portës së Hotelit në rrugën “Kastilione”, kur pashë se po dilte Esat pasha, që e njihja mirë, pasi e isha takuar shpesh në Shqipëri dhe pikërisht në Durrës. Esat pasha ecte ndadalë dhe tërë krenari. Me ta parë atë, tërë historia e Shqipërisë m’u ngjall në shpirtin tim. Një turbullirë e madje më pushtoi. Atëherë unë nxora nga xhepi i djathtë revolen me gjashtë fishekë që mbaja me vete dhe qëllova shumë pa ditur sa herë mbi Esat pashën që ishte dy hapa larg meje. Esat pasha ra menjëherë dhe unë hodha armën time për tokë. Unë pohoj se veprimi im ka qenë krejt spontan dhe nuk e kam paramenduar. ” (Arkivi ASH, Fondi “Avni Rustemi”, dosja 2, faqe 73). 

Nuk po zgjatem në hollësi të tjera të këtij atentati, sepse për të është shkruar gjatë. Por një fakt ka rëndësi: Avni Rustemi i përmbahet tezës së vrasjes pa paramendim, të kryer nga ai vetë pa asnjë shtytje tjetër, sepse nuk donte në asnjë mënyrë që autoritetet hetimore e pastaj gjyqësore franceze të dyshonin së mos ai ka qenë i shtyre dhe financuar prej qeverisë së Tiranës, fakt i cili mund të jetë i vërtetë po t’i referohemi letrës së Mustafa Krujës ku siç e pamë ai shkruan se paratë për të shkuar në Paris ia ka dhënë Ahmet Zogu, pra ministri i Brendshëm i qeverisë së Tiranës që kishte dalë nga Kongresi i Lushnjës, në janar të vitit 1920, pra gjashtë muaj para veprës heroike të Avni Rustemit. 

Tjetër gjë pastaj se një vit më pas, kur Avniu ishte tashmë deputet i Parlamentit Shqiptar ai u rreshtua përkrah Fan Nolit, Luigj Gurakuqit, Stavro Vinjaut, Hasan Prishtinës, hoxhë Kadriut etj. , të cilët iu kundërvunë Ahmet Zogut dhe synimeve të tij që një ditë ai të bëhej i parë në Shqipëri, siç ndodhi në të vërtetë. 

(Siç dihet kjo luftë politike solli si pasojë që më 23 dhjetor të viti 1923 Zogut t’i bëhej atentati i njohur në hyrje të sallës së Parlamentit, nga i cili ai vetëm plagos lehtë. Atentatori ishte Beqir Valteri, një i ri opozitar, i cili gjatë Luftës Nacional-Çlirimtare u bashkua me forcat gjermane dhe përfundoi i vrarë nga partizanët, ashtu si dhe Isuf Reçi, vrasësi i Avni Rustemit). 

Dihet se Avni Rustemi u akuzua nga organet hetimore dhe gjyqësore franceze për vrasje me paramendim dhe si pasojë prokurori Blosh Larok në emër të akuzës kërkoi që i pandehuri, bazuar në nenet përkatëse të Kodit Penal francez, të dënohej me vdekje. Por ishte juria që, siç dihet përbëhej nga njerëz të profesioneve të ndryshme, të cilët e gjykuan aktin e Avni Rustemit si shprehje të dëshirës dhe vullnetit të shqiptarëve të mbështetur në dhjetëra e dhjetëra telegrame, drejtuar Ministrisë së Drejtësisë dhe qeverisë franceze, si dhe opinionet e një sërë personaliteteve franceze dhe evropiane, e cila vendosi që Avni Rustemi të lihej i lirë dhe të kthehej ngadhënjyes në atdhe, ku u prit me madhështi nga shqiptarët. 

Nëse Avniu e mbrojti veten me tezën se e vrau rastësisht Esat pashën, siç argumentohet në këtë shkrim, pra, pa paramendim, këtë natyrisht e bëri, pse jo, që t’i shpëtonte dënimit me vdekje. Dhe bëri mirë, aq me tepër që e mbrojti veten me dinjitetin e një trimi të rrallë. Heroizmin e tij e përforcon edhe fakti se ai ishte i ndërgjegjshëm se sado që të mbrohej me këtë tezë, vështirë t’i shpëtonte dënimit me vdekje. Dhe, siç e pamë, kështu ndodhi. Atentatorët politikë që ka njohur historia, vërtet kanë kryer akte të tilla ndaj personave kundërshtarë, por qoftë vetëm ose me ndihmën e të tjerëve kanë arritur të humbasin gjurmët, ose janë kapur më pas. Avni Rustemi nuk pati në ndihmë askënd, qëlloi, vrau një tradhtar dhe qëndroi, i bindur që edhe do të vritej. Këtë mund ta bëje vetëm një njeri që nuk njeh vdekjen. Sidoqoftë, disa nga enigmat, për të cilat u shkrua më sipër, mbeten, sidomos enigma më e madhe:

Kush e mbështeti Avni Rustemin të shkonte në Paris për të vrarë Esat pashë Toptanin dhe cili, ose cilët qenë ata që i dhanë shumën e parave që do t’i duhej për të qëndruar në Paris, deri ditën që do të kryente këtë vepër të madhe atdhetare?…. 

Si i kaloi Avni Rustemi gjashtë muajt e burgimit, sidomos pas datës 10 shtator 1920, kur atij iu dorëzua në qeli aktakuza e vrasjes së Esat pashës prej tij me paramendim? Cilët ishin shqiptarët që morën pjesë në procesin gjyqësor kundër Avni Rustemit, në ditët fundit të nëntorit dhe fillimit të dhjetorit të vitit 1920? A u takua Avniu me shqiptarë, pasi u lirua nga burgu? A u shoqërua me ta ato ditë?

Çfarë itinerari zgjodhi ai për t’u kthyer nga Parisi në Shqipëri? Udhëtoi vetëm, apo me ndonjë shok? Ku përfundoi revolveri “Smith&Uesën”, që përdori Avni Rustemi për të vrarë Esat pashë Toptanin dhe që shërbeu si “corpus delicti” gjatë procesit gjyqësor?

Thuhet se e ka poseduar nipi i avokatit dë Monzi që mbrojti Avni Rustemin në këtë proces? A janë bërë përpjekje nga ish-punonjësit e ambasadës sonë në Paris që nga viti 1945, për ta gjetur atë?

A mund të bëhen sot përpjekje nga ambasada jonë në Paris që kjo armë të gjendet, të sillet në Shqipëri dhe të vendoset në një stendë të Muzeut Historik Kombëtar?

Sa shumë enigma e mbështjellin atentatin e Avni Rustemit më 13 qershor të vitit 1920, pra 95 vjet më parë! (FUND. Marrë nga “Tirana Observer”)