Mitologjia shqiptare

Në gojën e popullit, kur përmendën Zanat dhe Orët, thuhet Shtojzovallet, që do të thotë Shtojua, o Zot, vallet. Zanat dhe Orët janë qenie mitologjike, ndërsa fjala “Shtojzovallet” vjen si eufemizëm për Zanat dhe Orët ose për të dyja së bashku. Ky ligjërim ishte i përgjithshëm në kapërcyell të shek.XIX-XX kur ngjizej Lahuta e Malcis, ndërsa sot në ligjërimin e shkruar ndodh të përdoret eufemizmi Shtojzovallet, sikur të bëhej fjalë për qenie mitologjike, pavarësisht nga Zanat dhe Orët. Në popull thuhet edhe Zanat e Malit, çfarë nënkupton se vendqëndrimi tyre ka qenë përgjithësisht mali, prandaj gjinorja “e malit” është identifikim: Zana e Veleçikut (Zana e Malit të Veleçikut), Zana e Miliskaut
(Zana e Malit të Miliskaut). Për Orët thuhet: Ora e Shalës ose Orët e Dukagjinit dhe Ora e Shtëpisë ose Ora filanit me kuptimin përkujdestarja misterioze e krahinës, e shtëpisë apo e aksh individi. Për këtë arsye mund të arrijmë në përfundimin se funksioni i dallon Zanat prej Orëve. Me fjalë të tjera, Zana është një qenie mitologjike, ndërsa Ora është një Zanë me “detyra” të përcaktuara. Për më tepër Zana është trime, sepse në popull thuhet: Filani është trim si Zana, ndërsa ky krahasim zakonisht nuk vjen për Orët. Zana është shumë e bukur, prandaj thuhet: E bukur si Zanë. Orët mund të jenë ose jo të bukura.Si Zanat ashtu edhe Orët, pra Shtojzovallet, zotërojnë edhe një fuqi të mistershme: aftësinë për të shituar njerëzit. Zakonisht shitojnë burrat që guxojnë t’i shohin Shtojzovallet nudo tek lahen nën dritën e hënës, apo këdo që i trazon gjatë ekstazës së tyre të vallëzimit. Folja “me shitue” ka të bëjë me një veprim të mistershëm që e zotërojnë vetëm Shtojzovallet, të cilat, kur zemërohen me njerëzit, i shitojnë ata, dmth, i lënë pa mend në kokë për tërë jetën, të paaftë për t’i dalë zot vetes; i ngrijnë në vend, i bëjnë kallkan. Zanat dhe Orët shitojnë këdo, burrë apo grua, plak a të ri me timbrikën e hatashme të tingujve që prodhojnë gjatë të kënduarit ose me vallet e magjishme e mjete të tjera, ashtu si edhe shërojnë apo u japin fuqi të mbinatyrshme me qumështin e gjirit cilitdo që ka fituar simpatinë e tyre.
E bëmë këtë hyrje, sepse gjykojmë se Fishta nga ky përfytyrim popullor u nis kur iu drejtua Zanave dhe Orëve në veprën e tij madhore, Lahuta e Malcis. Madje mund të thuhet me plot gojë se vepra e tij ka ndikuar në ngulitjen e mëpastajme të përfytyrimeve për Zanat dhe Orët, tanimë jo thjeshtë si besime popullore, por të rizgjuara si imazhe artistike nga mitologjia iliro-arbërore.
Nisur nga vargu “Për mjedis mue m’plastë lahuta”, që Fishta e ka vënë si betim në gojën e një Zane, mendojmë se edhe vetë titulli i veprës Lahuta e Malcis ka të bëjë më tepër me mitin e Zanave këngëtare se sa me instrumentin e lahutës, me të cilin shoqëroheshin përgjithësisht vargjet epike të folklorit shqiptar.
Në veprën e Fishtës metonimia “lahuta e malësisë” shënjon bëmat e malësorëve, historinë e shkruar dhe të pashkruar të shqiptarëve ndër shekuj, mbartur ndër mitet e tyre të trashëguara qysh nga parahistoria e etnogjenezës ilire që na shpie te pellazgët, popullimet paraindoeuropiane të kontinentit tonë. Lahuta është simbol identifikues i atyre qenieve mitologjike prej nga Fishta krijoi figurën e Zanës së Frymëzimit, me të cilën këndoi për 35 vjet rresht në veprën e tij epope. Më tej ai modeloi personazhin e Orës së Shqipërisë, një Zanë që u jep fuqi të mbinatyrshme heronjve shqiptarë; skaliti figurën e Zanës së Madhe, që lufton fyt a fyt me Orën thepe të Malit të Zi etj. Fishta këndoi në Lahutë të Malcis “Panteonin” e munguar të Shtojzovalleve dhe të disa figurave të tjera mitologjike në letërsinë shqiptare. Edhe për këtë kontribut Lahuta e Malcis “është përpjekja ma vigane,- si shprehet Ernest Koliqi,- qi Shqiptari bani deri tash per t’ia zbuluem vetvetes boten e vet”
Zanat dhe Orët zënë vendin më të madh të lëndës mitologjike në Lahutë të Malcis. Veçanërisht Zana e Frymëzimit, që na shfaqet që në blenin e parë (“Marash Uci”, shkruar më 1902), e identifikuar si Zana e Veleçikut. Zana e Frymëzimit është thirrur prej Fishtës që në ngjizje të poemës si një alter autor, duke e bërë kështu një element funksional të strukturës përmbajtësore dhe narrative të veprës.
Duhet thënë që në fillim se Zanat dhe Orët (dhe përgjithësisht figurat mitologjike) nuk vijnë në veprën e Fishtës si mite të gatshme, si mund të mendohet sot kur etnologët kanë arritur të studiojnë mitologjinë shqiptare dhe ta krahasojnë atë me mitologjinë ballkanike e më gjerë. Mitet në veprën e Fishtës nuk janë as ndikim i modeleve të njohura letrare të penave të shquara, si janë shprehur disa studiues kur kanë krahasuar poetin e Lahutës së Malcis me Homerin, Virgjilin, Miltonin a ndonjë tjetër. Aq më pak, Zanat dhe Orët e Lahutës së Malcis shëmbëllejnë me Vilat e mitologjisë së sllavëve të Ballkanit, për të cilat, gjithashtu, ka pasur studiues që kanë gjetur përvijime pa u thelluar sa duhet.
Në kohën kur jetonte Fishta, Zanat dhe Orët ishin një realitet, ta quajmë, fantastik shqiptar. Ditën malësorët gjallonin me pushkë në krah, natën mbylleshin në kullat e tyre për t’ua lëshuar trojet përreth qenieve mitike, të cilat kishin në dorë fatin e njerëzve, mbarëvajtjen e gjësë së gjallë, shumimin e bereqetit. Secili person ose çdo gjë e gjallë kishte Orën e vet të bardhë ose të ligë. Çdo fis a krahinë kishte Zanën e vet që ishte e bukur “me të verbue”, trime “me të çartë”. Edhe në qytete (veçmas në një qytet si Shkodra) fantazia mitologjike ishte e gjallë. Netëve me hënë të plotë Zanat dhe Orët e maleve këndonin dhe hidhnin valle zabeleve më të bukura buzë ujërave, ashtu si ditën malësorët mblidheshin në log duke u argëtuar me këngë e valle.
Duke qenë edhe vetë pjesë e këtij realiteti, Fishta e thërret Zanën e Veleçikut për të kënduar së bashku me të në Lahutë të Malcis bëmat e këtyre njerëzve, shpirtin e tyre. Sikur të mos kishte vepruar ashtu, dmth, po të mos e thërriste një Zanë Mali për të kënduar së bashku me të jetën e malësorëve, zor se malësorët do ta pranonin këngën e tij, si u pranuan realisht vargjet e Lahutës së Malcis, duke u mësuar përmendsh edhe nga njerëz që nuk dinin shkrim e këndim. Sepse ndër shqiptarë ka edhe një kult të këngës, një kult të fjalës së bukur që vjen vetëm si frymëzim i magjishëm prej qenieve mitologjike, si kudo në trevat e Mesdheut. Kur duan ato, Shtojzovallet, ia vënë dikujt në dorë lahutën dhe ia rreshtojnë fjalët. Jo kushdo mund ta bëjë këtë punë, përveç të zgjedhurve prej Zanave. Fishta që kur zu fill Lahuta e Malcis ndihej i zgjedhur prej Zanës së vet të Frymëzimit:
“Se pa ty, besa, moj Zanë,
Vështirë se ‘i fjalë unë muj me e thanë”
do të shkruajë ai më vonë.
vargjet e Fishtës, gjithnjë nga bleni i parë, Zana e Frymëzimit është thirrur në Lahutë të Malcis për të mallkuar armikun (“Lum, oj Zana e Veleçikut
që m’ia lëshon ti namet anmikut”);
për të nxitur malësorët në mbrojtje të trojeve të veta (“Që m’i uron djemtë e Malcis”); për të mbajtur zgjuar ndërgjegjen kombëtare edhe në kushtet më të pafavorshme (“Që m’ia qan hallin Shqipnisë”). Por, pavarësisht asaj që komunikon autori, Zana e Frymëzimit është thirrur në Lahutë të Malcis, jo vetëm si një alter autor, por edhe si një alter ego. Fishta vë në pingrimën e Zanës krahas lavdisë së të kaluarës (“në të bardhat kohë që kanë prendue”) edhe dhimbjen e vet për gjendjen e rëndë ekonomiko-sociale të shqiptarit të robtuar:
Për me mbrojtë një grue te shpia,
Të cilës bukë i lypin fëmija
Edhe i len, ndoshta, me qa
Përse e mjera bukë nuk ka
(Kënga XIII, v.30-34)
Vargje të tilla, që rreth një çerek shekulli më vonë do të karakterizonin veprën e Migjenit, nuk mund të zinin vend ndryshe në një vepër epike që ishte e orientuar në lartësimin e bëmave heroike të kombit. Kemi parasysh këtu rregullat e ngurta të klasicizmit që nuk e pranonte kategorinë e së ulëtës (vulgares) në një vepër epike. Por Fishta, që i ka njohur mirë këto rregulla, ka ditur edhe t’u shmanget atyre, duke i lëshuar rrugë spontanitetit të vet poetik përmes pingërimës së Zanës së Frymëzimit. Zana e Frymëzimit, si një alter ego, shpreh në ndonjë rast edhe nervozizmin që i shkaktohej poetit prej një realiteti herë-herë aspak epik, si dhe nevojën për t’u çliruar prej mllefeve asfiksuese për shkak të politikës së atëhershme të Evropës në Ballkan, e cila ishte fare pak qytetëruese si pretendonte të ishte. Në shpërthime të tilla autori ka përdorur edhe një gjuhë tejet vulgare, si në vargjet:
Uh, Evropë, ti kurva e motit,
Që i re mohit Besës e Zotit,
Po a ky asht sheji i qytetnisë,
Me nda tokën e Shqipnisë,
Për me mbajtë këlyshët e Rusisë?
(XIII, v.40-44)
Një dimension tjetër i Fishtës, të cilin na duhet ta theksojmë që në krye të këtyre shënimeve për Zanat dhe Orët në Lahutë të Malcis, është fakti se ai ishte një frat i shkolluar që njihte mirë mitologjinë greko-romake e biblike. Fishta njihte mirë edhe letërsinë e shkruar që ishte mbështetur në atë mitologji. Por thirrja e Zanave dhe Orëve në Lahutë të Malcis nuk duhet marrë si aplikim i atyre modeleve, qofshin edhe të mjeshtërve klasikë si Homeri e Virgjili. Aq më pak të mendohet se Zanat dhe Orët janë muzat dhe nimfat e Olimpit apo se Zana e Frymëzimit të Fishtës është muza Kaliopi që në mitologjinë greke paraqitet me lahutë në dorë dhe simbolizon epikën. Fishta e krijoi vetë figurën mitologjike të Zanës së Frymëzimit sipas lëndës mitologjike që gjallonte në popull. Zana e tij e Frymëzimit nuk është as Diana e romakëve që identifikohet me Artemidën e grekëve, sa do që në thelb ka diçka të përbashkët me të, sepse simbolizon mbrojtjen e natyrës së virgjër. Çabej që e ka lidhur origjinën e fjalës “Zana” me Dianën e romakëve, ka theksuar se “kulti i fortë i Dianës në Shqipëri e përveç këtij vendi në mbarë Gadishullin e Ballkanit të kohës antike sikundër shihet nga dëshmia e mbishkrimeve (…) na bën të pranojmë që te kjo Diana kemi të bëjmë me një “interpretatio latina” të hyjnive epikore (vendase) pararomake.” Ka edhe një shpjegim të A.Meyerit, që vëren se “tek emri ilir Thana… mund që të ruhet një shkallë e vjetër e shqipes Zana”, të cilën e lë të kuptuar edhe Çabej si të pranuar. Në këtë rast kemi të drejtë ta lidhim edhe me kuptimin e foljes me thanë (ai thot-ë), pra, me simbolikën e Thot-it, një nga perënditë më të lashtë të Egjyptit me origjinë pellazge (iliro-shqiptare), siç e klasifikon prof. Katapano në veprën e tij, “Thot-i fliste shqip”.
Në blenin e dytë të Lahutës së Malcis, në episodin e Vraninës (botuar më 1907) Zana e Frymëzimit (ajo nuk identifikohet më si Zana e Veleçikut) zë vend më dukshëm në strukturën përmbajtësore dhe narrative të atij cikli. Në një farë mënyre mund të thuhet se Zana e Frymëzimit, gjithnjë si një alter autor, “përzihet” në konfliktin e çetës shqiptare të Oso Kukës me cubat e sirdarit të Malit të Zi. Me të narracioni fiton një përmasë të re, tepër origjinale, sepse dialogu i saj me autorin zbulon në një farë mënyre intrigën e atij konflikti të ashpër tragjik midis shqiptarëve dhe fqinjëve të tyre.
Në blenin e tretë të Lahutës së Macis Zana nis të na shfaqet edhe si personazh. Ajo tanimë është “Ora e Shqipnisë”. Duhet të risjellim ndër mend se bleni i tretë “Lidhja e Prizrenit” (shkruar dhe botuar së pari më 1920-1922) zë vend në Lahutë të Macis fill mbas episodit të Oso Kukës (bleni i dytë), me të cilin hapet vepra. Kur shkruheshin dhe botoheshin të pesë këngët e episodit “Lidhja e Prizrenit”, Shqipëria ishte bërë shtet i pavarur, ishin vendosur kufijtë dhe kishin filluar të funksiononin institucionet. E kaluara nuk ishte më një tregim mitologjik për fisin apo një këngë folklorike trimërie. E kaluara tashmë është histori. Marash Uci dhe Oso Kuka janë një pjesë e saj. Fiset e malësorëve që u përballën me shovinizmin malazias, gjithashtu, një pjesë e saj. Madje e gjithë Shqipëria dhe Ballkani ishin pjesë e konflikteve historike të perandorive të kohës dhe të Fuqive të Mëdha. Ashtu si sot dhe dje, në vitet ’20-‘30, kur vazhdonte të shkruhej Lahuta e Malcis, Fishta ishte ndërgjegjësuar se po shkruante epopenë e fisit dhe të kombit shqiptar. Dhe kombi shqiptar i kishte rrënjët deri thellë në mitet e veta. Zana e Frymëzimit do ta shoqërojë autorin si në dy blenet e para. Por tashmë Fishta është bërë intim me të. Ai i drejtohet me shprehje të tilla, si:
“Deh, moj Zanë, ty, t’qofsha true”.
Edhe në këngën e fundit Fishta nuk e harron Zanën e vet të Frymëzimit, e cila për disa dekada i ka qëndruar pranë. Ai tani e quan një bjeshkatare, me të cilën ka realizuar një monument të pavdekshëm në gjuhën shqipe:
“Ndertue kem ‘i pomendare,
Rrfe as mot mos m’e dërmue”.
Të pathemelta mbetet argumentimet e disa studiuesve që te kjo Zanë vazhdojnë të kërkojnë një figure “që del në literaturën tonë si substitut i Perëndive të literaturës antike greke”. Ajo është thjeshtë një krijesë e poetit që i shton rrëfimit epik notat e “tipizimit lirik”. Më kot janë munduar edhe zëra të tjerë që kanë kërkuar te këto Orë dhe Zana të Lahutës së Malcis analogji apo diçka tjetër me Vilat e epikës sllave. Mund të ishte e kundërta.
Fakti që figurat mitologjike shqiptare vijnë fuqishëm në letërsinë e shkruar shqiptare kaq vonë, në fillimshekullin XX, nuk duhet paragjykuar si “një fenomen i vonuar në letërsi”, krahasuar me letërsinë e vendeve të zhvilluara, përfshirë, psh, letërsinë dhe kulturën gjermane me Richard Wagnerin (1813-1883), shkrimtar dhe kompozitor i shquar i romantazmit evropian, veprat e të cilit ishin rikrijim i subjekteve dhe figurave mitologjike gjermanike, veçanërisht, të eposit të Nibelungëve. Mund të kujtojmë këtu se në vitin 1906, kur Fishta niste botimin e Lahutës së Malcis në Evropë vlerësohej me Çmimin Nobel italiani Karduçi (1835-1907), që në vendin e tij konsiderohej poeti i fundit romantik. Në një këndvështrim më të guximshëm, për shfrytëzimin e miteve nga Fishta dhe rikrijimin e tyre, sipas modeleve të letërsisë gojore, mund të shtonim se ai ishte në të njëjtën paralele me zhvillimet estetike evropiane të kohës së tij. Autori i Lahutës së Malcis ishte në vazhdën e atyre shkrimtarëve romantikë, për të cilët është thënë se “në krijimtarinë e tyre pati gjallërim edhe një lloj mitologjizmi i ri, i cili i parapriu mitologjizmit modernist”.
Kënga e fundit
Edhe në këngën e fundit Fishta nuk e harron Zanën e vet të Frymëzimit, e cila për disa dekada i ka qëndruar pranë. Ai tani e quan një bjeshkatare, me të cilën ka realizuar një monument të pavdekshëm në gjuhën shqipe: “Ndertue kem ‘i pomendare, \ Rrfe as mot mos m’e dërmue”.

Meqe Naki i qendron me kembengulje futjes se ketej punimi qe ka bere diskush per Fishten guke bere nje amlagam gjerash atehere mund ta pranoj vtem ne sapektin qe do te duhet te ndajme mitologjine shqipatere ne letersine dhe ne folklor

Pra ka nje mitologji shqiptare ne letersi dhe nje ne folkor

I Lutem Nakit te beje ndarjen brenda mitologjise shqiptare..

te fala Martini

[size=29]Meqe interesi per mitologji te mirefillete eshte ne ngjitje e poshte sa per nxemje sa per te filluar serisht mendoj ta nisim me RITET E MOT MOTIT


ME SIGURI QE DINEINDONJE DY VARGSH PER TO

TE FALA MAR-TINI [/size]

Hej

kam nje pyetje

kush e ben etnologjine si lende ne Universitetin e prishtines po te Tetoves

a ka libra apo dispenca per to.

te fala martini

Mundet qe kjo gje trajtohet edhe ne lenden folklor

keshtu qe pyetjet mbeten po ato


madje ne unin e munihut apo edhe te jene s ka profesore qe e trajtojne kete lenden madje japin edhe leksione te fotokopjuara

per shend martini

Fragmente Nga Mitologjia Shqiptare
Të bardhat janë një lloj shtojzovallesh, vajza të bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo është njëfarë zane. Kjo figurë mitologjike është e njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në botën arabe, nga duhet të ketë ardhur ndër ne... Ilirët besonin në trupat qiellorë dhe në fuqitë natyrore, të cilat ndikonin për të mirë ose për të keq mbi jetën e veprimet e tyre të përditshme. Mitologjia e të parëve tanë të lashtë, pra, nuk ka qenë e ngarkuar me shtriga, lugetër, magji, etj., të cilat u shfaqën ndër ne shumë më vonë...

Si shume kot ia kishin futur ne ate forumin tjeter. Nuk mundet qe te ngaterrojme balten me mjalten....

Mitologjia do pare mire me lupe te holle..

Psh ne se pretendojme se te bardhat jane nje lloj shtoj zavalle atehere del pytja nga i dallojme shtojzavallet.
Per mua si te bardhat ashtu edhe shtojzavvallet nuk jane gje tjeter vetem se epitete, ose me thjesht emar me te cilat i kane lavderuar nga firka se mos inatoseshin po ti therrisninme emer. Por ne fakt nuk e kemi sot emrin. te fala Martin Mato

Vjollca me lexove mendimin, po mendoja te hyja ne kete teme.
Kur ma thane e mendova si nje legjende dhe nuk e di ca me nxiti ta sillja ketu si nje mit ose Zotin si nje tregues se egzistences i treguar ne vite.
Kur njerezit menduan te ngrinin vendet e shenjta i piketuan ato dhe cuan njerez te shumte per te ndertuar shtepite e Zotit.Cuan gure te shumte dhe per habine e te gjitheve ne mengjes guret e cuar nje dite me pare ishin ne ane te kundert te vendit ku u vendosen.Kjuo gje ndodhi disa dite me radhe njerezit conin guret dhe i gjenin ata ne nje vend tjeter.Vendosien te linin nje roje naten per te pare kush kishte aq fuqi te mbinatyrshme te levizte guret dhe me ac qellimi i zhvendste ne anen e kundert.Kur nata zbriti roja pa pellumba te bardhe qe ju afroheshin gureve dhe guret ktheheshin ne fije bari dhe keshtu i zhvendosnin deri sa zbriste agimi.
Tashme kjo tregohet si legjende.

Emra shqipetare nga mitologjia per ne edhe jane me intersante, jane ato me prejardhje iliro-shqiptare, siç jane Andini (hyj dardan mbrojtes i familjes), Anzotika (hyjneshe e bukurise dhe e dashurise tek fisi ilir i liburneve, e cila identifikohej me Afroditen), Arsa (nga emri ilir i krijuar sipas emrit te nje keshjtelle ne Dardani), Bardha (emer nga mitologjia shqiptare e ngjashme me zanat dhe shtojzovallat), Bind (hyj ilir i ujerave), Brikena (vajza e mbretit Bardhyl), Bubulina (me prejardhje arvanitase), Dardan (nga fisi ilir i dardaneve), Darsen (nga fisi ilir bregdetar), Doruntina (ne Sicili paraqitet ne kete trajte, ne Kalabri ne trajten Garentina, ndersa në Shqipri të jugut Dhoqina), Donika (derivat nga emri grek Andronika, te cilen e beri te famshme Donika e Skenderbeut), Epikad (vëllai i mbretit ilir Gent), Etleva (gruaja e Gentit), Gjeraqina (nga emri i një lloj shpeze),Gent (nga emri i mbretit ilir, trajta më e shpeshtë e të cilit është Genc), Glauk (sipas mbretit të Taulantëve), Ilirbind (i kompozuar nga emrat Ilir dhe Bind), Iria (hyjneshë istriane e bukurisë), Jutosika (hyjneshë e bukurisë tek Liburnët, e ngjashme me Anzotikën), Latra (hyjneshë ilire), Noar (sipas një lumi në Iliri), Redon (hyj i ujërave tek fisi ilir i Labeatëve), Rudina (sipas fisit ilir), Shota (sipas një lloji shpeze),Thana (sipas emrit të hyjneshës ilire),Vitore (sipas gjarpërit me brirë të artë, mbrojtës i shtëpisë në mitologjinë popullore shqiptare), Uk (emër i vjetër shqiptar-nga ujk), dhe një varg emrash të tjerë të lashtë, si dhe emrat e krijuar nga emrat dhe mbiemrat e përgjithshëm të gjuhës shqipe:Era, Jeta, Lule, Mira,Vesa etj

Në besimet popullore, thotë Çabej, ruhen shumë figura të moçme, të cilat në mitologjinë tonë paraqiten me emër të ri dhe me disa ndryshime kuptimore. Në mitologjinë tonë shpesh përmenden "hijet", si figura mjaft të papërcaktuara, por gjithsesi me kuptimin e një demoni, të një fantazme.

Në Kosovë me fjalën "hije", në kuptimin mitologjik, mund të përfshihen demonë të ndryshëm, por para së gjithash - bota "andej varrit", të vdekurit, zakonisht shpirtra të ligj. Balozi i detit përmendet në folklorin tonë mjaft shpesh.

Në Kosovë ka kuptimin e një përbindshi. Të bardhat janë një lloj shtojzovallesh, vajza të bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo është njëfarë zane. Kjo figurë mitologjike është e njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në botën arabe, nga duhet të ketë ardhur ndër ne.

Dragoi, kuçedra, syri i keq, lugati, shtriga, etj., personazhe këto mitologjike, të njohura ndër shumë popuj.

Këtu po përmendim vetëm disa qenie të tjera të kësaj sfere si i paraqet Çabej, të cilat në Kosovë njihen pak ose aspak, të paktën me emrin përkatës. Kështu, p.sh., në Kosovë nuk dëgjohet për Erretat e Sheut, të cilat Çabej i përmend sipas të dhënave të albanologut gjerman Lamberc. Gjithashtu Dhamsuta është ndër ne e panjohur.

Kështu u quajka në viset tona veriore "një pelë përrallore, me në shpinë kalorësin të quajtur Dhevështruesi".

Tek arbëreshët e Italisë ekziston Fata, e cila duhet t'i përgjigjet zanës ndër ne. Në gojëdhënat e zonës së Përmetit përmenden Floçkat, vasha të bukura me flokë të gjata, që mendohej se rrinin në ujëra e në puse.

Edhe Kshetrrat ose Kshetzat, ishin të ngjashme me Floçkat. Hyjrija e Detit është një lloj sirene, pastaj Xhullitë e Judi, janë figura të njohura në zonat tona të veriut, por edhe ndër bullgarë e rumunë. Karakonxholli është figurë mitologjike ndër ne, e ardhur nga mitologjia turke.

Në Kosovë njihet me emrin "Kallakonxhë", e cila udhëtarin e huton, ia mjegullon mendjen dhe nuk di të orientohet në hapësirë. Gogu, Sanagogu ose Herri është njëlloj xhuxhmaxhuxhi, shkurtabiqi ose kokërrmeli.

Figura mitologjike më pak të njohura janë gjithashtu Mëmëdreqja, lloj përbindshi në bestytnitë e hershme ndër shqiptarët (arbëreshët) e sicilisë në Itali, kurse në besimet e tyre në Kalabri Manaqeli ka qenë njëlloj hijeje.

Nuset e Malit dhe Orët e Malit kanë qenë lloj zanash, emri i të cilave rrallëherë zihej në gojë. Emri i tyre ishte tabu (i ndaluar), prandaj zëvendësohej me emërime, si p.sh., "Qofshin të bardha", "Ato të lumturat", "Ato të mirat" etj., siç thuhet në Kosovë. Në viset e veriut Shurdhi ka qenë demon i rëndësishëm.

Në mitologjinë e trakëve të vjetër ky ishte hyjni e motit të keq. Figurë e ngjashme me Shurdhin, në veri ka qenë Verbti. Gjarpri i shtëpisë në disa vise quhet Vitore.

Në mitologjinë e shqiptarëve të Çamërisë Vitoret ishin tri Fatitë që mendohej se i vinin foshnjës te djepi natën e tretë të lindjes dhe ia caktonin fatin që do të kishte në jetë.

Emri i vitores në thelb është vejtore, "ajo që end pëlhurë, endëse, emër që del edhe me trajtën vektore", - pra, ato ishin endëse të pëlhurës së jetës. Zana - në mitologji është simbol i një vashe me bukuri të pashoqe.
Ky emër rrjedh prej hyjnisë romake Diana - hyjnia e pyjeve dhe e gjuetisë.

Huazimi i figurave mitologjike në popujt e Ballkanit dhe më gjerë ka qenë i ndërsjelltë, duke bërë edhe përshtatje të ndryshme në emër, e disa raste edhe në kuptim.
Kjo dukuri është që nga koha antike. Kështu, p.sh., Zeusi, hyjnia kryesore helene (greke), ndër shqiptarët gjithashtu merrej si hyjni, ndoshta me më pak rëndësi se siç e kishte në Greqinë antike, dhe me emër të vendit Zojz.

Edhe hyjnesha romake Diana ka qenë e njohur në mitologjisë ilire dhe trakase, ndoshta më me pak autoritet se te romakët, por prapë me kurorë hyjnie.

Mitologjia jonë është tepër e ngarkuar me figura e besime të ndryshme.
Përkundrazi, ilirët - të parët e shqiptarëve, duket se kanë qenë më realë ose të paktën më racionalë në këtë pikëpamje. Ata besonin në fenomenet e natyrës. Për ta zot ka qenë, para së gjithash, dielli, pastaj hëna, ujët, rrufeja, bubullima, shiu, zjarri etj.

Pra, ilirët besonin në trupat qiellorë dhe në fuqitë natyrore, të cilat ndikonin për të mirë ose për të keq mbi jetën e veprimet e tyre të përditshme.
Mitologjia e të parëve tanë të lashtë, pra, nuk ka qenë e ngarkuar me shtriga, lugetër, magji, etj., të cilat u shfaqën ndër ne shumë më vonë.

Profesor Çabej ka botuar në revistën "Yllyria" një studim tjetër mbi zakonet dhe doket e shqiptarëve, ku, përveç të tjerash, shpjegon edhe disa të dhëna mitologjike, sidomos prejardhjen e figurave dhe dukurive të ndryshme të saj.
Më vonë (më 1942) ka botuar një studim të posaçëm me titull "Diana dhe Zana", dhe më 1972 artikullin "Disa figura të besimeve popullore shqiptare".
Ai, ndër të tjera, thoshte se qysh te Gjon Buzuku (shekulli XVI) përmenden në "Mesharin" e tij "gjigantët" - fantazma me shtat të gjatë e natyrë luftarake.
Ai gjithashtu përmend fjalën "hije" me kuptimin e një fantazme tjetër. Edhe në veprat e Pjetër Budit (1566-1622) ka elemente të besimeve tona popullore. Në veprën e Pjetër Bogdanit "Cuneus prophetarum" më 1685, shfaqen zanat si figura mitologjike.

Nga fjala "gjigant", të cilën e përmend Buzuku, vjen fjala "vigan" që është sot e përhapur në gjuhën tonë, me kuptim të njeriut me shtat të rritur, të lartë, të zhvilluar.

Në Mirëditë, shkruan Çabej, ekziston një figurë mitologjike me emrin kuptimor "Dheveshtruesi", i cili "në net pranvere vë veshin tek dheu, për të dëgjuar a vjen njeri për së largu dhe a gjëmon ujët e nëndheshëm.

Ai gjithmonë shkon kaluar në vithe të "Dhamsutës", një pelë e pagojë që kalon nëpër male e dete dhe shpie larg e larg atë që do të shpëtojë me anë të saj".

Në Dukat të Vlorës, në malësitë e Labërisë, besohej në një lloj zane shtatgjatë, të cilën e quanin Suta "drenusha" dhe përfytyrohej në trajtën e një lope.

Ndër shqiptarët e jugut, në Toskëri, mali i Tomorrit (2418 m) ka kuptim mitologjik dhe mbahej mal i shenjtë. Në majë të tij jetojnë gjallesa mitologjike, një zog i shenjtë, hyjni të ndryshme.

Njerëzit bënin be mbi këtë mal si në një gjë më të shenjtë e më të shtrenjtë "për Baba Tomorrin", "për të mirin Tomorr". shumëkush, nga frika e respekti, as emrin nuk ia përmend, por thonë "ai" dhe bëjnë be "për atë çukë".

Figura, personazhe mitologjike ndër ne ka shumë, siç shihet edhe nga kjo që u tha më sipër, por besimet dhe ritet magjike në kuadër të mitologjisë, gati që as nuk mund të numërohen, sepse çdo krahinë, çdo zonë, bashkësi etnike, fisnore, fshatare, familjare, etj., mund të kenë disa veçori, disa besime e bestytni, disa "bidate" ose zakone, të cilat nuk i ka tjetërkush.

Madje, edhe njeriu si individ mund ta ketë botën e tij vetjake nga sfera e magjisë dhe e mitologjisë në përgjithësi. "Tim për shpi, adet për njeri", thotë populli.

Mitologjia është pus pa fund, të cilit nuk i shteret kurrë ujët. Prandaj, si u tha më parë, edhe me këtë rast mund të japim vetëm fragmente nga kjo fushë e gjerë e kulurës shumë të lashtë, më të lashtë se çdo religjion dhe çdo normë tjetër morale të kodifikuar, në çfarëdo mënyre, qoftë nga çfarëdo bashkësie të shkallës primitive ose të përparuar kudo në botë.

Zakonet e ndryshme me ceremonial të caktuar, veprimet magjike, në shumicën e rasteve lidhen me stinë të motit, me festa, me ditë të shënuara, me pjesën e caktuar të ditës, pastaj me vend ose me objekt të caktuar.

Disa "adete" bëhen në pranverë, disa të tjera në vjeshtë, disa ditën e ndonjë feste, të tjerat ditën e martë, të premte, etj., kurse disa paradite ose në mbrëmje, sepse "ashtu duhet", disa zakone lidhen me një kodër, me një lis, me varre, me vende të shenjta ose të nderuara, dhe kështu me radhë.

Disa lidhen me fillimin ose me mbarimin e shumë punëve

Rituali pas vdekjes së fëmijës

Edhe sot e kësaj
dite nëpër disa fshatra të trevës sonë besohet se po të ndodhë të vdesë
foshnja apo fëmija derisa është në gji, atë natë që e varrosin, nënën e
tij e largojnë nga shtëpia që ta kalojë natën larg shtëpisë së saj.
Thuhet se po të jetë nëna e foshnjës në shtëpi, i vjen fëmija i vdekur
dhe thith qumësht prej saj. Por, në popull besohet se prej çastit kur
fëmija vdes, qumështi i saj është haram për fëmijën e vet. Nëse foshnja
vdes menjëherë pas lindjes, duke filluar prej ditës së parë e deri të
shtatën, ata që e çojnë në varr, kur kthehen në shtëpi i blejnë diçka
lehonës, si zakonisht sheqerka, mollë etj.
Siç duket, kjo bëhet për
të vetmin qëllim që ajo përsëri të lind fëmijë. Kur i vdes fëmija i
parë, nënës së tij i japin një mashë ta mbajë në dorë që t’i rrojnë
fëmijët që do t’i lind. Lehona i heq të gjitha rrobat që i ka pasur
veshur dhe vesh rroba të reja. Në kokë vëndon një shami të paushtuar
fare. Pasi t’i lind fëmija i parë që do të jetojë, atëherë kemi të
bëjmë me disa ceremoniale tjera.

Per zanat kemi disa shenime edhe tek Legjenda e Beratit.
Mijera e mijera vjet me pare jetonte nje Zane shume e bukur. Nje dite ajo u takua me dy vellezer vigane, Tomorin dhe Shpiragun.
Sikurse ndodh shume here nder legjenda dhe shpesh ne te vertete, te dy vellezerit rane ne dashuri me Zanen e bukur. Kaq fort ua trazoi zemrat te dy vellezerve dhe kaq thelle u hyri grindja per te, sa qe shpertheu lufta vellavrasese.
Tomorri, duke pasur nje shpate te shkelqyeshme, i ra vellait te vet me te vogel brinjeve, ndersa ky i fundit, i armatosur me nje topuz shume te rende, iu turr me furi duke e goditur sa mundte me fort.
Zoti, qe shihte çdo gje, u trishtua dhe u zemerua prej pamjes aq te dhimbshme, grindjes aq te pergjakshme midis vellezerve. Ata duheshin ndeshkuar per kete mynxyre qe shkaktuan. Prandaj, Ai i ktheu fajtoret ne gur dhe i denoi te mbajne nder shekuj ne trup gjurmet e ketij luftimi te tmerrshem.
Qe nga ajo kohe e lashte e deri sot vellai i madh, Tomori, i tregon diellit hapesirat e veta gropa – gropa dhe plasa te panumerta. Ndersa, vellait te vogel, Shpiragut, kushdo qe kalon ne keto treva, i sheh brinjet e copetuara e te thelluara vija-vija.
Shkaktarja e kesaj mynxyre, Zana e bukur hirplote, nuk duhej t’i shpetonte zemerimit te Zotit, ndaj Ai e ktheu ne nje kodrineze shkembore, mbi te cilen nje dite filluan te vendosen gure mbi gure dhe u ndertua nje keshtjelle e madhe, e bukur, qe qendron edhe sot madheshtore mbi qytetin e Beratit.
Zana e bukur, qe i donte vellezerit, po jo zemerimin e tyre te derdhur mbi njeri-tjetrin, qau e qau pa mase.
Ai lume, qe tani mban emrin Osum, sipas legjendes, nuk eshte gje tjeter veçse rrekeja e loteve, qe lagu gure e shkemb dhe u derdh mes dy vellezerve prej Zanes hyjneshe, per t’u treguar se dhimbja per kete fatkeqesi asnjehere nuk do t’i shtere lotet.

martin mato wrote:Faleminderit Naki,

por mendoj se eshte nje pergjegjesi per te gjithe qe jemi ne forum qe te justifikojme mirebesimin.

Mendoj se do te duhet se paku qe seicili qe ndodhet ne kete liste te sjelle te pakten nga nje shembull ne vargje ku permenden zanat,oret, shtojzavallet etj.

Mendoj se nuk dueht ti kerkojme ne arkive por ne popull Arla.
Martini

Shkruan Edibe Selimi-Osmani
Folklori shqiptar si në trojet tjera shqiptare ashtu edhe në Tetovë e Gostivar, është një pus pa fund.Do t i shkëpusim disa vargje ku përmendet Zana. Në veprën Epika Popullore /Mbledhur në Tetovë,Gostivar me rrethinë autor Hafezat Osmani.
Nga cikli i kreshnikëve shkëpusim vargjet:...O ju bjeshkë un do t'ju nomi,/Rraft ni brimë ju brimoft,/Rraft ni breshën ju captoft./-
N'ato male dul njo zon e malit./
-Amanet o gjal siret Halili/Haj de shkojm ne n'shtëpej/ Se ka dal derr Arapi i Zi,/Të tan shpezët n zandan i ka shti,/-Hajde Zanë tëm rrokish për dore,/ E tëm çojsh te dera e zandanit,,./

Z,Naki! Ju uroj punë të mbarë një temë /Mitologjia shqiptare dhe në veçanti zanat,kulshedrat,lugetërit që shumë pak është punuar por mund lirish të them se në zonën ku jetoj unë dhe kam hulumtuar plot 3 dekada ka mjaft legjenda që i kam të shënuara dhe besoj se një ditë do ta shofin dritën.Ju Uroj suksese.

Për herë të parë është botuar në gazetën “standard”, i përkthyer në shqip, studimi i Arshi Pipës për mitologjinë shqiptare shkruar për Diksionerin francez të Mitologjive të botuar në vitin 1981 në Paris nga Y. Bonnefoy, vol. I ff. 5-7. Atëherë çfarë paraqet si fizionomi të vetën, si tipare dalluese, mitologjia shqiptare? – pyet Pipa në pjesën e mëposhtme, pasi hedh vështrimin mbi disa mite që janë të njohura edhe për disa popuj të Ballkanit, duke dhënë përgjigjen se mitologjia shqiptare dallon, se nuk ka zota dhe hyjnitë janë të dorës së dytë.Mitologjia shqiptare nuk përbën ende objektin e një monografije, por subjekti është trajtuar në shumë ese dhe artikuj të gjuhësisë, folklorit dhe etnografisë. Mund të thuhet se kjo mitologji është e tipit pagan ballkanik. Fetë monoteiste që i janë mbivendosur – katolike në Veri, ortodokse në Jug, islamike në mbarë vendin – pak e kanë prekur natyrën e saj. Historia e shqiptarëve, origjina e të cilëve fillon që nga migrimet e para indoeuropiane në Ballkan, është një vazhdimësi pushtimesh nga ana e popujve që i rrethojnë: romakë, gjatë Lashtësisë, sllavë, grekë e italianë në Mesjetë, turq, në fillim të erës moderne. Prandej pritet që mitologjia shqiptare të jetë mjaft sinkretike. Mund të flitet për shtresa alogjene përgjatë boshtit të një konstanteje lehtësisht të identifikueshme që është: kulti i karakterit (genit) të racës.

Hyjnitë e kësaj mitologjije janë thuajse të gjithë paganë. Aty janë nuset e malit dhe këshetat, por edhe shtojzavallet dhe zanat. Gjenden gjigantë të kobshëm balozët, katallajt, por edhe thopçat (xhuxhat që argëtohen duke shpotitur njerëzit). Ndeshen edhe karkanxholët dhe një variant i kacilmicit. “Përbindshat janë me shumicë: gogolët, kuçedrat, lubitë. Metamorfozat janë të shpeshta: burri shndërrohet në dre, ujk, hut; gruaja në nuse lale, qyqe, turtulleshë. Hyjnitë e shtëpisë mund të kenë një formë njerëzore si nana e votrës ose shtazore (vitore, një lloj gjarpëri). Flijohen kafshët (dikur femrat) mbi themelet e një ndërtese; Bëhen magjira (p. sh. për ta bërë mashkullin impotent). Ka këngë namatisjeje, të tjera për të sjellë shiun. Gjuhet me gurë hëna e eklipsuar për të trembur ujqërit që e sulmojnë. Objektet magjike – pasqyrat, nuskat, unazat–luajnë një rol të madh. I besohet syrit të keq, ëndrrave paralajmëruese. I besohet fuqisë së gurëve, bimëve. Por kryesisht i besohet fuqisë së heroit.

Kulti i heroit, i dëshmuar nga një traditë e gjatë kombëtare që pasqyrohet në epopenë popullore si dhe në të drejtën zakonore, ka ruajtur një karakter mitik në disa krahina të Shqipërisë së Veriut. Të mbrojtur nga male të thepisur, banorët e tyre kanë mundur t’u rezistojnë kolonizimeve romake dhe sllave dhe madje kanë mundur të ruajnë një lloj autonomije gjatë sundimit turk. Barinjtë e Veriut, në pjesën më të madhe katolikë, vazhdojnë te quhen Uk, Dash, Shpend, Sokol: ata adhurojnë zjarrin (ta pështysh është tabu), betohen për Qiell e për Tokë, vajtojnë të vdekurit e tyre duke gërvishtur fytyrën sipas një rituali që është mbeturinë e një valleje; u besojnë orëve të vendit, shpirtrave, djajëve, magjistareve, vampirëve. Totemizmi dhe animizmi përzihen me mitet klasike dhe me legjendat mesjetare. Uliksi e Perseu i kanë ekuivalentët e tyre. Polifemi shqiptar (KK5) quhet katallâ, në kujtim të mizorive të mercenarëve katalanas të shek. XIV të. Zana, mbrojtësja e heroit, është deri etimologjikisht e afërt me Dianën (perëndesha romake shoqërohet nga një drenushë, kafsha e hyjnisë shqiptare është dhija e egër), kurse për funksionet e saj ajo merr nga zana sllave, Vila. Vetë emri shtojzavalle është një rast sinkretizimi pagano–kristian: Shtoj, Zo(t), vallet.

Shumë nga këto besime pagane janë të njëllojta për më shumë se një popull ballkanik, ndërsa të tjera janë me origjinë latine e ndoshta kelte. Atëherë çfarë paraqet si fizionomi të veten, si tipare dalluese, mitologjia shqiptare?
Kjo mitologji nuk ka zota. Hyjnitë janë të dorës së dytë dhe nuk kanë emra të përvetshëm, ose emri i tyre është kolektiv. Betohet për qiell e për tokë, thërritet dielli e hëna. Por janë vetëm personifikime elementesh ose sendesh fizike, jo persona. Ndërmjet elementeve toka është mbizotëruese. Cilësia sipërore e heroit, ose i heroinës të çon tek ajo: burri i dheut, e bukura e dheut. Beja më gur është solemne. (Gjeçov $ 534). Kush betohet mbi gurë do të ngurtësohet nëse e shkel betimin e tij. (zanat e kanë fuqinë e vështrimit që ngurtëson) Gjenden murana aty ku dikush ka qenë vrarë për gjakmarrje
(Çabej 360). Dhe hidhen gurë për të lehtësuar lodhjen – (me lanë pritesën).
Një tjetër tipar`dallues është mungesa e një jete përtej –varrit. Qielli nuk ka asgjë qiellore, nuk ekziston ferri. Besimi te kukuthët, lugetërit, vurkullakët është i përhapur; por këta janë shpirtra të munduar që toka i flak jashtë për shkak të ndonjë keqbërjeje të rëndë. Ky shpirt është një hie ose një abe një mbështjellje trupore e pajisur me nje mbeturinë materialiteti (ai mund të ngrejë pesha).

Mitologjia shqiptare me zana e me djaj, por pa zota e pa eskatologji dhe ku vetë konceptimi i shpirtit është plotësisht negativ, është pra, krejtësisht tokësor. Ajo është organizuar rreth bipolaritetit etik të së mirës dhe së keqes. Nga njëra anë ka një monstër – kulçedra ose kuçedra, mamadraga - e përfytyruar si një gjarpër me shtatë koka që than ujrat dhe helmon ajrin. Në anën tjetër ka një hero mitik që e përball në shpellën e tij dhe e mbyt. Në Jug, ku pushteti i Sulltanit zëvëndësoi atë të Perandorit bizantin, shpesh ky hero është fisnik (djali i mbretit), ndërsa në Veri ai është një bir i popullit i lindur drangue. Njeriu-drangu ka flatra nën krahë, ai mund të fluturojë. Këtu njihet miti i Herkulit që lufton Hydrën, që u bë pastaj ai i Shën Gjergjit që mbyt dragoin. Shën Gjergji është shumë popullor në Shqipëri, dhe festa e tij përket me ardhjen e pranverës. Gjergj është gjithashtu emri i një heroi që çliron vendin e vet nga një monstër i zi i dalur nga deti, n’atë që është, ndoshta, rapsodia më e bukur shqiptare.

Mitologjia shqiptare, monumenti i së cilës është cikli i rapsodive të Veriut, ekzalton një konceptim të jetës heroike tepër etnike. Heronjtë kryesorë të këtij cikli, Muji e Halili, kanë emra myslimanë, të huazuar nga këngët epike boshnjake, nga të cilat huazojnë edhe metrikën (rapsoditë këndohen nën tingujt e lahutës). Por këto elemente alogjene nuk e prishin aspak substraktin autokton të këngëve mitike. Muji është një bari që zanat e maleve, në këmbim të një shërbimi që ai u ka bërë, e kanë pajisur me një fuqi mbinjerëzore – ai mund të shkulë me rrënjë lisat (KK7). Një rapsodi tjetër ia atribuon këtë fuqi talentit të tij prej gjahtari: ai ka mundur të kapë tri dhitë me brirë ari ku fshihet fuqia e zanave (KK1). Muji i masakron armiqtë e tij, sllavët, por jo pa pësuar dhe ai vetë. Një rapsodi e tregon të plagosur rëndë, të shoqëruar nga shpirti i tij mbrojtës, ora, mes një gjarpëri që i kujdeset dhe një ujku që e ruan (KK23). Kur ai vdes, armiku vjen ta provokojë në varrin e tij. Ai zgjohet dhe thërret, me ndërmjetësinë e një zogu, ndihmën e Halilit, që vret Sllavin dhe çvarros vëllain e vet (KK32). Muji kthehet në jetë. Një ditë ai bën mbi dorën e vet provën e plumbit. Kur e sheh dorën e shpuar, ai e di që koha e tij ka mbaruar. Ai zhduket atëherë nën tokë, si Edipi në Kolonë, për të pritur, me durim, kthimin mbi tokë të erës heroike (KK Parathënie).

Vico e konceptoi histornë e njërezimit si një proces ciklik që kalon nëpërmjet tri fazave: teologjike, historike dhe njerëzore. Mendësija mitologjike shqiptare e ka zbehur të parën, për t’u ndjerë e kënaqur në të dytën, duke refuzuar të dalë jashtë saj. Muji nuk është i vetmi përfaqsues i kësaj mendësije. Një shembull tjetër është ai i vetë heroit kombëtar, Gjergj Kastriotit, i mbiquajtur Skanderbeg (1405- 1468). Humanisti shiptar, Marin Barleti, që ka shkruar të parën histori në formë romani të heroit, (v. 1510) tregon se nëna e tij ëndërroi se po lindëte një dragua, trupi i të cilit mbulonte gjithë Shqipërinë, dhe që goja e tij shqyente turqit. Populli e kaq përpunuar këtë mit, duke e bërë Skandërbeun një titan që mund të shtrije përtokë “pesëdhjetë burra” dhe musteqet e të cilit janë “katër pëllëmbë”. Ai hjedh kundër armiqve që e rrethojnë shkëmbinj “të mëdhenj sa një shtëpi”, dhe ndalon me “një të rënë të këmbës” ujrat e një lumi për të mos i lënë armiqtë të kalojnë. Ai është i pacënueshëm mbasi “ka lindur me këmishë” (d.m.th. i mbështjellur me placentën). Kali i tij fluturon nga një shkrep te tjetri, duke lënë, kur prek tokën, gjurmët e patkojve të tij – që shihen edhe sot. Dhe kur Skanderbeu vdes, populli e çvarros për të bërë me kockat e tij nuska (Ska. 113, 116, 113, 24,25, 127,206).

I nderuari Naki!
Ju uroj për një punë kaq madhore për Mitologjinë shqiptare në përgjithësi.
Nga ekspeditat e bëra në fshatin Llakovicë të Gostivarit,mësova se edhe këtu në zonën tonë brezi i moshuar tregon për /nonën e votrës/.Kur e pyeta si mendon,si duket, ajo ma përshkruan; Është një plakë me flokët e gjata dhe të thinjura që flokët i krefën vetëm me krëher lini,ajo paraqitet vetë natën kur flejnë njerëzit,rin pranë vatrës deri sa këndojshin gjelat e parë të mëngjezit pastaj zhdukej ikte nëpër oxhak që mendojmë se është vetëm një mitologji . Gjithashtu sa herë që ndonjë vajzë apo grua nuk i krefën flokët i themi; /Çish je bo mi,si nona e votrës/.

znj. Edibe, po e kam lexuar dhe këtë dhe po të sjall një shenim nga Fjalori i Mitologjisë dhe Demonologjisë Shqiptare
Nana e Votrës
Një nga hyjnitë më të lashta të mitologjisë shqiptare. Mendohet se ajo bart disa tipare të zvetënuara të një hyjnie shumë të lashtë të vatrës, me origjinë mga matriarkati. Fillimisht ajo ishte një figurë positive. Madje, ngandonjëherë Nana e Votrës quhej edhe ”të tretat e vatrës”, pra tri motrat që paërcaktojnë fatin e fëmijës, natën e tretë pas lindjes. Më vonë dhe, sigurisht, me fillimin e rendit të patriarkatit, vetitë e saj ndryshuan. Ashtu siç përfytyrohet tani, Nana e Votrës u rrëfehet plakave që rrinë shumë vonë natën duke tjerrur li ose lesh. Ajo fanitet në trajtën e një plake të keqe flokthinjur që rri gërmuq bri vatrës. Ndodh që, kur ngrihet nusja në mëngjes për të ngrohur ujë, sheh në vatër një plakë që kreh flokët me krëhër apo që tjerr. Nusja kujton se është e vjehrra: i flet, por ajo s’përgjigjet. Kështu ajo e kupton se është Nana e Votrës. Po të gjejë ndonjë fëmijë kur kreh flokët, ajo e kap dhe i nxjerr sytë me krëhërin e saj të hekurt. Në zona të ndryshme njihet edhe si: E Ëma e Vatrës, Shtriga e Vatrës, Plaka e Vatrës (Mat), Shtriga, Shtrigat, Nëna e Vatrës (Tomorricë), Nënat e Vatrës, Mëmat e Vatrës, Xhuxhet eVatrës (Myzeqe), Mëma e Vatrës (në fshatrat e Vlorës), " nona e votres" nga ju Tetova... etj.